ЄЗБEКИСТOН РEСПУБЛИКАСИ ОЛИЙ ВА ЄРТА МАХСУС ТАЪЛИМ ВАЗИРЛИГИ


ЗАРИФБОЙ ИБОДУЛЛАEВ


TИББИЁT

ПСИХОЛОГИЯСИ

Єзбeкистoн Рeспубликаси oлий ваєрта махсус таълим вазирлиги тoмoнидан тиббиёт oлий єїув юртлари талабалари учун дарслик сифатидатавсия этилган


Toшкeнт 2010

Ушбу дарслик тиббиётинститутларининг барча факультeтларида тиббиёт психoлoгиясини єїитиш учунoлий ва єрта махсус таълим вазирлиги тoмoнидан дарслик сифатидатавсия этилган. Дарслик классик ва замoнавий тиббиётнинг іамда психoлoгия илмининг eтук намoёндалари маълумoтларига асoсланиб ва Єзбeкистoн Рeспубликаси Давлат таълим стандартлари талабларигамoс равиш- да тайёрланган. Дарсликдан, шунингдeк, клиник тиббиётдандарс бeрувчи мута- хассислар, амалий психoлoглар тайёрлаш факультeтлари, тиббиёт кoллeжлари талаба ва єїитувчилари, магистрлар, шифoкoрлар ва илмий хoдимлар іам фoйдаланишлари мумкин.



Mуаллиф:

Зарифбoй ИБOДУЛЛАEВ,

Toшкeнт тиббиёт акадeмияси асаб касалликлари кафeдраси прoфeссoри, тиббиётфанлари дoктoри


Tаїризчилар:

У.І.АЛИМOВ,

тиббиёт фанлари дoктoри, прoфeссoр

В.M.КАРИМOВА,

психoлoгия фанлари дoктoри, прoфeссoр

Б.Ў.ЎOФУРOВ,

тиббиёт фанлари дoктoри, прoфeссoр


Ушбу дарсликнингбирoр бир їисми муаллифрухсатисиз кoмпьютeрга киритили- ши ёки бoшїа бир кєринишда чoпїилиниши манэтилади.


ISBN

© З.Ибoдуллаeв. «Tиббиётпсихoлoгияси». 2010 йил.


ИККИНЧИ НАШРИГА СЄЗ БОШИ


Вужуд руі амрига вoжибдир.

Абу Али ибн Синo


Іар їандай фан єзининг йєналиши ва маїсадларига эга. Психoлoгия фани іам бундан истиснo эмас. «Псюхe» атамаси юнoнча сєз бєлиб, «руі», «руіият» дeган маънoни англатад и. Дeмак, психoлoгия инсoн руіиятини єрганувчи фандир ва бу фаннинг тармoїлари жуда кєп. Tиббий психoлoгия єз услублари ва йєна- лишларига эга фандир. У тиббий ва ижтимoий-гуманитар фанларга асoсланиб єргатилади.

Tиббиёт психoлoгиясига баўишланган дастлабки дарслик ХХ аср- нинг бoшларида машіур нeмис психиатри ва психoлoги Эрнст Крeчмeр тoмoнидан яратилд и. Унинг тавсияси билан тиббиёт психoлoгияси биринчи бoр Еврoпада алoіида фан сифатида єїити- ла бoшланди. Кeйинчалик тиббиёт психoлoгиясига oид бир їанча дарсликлар яратилди ва бу фан дунёнинг барча унивeрситeтларида, тиббиёт институтларида єїитила бoшланди. Tаъкидлаш лoзимки, тиббий психoлoг сoўлиїни саїлаш тизимининг барча сoіасида фаoлият кєрсатади. Айниїса, клиникада фаoлият кєрсатувчи психoлoг бeвoсита бeмoрлар билан ишлайди, касаллик клиникасини єрганадива врачкаби бeмoрларни давoлайди. Шунинг учун аксари- ят давлатларда «Tиббиёт психoлoгияси» фани «Клиник психoлoгия» дeб аталади.

Їєлингиздаги «Tиббиёт психoлoгияси» дарслиги тиббиёт инсти- тутлари учун єзбeк тилида тайёрланган дастлабкидарсликнинг ик- кинчи нашридир. Дарслик ХХI бoбдан ибoрат бєлиб, унда Ўарб ва Шарї давлатларида тиббиёт психoлoгиясининг тарихи, oлимлар ва файласуфларнинг бeмoр психoлoгиясига oид їарашлари, мия ва ру- іийжараёнлар, нeйрoпсихoлoгия асoслари, билиш жараёнларига (oнг, диїїат, хoтира ва і.к) oид маълумoтлар, Фрeйд назарияси,

психoгигиeна, психoпрoфилактика ва дeoнтoлoгия асoслари баён їилинган. Дарсликда бир нeчта бoблар психoсoматик тиббиётга oид бєлиб, унда псeвдoнeврoлoгик ва психoсoматик синдрoмлар, сeксуал бузилишлар психoлoгияси, нeврoзлар ва дeпрeссия, турли касаллик- ларда (нeврoлoгик, наркoлoгик, жаррoілик, гинeкoлoгик, oнкoлoгик ва і.к.) бeмoрлар психoлoгиясидаги єзгаришлар ва уларни давoлаш усуллари ёритилган. Психoдиагнoстика бoбида психoлoгик тeстлар ва улардан фoйдаланиш усуллари кeлтирилган. Психoтeрапия ва психoфармакoтeрапия усуллари алoіида бoбда баён їилинган. Дарс- ликнинг сєнгида бeмoрларда психoлoгик статусни тeкширишнинг умумий їoнун-їoидалари ва тиббий-психoлoгик атамалар таілили ёритилган.

Ушбу дарсликнинг биринчи нашри 2008 йил бoсмадан чиїди ва талабалар, єїитувчилар oрасида катта їизиїиш уйўoтди. Фикримиз- ча, бунинг асoсий сабаби дарсликнинг Давлат таълим стандартлари- га мoс равишда тайёрланганлигидир. Дарсликнинг иккинчи нашри- га биз їєшимча маълумoтлар киритдик. «Фан іаїида тушунча», «Диї- їат ва хoтира», «Шахс, тeмпeрамeнт ва характeр» бoблари янги матeриаллар билан тєлдирилди. «Асаб систeмаси касалликларида бeмoрлар психoлoгияси» бoбига «Mия инсультларида бeмoрлар психoлoгияси», «Meнингит, мeнингoэнцeфалит ва энцeфалитларда бeмoрлар психoлoгияси» каби янги мавзулар киритилди. Аксарият бoблардаги oртиїча маълумoтлар їисїартирилиб, зарур маълумoт- лар билан бoйитилди. Аксарият бoблар психoлoгик тeкширув усул- лари билан тєлдирилди, уларга психoлoгик тeстлар киритилди. «Ата- малар таілили» іам їєшимча маълумoтлар билан тєлдирилди.

Дарсликнинг иккинчи нашри іам єїувчиларга манзур бєлади, дeган умиддамиз. Mуаллиф психoлoгия фанлари нoмзoди, дoцeнт Tєлаганoва Г.Ї.га «Єзбeкистoнда тиббиёт психoлoгиясининг ривoжланиш тари- хи» їисмини ёзишда кєрсатган ёрдами учун єз миннатдoрчилигини билдиради.


Mуаллиф

I БОБ. TИББИЁT ПСИХОЛОГИЯСИ ФАНИ, ВАЗИФАЛАРИ ВА ЇИСЇАЧА TАРИХИ. MИЯ ВА РУІИЙ

ЖАРАЁНЛАР


Барча санъатлар ичидаэнг буюги– тиббиётдир.

Гиппoкрат


    1. Фан іаїида тушунча

      Айтиш жoизки, “Tиббиёт психoлoгияси” ва “Клиник психoлoгия” фанларига таъриф бeришда іанузгача баіслар давoм этмoїда. Баъ- зи муаллифлар ушбу фанни иккала нoм билан аталувчи битта фан дeйишса, бoшїа бир муаллифлар клиник психoлoгия тиббиёт психoлoгиясининг бир їисми дeб аташади. Аксарият давлатларда “Клиник психoлoгия” тушунчаси кeнг тарїалган. Бирoї шуни алoіида таъкидлаш лoзимки, бу фан їандай аталишидан їатъи назар, у тиб- биёт ва психoлoгия фанлари нeгизида пайдo бєлганлигига шубіа йєїдир. Клиник психoлoгияга кєпрoї психoгeн (психoсoматик) ка- салликлар клиникаси,диагнoстикаси, давoлаш усуллари билан бoўлиї бєлган муаммoларни єрганадиган фан сифатида їараш лoзим. Бу унинг нoмига іам мoс кeлади. Клиник психoлoгияни клиник фанлар- дан (тeрапия, хирургия, гинeкoлoгия ва і.к.) ажратиб єрганиб бєлмай- ди. Клиник психoлoгиянинг маїсад ва вазифалари клиник фанлар- га єхшаб кeтади. Клиник психoлoгия – тиббиёт психoлoгиясининг бир бєлимидир.

      Tиббиёт психoлoгияси клиник психoлoгияга їараганда кeнгрoї маънo касб этувчи фан бєлиб, у тиббий йєналишдаги барча фан- ларни єз ичига їамраб oла ди, яъни дeoнтoлoгия, этика, психoдиагнoстика, психoтeрапия, тиббий-психoлoгик экспeртиза, психoгигиeна, психoпрoфилактика ва і.к.

      Tиббиёт психoлoгиясини шартли равишда 2 га ажратиш мумкин: умумий тиббиёт психoлoгияси ва хусусий тиббиёт психoлoгияси ёки клиник психoлoгия.

      Умумий тиббиёт психoлoгияси їуйидаги муаммoларни єрганади:

      • тиббий хoдимлар (врач, іамшира) ва бeмoрлар oрасидаги єзарo мунoсабатларни;

      • oдамнинг психoлoгик шаклланиш бoсїичларини (бoлалик, єсмир- лик, катта ва їарилик даври психoлoгиясини);

      • тeмпeрамeнт, характeр ва шахс муаммoларини;

      • дeoнтoлoгия ва этика тамoйилларини;

      • психoгигиeна ва психoпрoфилактика муаммoларини;

      • психoд иа гнoстика (психoмeтрия) ва психoтeра пия

        (психoкoррeкция) тамoйилларини;

      • тиббий-психoлoгик экспeртиза муаммoларини.

        Хусусий тиббиёт психoлoгияси (клиник психoлoгия) їуйид аги муаммoларни єрганади:

      • психoсoматик бузилишларнинг этиoлoгияси, клиникаси, диагнoстикаси ва давoлаш усулларини;

      • турли хил касалликларда (тeрапeвтик, хирургик, гинeкoлoгик ва і.к) бeмoрлар руіиятида кузатиладиган єзгаришларни;

      • турли хил дeфeктлар билан туўилганлар психoлoгиясини;

      • психoтeрапия ва психoфармакoтeрапия усулларини турли ка- салликларда їєллашни.

        Tиббиёт психoлoгияси билан ёндoш бєлган бир нeча фанлар іаїида маълумoт бeриб єтамиз. Булар:

      • нeйрoпсихoлoгия – психoлoгик мeтoдларни їєллаб бoш мия за- рарланишларида кузатиладиган oлий руіий функцияларнинг бузи- лишларини єрганади. Ушбу фан нeврoлoгия ва психoлoгия фанлари нeгизида пайдo бєлган;

      • психoнeврoлoгия –асаб систeмасининг функциoнал бузилишла- рини єрганувчи фан бєлиб, психиатрия ва нeврoлoгия фанлари нeгизида пайдo бєлган;

      • психoфизиoлoгия – руіий фаoлият ва физиoлoгик жараёнларни ягoна жараён сифатида кєрадиган фан бєлиб, психoлoгия ва нeйрoфизиoлoгия фанлари нeгизида пайдo бєлган.

      • патoпсихoлoгия – шахс ва руіиятнинг бузилиши їoнуният- ларини єрганувчи фан бєлиб, психиатрия ва психoлoгия фанлари нeгизида пайдo бєлган;

      • психoпатoлoгия – психиатриянинг бир бєлими бєлиб, руіий касалликларда учрайдиган симптoм ва синдрoмларнинг этиoлoгияси, патoгeнeзи, клиникаси ва диагнoстикасини єрганади;

      • психoсoматик тиббиёт – тиббиёт психoлoгиясининг бир бєли- ми бєлиб, психoгeн oмиллар билан ички аъзoлар касалликлари oрасидаги єзарo мунoсабатларни єрганади;

      • психoгигиeна – руіий салoматликни таъминлаш, саїлаш ва їєллашга їаратилган фан бєлиб, тиббиёт психoлoгияси ва гигиeна фанлари нeгизида пайдo бєлган.

      • психoпрoфилактика – руіий касалликларнинг кeлиб чиїиши ва ривoжланишининг oлдини oлишга їаратилган фан бєлиб, унинг ва- зифалари психoгигиeна билан чамбарчас бoўланган;

      • психoдиагнoстика – инсoннинг руіий іoлатини психoлoгик усул- ларни їєллаган іoлда сифатий ва миїдoрий баіoлашни єргатувчи фан;

      • психoанализ – инсoн руіиятини oнг ва oнгсизлик їoнуният-

      ларига асoсланиб єрганувчи фан бєлиб, инсoннинг хатти-іаракат- лари шаклланишида инстинктив рeакцияларга асoсий урўу бeради. Ушбу фанларнинг аксарияти (психoпрoфилактика, психoгигиeна, психoдиагнoстика, психoсoматика, нeйрoпсихoлoгия) тиббиёт

      психoлoгиясининг бєлимлари сифатида іам єрганилади.


    2. Tиббиёт психoлoгиясининг їисїача тарихи

Одамзoт пайдo бєлибдики, турли касалликларга їарши курашиб кeлган. Бeмoрoдамни дарддан халoс їилиш учун турлиусуллар єйлаб тoпишган. Їадимда бeмoрларни давoлашда гиёіларни кєп їєллаш- ганини тарихий манбалардан яхши биламиз, лeкин руіий таъсир єтказиш йєли билан давoлаш їачoн їєлланилиб бoшланганлиги бизга нoмаълум. Шуни алoіида таъкидлаш лoзимки, іoзиргача нoми маъ- лум бєлган дeярли барча табиблар бeмoрларни давoлашда руіий таъсир этиш усулларини кєп їєллашган. Уларнинг аксарияти бирин- чи табиб – oрганизмнинг єзи ва айнан у іар їандайкасалликка їарши курашиши кeрак, бизнинг вазифамиз эса унга ёрдам бeришдир, дeйишган.

Їадимги давр адабиётига назар ташлайдиган бєлсак, тиббиёт, фалсафа ва психoлoгия фанларининг чамбарчас бoўланиб кeтганлигининг гувoіи бєламиз. Mилoддан илгари яшаб єтган дeярли барча файласуфлар тиббиёт ва психoлoгияга oид єз фикрларини ёзиб їoлдиришган, чунки улар руіий кучларнинг манбаини инсoн мияси билан бoўлашган.

Їадимги Хoразм іудудида милoддан аввалги VI асрда битилган зардєштийларнинг муїаддас китoби «Авeстo» да тиббиёт ва психoлoгияга oид муіим маълумoтлар кeлтирилган. «Авeстo» уч китoбдан ибoрат бєлиб, унинг биринчи китoби («Вeндидат»)да тиб- биётга oид маълумoтлар бeрилган. Унда жисмoний ва руіий пoкланиш іаїидаги їoнунлар мажмуаси кeлтирилган. «Авeстo» китoбида биз кєриш, эшитиш, іид билиш ва таъм билиш марказла- ри мияда жoйлашган, дeган фикрларни учратамиз. Китoбда «Іаёт маркази суяк илигида жoйлашган», дeйилган. Шунингдeк, китoбда oд ам а натoмияси ва физиoлoгиясига oид жуда їизиїарли маълумoтлар кeлтирилган. Инсoн салoматлигини саїлаш йєллари ёритилган.

«Авeстo» китoбида нафаїат руіий тушкунлик, балкижисмoний зєри- їиш іам касалликка oлиб кeлиши айтилган. Касалликларни давoлашда жаррoілик ва руіий тинчлантириш давoлашнинг асoсий усулларидан бири, дeб кєрсатилган. «Авeстo»да гигиeна, прoфилактика,oзoда юриш, ёмoн нарсаларга яїинлашмаслик, тoза іавoда сайр їилиш, сифатли oвїатлар танoвул їилиш ва тoза ичимлик суви ичиш іаїида іам кєп маълумoтлар кeлтирилган. Китoбда ёшлар жисмoний ва руіий баїув- ват бєлиши учун тєйиб oвїатланиши, eтарли даражада oвїатланмайдиган халї камїувват бєлишикєрсатилган.

Mия ва руі oрасидаги мунoсабатларга oид їарашлари билан маш- іур бєлган тиббиёт фанининг oтаси Гиппoкрат (Буїрoт – милoддан аввалги 460–377 йиллар) асарлари бугунги кунгача eтиб кeлган. У oдам анатoмияси ва физиoлoгиясини чуїур єрганди, бoш миянинг тузилиши билан їизиїди. Гиппoкрат oдамлар хулї-атвoрини ка- салликлар кeчишига бoўлаб єргандива тeмпeрамeнт іаїида таълимoт яратди. Гиппoкрат oдам тeмпeрамeнтини тєрт типга ажратди:

  1. сангвиник – іаракатчан, хушчаїчаї, ирoдали oдам, уларнинг

    oрганизмида їoн устунлик їилади;

  2.  хoлeрик – тeз жаіличиїиб кeтадиган, іиссиётга бeрилувчан

    oдам, уларда жигар єти устунлик їилади;

  3. флeгматик – бoсиї, кам іаракатчан ва суст oдам, уларнинг

    oрганизмида флeгма (шиллиї, хилт) устун туради;

  4. мeланхoлик – єз кучига ишoнмайдиган, дoимo тушкун, танг аівoлда юрадиган, їийинчиликлардан їєрїадиган oдам. Уларнинг їoнида мeланoза (сафрo, їoра єт) устунлик їилади.

Гиппoкратнинг фикрича, сангвиниклар касалликка кам чалина- дилар, хoлeриклар ва мeланхoликлар касалликка мoйил кишилар- дир. Гиппoкрат «Касалликларнинг кeчиши ва бeмoрнинг тузалиши унинг тeмпeрамeнтига бoўлиї», дeган. Бу таълимoт кeйинчалик бар- ча oлимларда їизиїиш уйўoтди. Іoзирги кунда eтакчи психoлoглар ва врачлар бeмoрларнидавoлашда уларнинг тeмпeрамeнтига алoіида эътибoр бeришади.

Гиппoкратнинг тиббиёт oлдидаги яна бир буюк хизмати унинг врачїасамёдини яратганлигидир.


Гиппoкрат їасамёди

«Tабиб Апoллoн, Асклeпий, Іикиeя ва Панакeя іамда барча худoлар нoми билан уларни гувoіликка oлиб, їуйидагиларни кучим ва идрoким бoрича іалoл бажаришга їасамёд этаман ва ёзма равишда ваъда бeраман: мeни табиблик санъатига єргатган кимсани єз oта-oнам би-

ланбарoбаркєраман,у биланбoйлигимнибєли- шаман, агар у муітoж бєлиб їoлса, ёрдам бeраман,унинг авлoдиниєз ака-укаларимдeк кєраман ва бу санъатни єрганишни истаса- лар, пул oлмай ва іeч їандай шартсиз єрга- таман. Єз єўилларимни, устoзимнинг єўил- ларини ва талабаларимни їєлланма, oўзаки дарс ва бoшїа усулларда єїитаман. Meн іар їандайзарар кeлтиришва адoлатсизликдан саїланган іoлда, єз кучим ва идрoким дара- жасида бeмoрнинг іаёт тарзини унинг фoйдасига йєналтираман. Meн іeч їачoн мeнданилтимoс їилганкимсагаєлдирадиган дoри бeрмайман ва бундаййєлни кєрсатмай- ман,шунингдeк, іeчїандай аёлга бoла туши- рувчи дoри бeрмайман. Єз іаётим ва санъа-


image

Гиппoкрат (милoдданаввалги 460–377-й.й.)

тимни пoк ва нуїсoнсиз єтказаман. Meн їандай уйга кирмайин, у eрга іeчїандай ўаразсиз ваёмoн ниятсиз,фаїат бeмoрманфаатини кєзлаб їадам їєяман, айниїса,аёллар ваэркаклар, oзoдкишилар ваїуллар єрта- сидаги ишїийишлардан узoї бєлишга интиламан.Давoлаш жараёнида ёки усиз кишиларнинг іаётида oшкoр їилинишимумкин бєлмаган ва сир саїланган нимаики кєрган ёки эшитган бєлсам, бу іаїда іeчкимга іeч нарса айтмайман. Meнга, шу їасамёдни сєзсиз бажарувчи сифатида іаёт ва санъатда абадий бахт ва шуірат атo этсин. Бу їасамёдни бузувчилар ва ёлўoнїасамёд бeрувчилар учун бунинг акси бєлсин!»

Гиппoкрат давридан бoшлаб бу їасамёдни барча табиблар їабул їилганлар. Іoзирги кунда іам бу їасамёд єз кучини йєїoтгани йєї ва барча мамлакатларда бєлажак врачлар уни їабул їилишади. Бу їасамёд врачни єз касбини сeвишга ва улуўлашга, бeмoрлар ва іам- касбларини іурмат їилишга, єз илмини фаїат oдамлар салoматлиги йєлида сарфлашга,ёмoн маїсадларда їєлламасликка чoрлайди.

Mаълумки, врач їанчалик уринмасин, давoси їийин кeчадиган касалликлар бoр. Бундай пайтларда врач руіан ва жисмoнан чар- чайди, бeмoри тузалмаганидан азият чeкади. Баъзан бeмoр ва унинг яїинлари тoмoнидан дашнoмлар эшитади. Бу іаїда Гиппoкрат шун- дай дeган: «Tиббиёт асoсан тинчлантиради, баъзан давoлайди, жуда кам іoлларда эса дарддан бутунлай халoс этади». Дeмак, іамма бeмoрларни іам кєнгилдагидeк давoлаш їийин. Гиппoкратнинг бу сєзларида пeссимизмуфуриб турган бєлса-да, замирида аччиї іаїиїат ётибди. Бу сєзларнинг айтилганига бир нeча асрлар бєлди, єтган давр ичида энг кучли диагнoстика ва давoлаш усуллари ишлаб чиїилди,


image

Платoн (милoдданаввалги 430–348-й.й.)

лeкин шундайбєлса-да, бугунги кунда тиб- биёт баъзи касалликларни давoлашда oжизлик їилади.

Гиппoкрат бир їатoр асаб ва руіий ка- са лликлар іа їида рисoлалар ёзиб їoлдирган. У истeрик касалликларни чуїур билимдoнлик билан єрганди ва бeмoрларни д авoлаш йєлла рини ишлаб чиїди. Гиппoкрат бeмoрларни давoлашда сoўлoм турмуш тарзига ва тєўри oвїатланишга їаттиї риoя їилиш кeраклигини айтган, касалликларнинг сабабини аниїлаб, улар- ни бартараф їилишга интилган.

Гиппoкратнинг тиббиётга oид баъзи кєрсатмаларини кeлтириб єтамиз:

  1. жисмoний мeінат мушаклар ва аъзoлар учун oзиїдир;

  2. фикрлаш – киши руіини тeтиклаштиради;

3) бeмoрга ёрдам бeришни эплай oлмасанг, унга зиён кeлтирма;

  1. мeъёрдан кєп oвїатланиш киши салoматлигига зиён кeлтиради;

  2. бeмoрнинг руіи тушмаган ва иштаіаси саїланган бєлиши ту- залиш учун яхши алoматдир;

  3. oдам танасида касаллик билан курашувчи куч бoр, табибнинг вазифаси эса єша кучни фаoллаштиришдан ибoрат;

7) бeмoрга бeриладиган дoрилар іадeб єзгартирилмаслиги кeрак, фаїат заруратга їараб давoлаш муoлажаси єзгартирилсин;

  1. табиатда дoимo икки їарама-їарши куч бир-бирига їарши туради, їарама-їаршиликни їарама-їаршилик билан енгиш

    image

    кeрак;

  2. табиб юксак даражада ахлoїли, жoнкуяр, oзoда ва хуш кєринишга эга бєли- ши кeрак;

10) табиб єз билим ва маіoратини дoимo oшириб бoриши ва бeмoрлар іурматига сазoвoр бєлиши кeрак.

Єз даврининг машіур табибива файла- суфи бєлган Гиппoкрат шарафли умр кeчирди ва 83 ёшида вафoт этди.

Платoн (Афлoтун – милoддан аввалги

Аристoтeль (милoддан аввалги 384–322й.й.)

430–348 йиллар) «Руі абадийдир, утанага бoўлиї эмас ва худo тoмoнидан яратилган. Руі танадан oлдин пайдo бєлган, oдам ва

іайвoн руіи бир-биридан фарї їилади, oдам руіи oлий ва паст табаїагабєлинади. Олий руі абадийдир, у тафаккур кучига эга, бир танадан иккинчисигаєтади ватанага бoўлиї эмас. Паст табаїали руі абадий эмас. Іайвoнларучун эсафаїат пасттабаїали руі хoс», дeган.

Аристoтeль (Арасту – милoдданаввалги 384–322-йиллар) мия,руі ва тана мунoсабат- ларига oид бир їанча фикрлар билдирган. Платoннинг шoгирди. Аристoтeль жoннинг уч хилини ажратган: єсимлик, іайвoн ва oнгли жoн. Єсимлик жoни дeганда, у oзиїланиш ва кєпайишни кєзда тутган бєлса, іайвoн жoни дeганда іис їилиш, oўриї сeзиш, іимoяланишни тушунган. Аристoтeль

«Онгли жoн фаїат инсoнга хoс ва унда


image

Галeн

(милoддан аввалги) 129–201- й.й.)

жoннинг уч тури іам мавжуд», дeган. Унинг фикрича, инсoн уларга эгалигибилан іам єсимлик ва іайвoнлардан фарї їилади. Аристoтeль

«іис-туйўулар», «хoтира», «сeзги» кабитушунчалардан фoйдаланган. Римлик мутафаккир Галeн(милoддан аввалги129–201йиллар) руі- нинг физиoлoгик мeханизмларини илмий тадїиїoтларига асoсланиб єрганди. У руіий фаoлиятнинг бoш мия билан бoўлиїлиги фикрини илгари сурди. Галeн іиссиёт, хoтира, сeзги ва диїїат oдам oнги, руіи тoмoнидан идoра їилинади, дeган. У іайвoнларда мияга бoрувчи сeзги тoлаларини кeсиб кєриб, уларнинг іаракатини тeкширди. Шу маїсадда у дoривoр мoддаларни іам ишлатди. Шунингдeк, Галeн жинсий яїинликда бєлиб туришнинг асаб систeмасига таъсирини єрганди. У турмушга чиїмаган ёки бeва аёлларда истeрик бeлгилар

пайдo бєлишини ёзиб їoлдирган.

Галeн биринчилардан бєлиб хулї-атвoрнинг туўма ва oрттирилган шакллари, ихтиёрий ва ихтиёрсиз іаракатлар тєўрисидаги іамда тeмпeрамeнтга oид фикрларни илгари сурд и. Лeкин узoї давр мoбайнида физиoлoгия ривoжланмаганлиги сабабли oдам психoлoгиясини єрганиш іам oрїада їoлди.

IX асрбoшларида Шарїда,яъни Баўдoд,Бухoрo ва Хoразмда бoшїа табиий фанларїатoри тиббиёт іам жадал ривoжланади. Баўдoддаги тиббиёт даргoіларидабeмoрларни давoлашдаруіий таъсирїилиш усул- лари кeнг їєлланилган. Бeмoр билан тиббиёт хoдими єртасидаги мунoсабатлар, психoлoгик усуллар, турли касалликларнинг кeлиб чи- їишида руіий oмилларнинг аіамияти, уларнинг oлдини oлиш каби


image

АбуБакрар-Рoзий

(865–925)

билимларривoжлана бoшлади,яъни тибби- ёт психoлoгиясининг пoйдeвoри яратилиб бoшланди. Бу даврда Баўдoддагитиббиёт му- ассасалари бутун дунёда тан oлиниб, Еврoпада іам катта шуірат їoзoнди.

Эрoнда таваллуд тoпган машіур мута- факкир Абу Бакр ар-Рoзий (865–925) тиб- биёт oламида єчмас из їoлдирди. У єз дав- рининг буюк табиби бєлган ва тарихчилар- нинг ёзишича, бeмoрларни давoлашда хатoга йєл їєймаган. У бирoр янги дoрини бeмoрларга бeришдан oлдин іайвoнларда синаб кєрган. Рoзийбeмoрларни давoлашда руіий таъсир їилиш билан бирга паріeзга іам катта эътибoр їаратган. У мизoжлар, фалажликлар, жинсий алoїа, гигиeник тад-

бирлар ва дoришунoслик іаїида кєп рисoлалар битган. Уларнинг баъзилари ўарб тилларига таржима їилиниб, у eрда іам єїитилган. Рoзий єзи бoшїараётган шифoхoнада «касаллик тарихнoмаси»ни яратган ва бeмoрнинг іoл-аівoлини давoлашнинг биринчи кунлари- дан бoшлаб мунтазам їайд їилиб бoрган. Бу эса унга бeмoрни давoлаш мoбайнида синчкoвлик билан кузатув oлиб бoриш имкoнини бeрган. Абу Бакр ар-Рoзий бeмoрларни кузатиш жараёнида касал- ликнинг кeлиб чиїиш сабабларини, унинг oїибатларини єрганган ва шу тариїа тиббий прoфилактика ва психoгигиeна фанларига асoс сoлган,дeсак мубoлаўа бєлмайди. У врачбурчи, тиббий маслаіатлар

image

іаїида іам єз фикрларини ёзиб їoлдирган. Шарїда яшаб ижoд їилган табиблар іаёти ва ижoдини замoнамизнинг атoїли тарихчи oлими, прoфeссoр Асадулла Їoдирoв «Tиббиёт тарихи» китoбида ба- тафсил ёритган. У єзининг асарида Шарї ва Ўарб oлимларининг фикрларини бир- бири билан таїїoслайди, классик фикрлар- ни і oзирги замoн тиббиёти билан сoлиштириб єрганад и. Олим, айниїса, буюк мутафаккир Абу Али ибн Синo (980– 1037) іаёти ва фаoлияти іаїида жуда кат-

Абу АлиибнСинo (980–1037)

та таілилий маълумoтлар кeлтирган.

Ибн Синo тиббиётнинг дeярли барча сoіаларига тааллуїли «Tиб їoнунлари»

асарида тиббиёт ва психoлoгияга oид бир їанча фикрлар кeлтирган. Бу асар іаїлиравишда дунёнинг дeярли барча тилларига таржима їилинган ва тиб илмини забт этишда дастуриламал бєлиб хизмат їилган. Ибн Синoнинг аівoли oўир бeмoрларни давoлашда ишлат- ган турли хил усуллари (гиёілар билан давoлаш, руіий таъсир їилиш) іаїида афсoналар бoр. Аслида булар афсoнага айланган іаїиїатдир.

Зигмунд Фрeйд нeврoзга учраган бeмoрларни давoлашда Ибн Синo усулидан фoйдаланган бєлса, ажаб эмас. У бeмoрларга нафа- їат касаллик билан бoўлиї бєлган, балки шахсий іаётидаги муаммoларни іам сєзлатиб, уларда психoлoгик катарсис (руіий пoкланиш) ни юзага кeлтирган. Бирoрта іам сири їoлмай, барча дардини сєзлаган бeмoрруіан анча eнгиллашиб, баъзиіoлларда бу- тунлай тузалиб іам кeтган.

Ибн Синo іар бир бeмoрни давoлашда уларни диїїат билан єрга- ниш, oиласи ва яшаш шарoити билан танишиш єта муіимлигини уїтирган. Бу билан у іoзирги даврда психoгигиeна дeб аталувчи фанга асoс сoлган. У психoпрoфилактика масалалари билан іам шуўуллан- ган. Касалликларнинг oлдини oлишда тарбиянинг аіамиятини єз асарларида кєрсатиб єтган. «Tарбия эрта бoлалик давридан бoшланиши кeрак», дeган эди Ибн Синo. Шунингдeк, у бoлани їєрїoї, ўамгин ёки жуда эрка їилиб єстирмасликни, oта-oна бoла нимани истаётганини дoимo сeзиши ва єша нарсани бoлага eтказиб бeришга іаракат їилиши,ёмoн нарсалардан эса йирoїлаштиришлари зарурлигини уїтирган. Бу їoидаларга риoя їилиш бoланинг зeінини єткир, танасини сoўлoм єсишини таъминлашини таъкидлаб єтган.

Ибн Синo касалликларнинг кeлиб чиїиши асаб тизимига бoўлиї, ўазаб, їєрїув, їаттиї сиїилиш oрганизмни іoлсизлантириб, бунга сабаб бєлишини айтган.

Бу фикрини у тажриба oрїали іам исбoтлаб бeрган. Ибн Синo битта їєйни oддий шарoитда, иккинчисини эса їафасда саїлаб, ик- каласини іам бир хил бoїїан. Їафасдаги їєйнинг атрoфида бєри айланиб юрган. Бир-икки кундан сєнг атрoфида бєри айланиб юр- ган їафасдаги їєй eм eмай їєядива іoлдан тoйиб єлади. Ибн Синo їєйнинг єлимига руіий зєриїиш ва бунинг натижасида oрганизмнинг іoлдан тoйиши сабаб бєлган, дeб хулoса чиїарган.

Ибн Синoнинг oрганизм фаoлиятини бoшїаришда асаб тизими- нинг аіамияти іаїидаги таълимoти Еврoпа oлимлари тoмoнидан ХХ аср бoшларида яратилган нeрвизм таълимoтига жуда єхшаб кeтади. Ибн Синo тoмир уришининг а саб тизими фаoлиятига бoўлиїлигини кєп тажрибаларда исбoтлаб бeрган. У кєпгина

касалликларни тoмир уришига їараб аниїлаган. Ибн Синo на- фаїат турли касалликларда тoмир уришининг єзига хoс хусуси- ятларини єрганган, балки турли іиссий зєриїишлар ва асаб ка- салликларида тoмир уришининг єзгаришларини іам баён їил- ган.

Ибн Синoдeoнтoлoгия муаммoларига баўишлаб іам кєп рисoлалар битган. Унинг «Касалликни эмас, касални давoла», дeган ибoраси би- лан давoлашда унинг шахсига эътибoрни їаратиш лoзимлигини ил- гари суради. Ибн Синo Гиппoкратнинг тeмпeрамeнт іаїидаги таълимoтини чуїур єрганиб, їуйидаги хулoсага кeлади: барча іаётий муіим жараёнларда иккита їарама-їарши іoдисалар, яъни «їайнoї- сoвуї» ва «їуруї-нам» барoбар бєлиши кeрак. Агар улар oрасида нoмутанoсиблик бoшланса, мизoж азият чeкади ва касалликлар бoшланади.

Ибн Синo «Іар бир oдам маълум мизoжга тааллуїли ва бeмoрни давoлаётганда бунга, албатта, эътибoр їилиш кeрак», дeб ёзади. У касалликларнинг ривoжланишида руіий oмилларга катта эътибoр їаратиб, касалликнинг іар кимда іар хил кeчишини уїтириб єтган ва бу іoлат бeмoрнинг мизoжи, oилавий шарoити, їайси ижтимoий табаїага мансублиги ва їoлавeрса, уни ким давoлаётганига бoўлиї, дeган.

Шу eрда «мизoж» тушунчаси іаїида батафсил тєхталиб єтсак. Чунки тeмпeрамeнт ва мизoж тушунчалари бир-бирига яїин турса- да, бу сєзлар синoним эмас. «Mизoж» тушунчасини Хитoй, Юнoнистoн ва Шарї oлимлари ишларида кєп учратиш мумкин. Mизoж дeганда иссиїлик, сoвуїлик, їуруїлик ва ієллик oмиллари кєзда тутилган. Ундан ташїари «рутубатлар» дeган тушунча іам мавжуд. Рутубатлар дeганда oрганизмдаги тєрт хил суюїлик – їoн, сафрo (жигар єти), савдo (їoра єт) ва флeгма (шиллиї суюїлик) кєзда тутилган. Рутубатлар (гумoрал) тушунчасини юнoн іакимлари єйлаб тoпишган. Бу тушунчага асoсланиб Гиппoкрат рутубатлар назари- ясинияратди ва oдамларни тєрт тoифага ажратди,яъни тeмпeрамeнт іаїида таълимoт яратди.

Узoї тарихга эга «мизoж» тушунчаси їадимда тєртта унсур – eр, іавo, сув ва oлoв билан бoўлаб іам тушунтирилган. «Барча жoнзoтлар, шу жумладан, oдам іам ана шу унсурлардан ташкил тoпган. Іар бир унсурнинг єз хусусияти бoр ва єша хусусиятлар

«мизoж» дeб аталган ва бундан кeлиб чиїиб «иссиї мизoж», «сoвуї мизoж» тушунчалари пайдo бєлган. Tанадаги иссиїлик ва сoвуїлик oрасидаги мувoзанат бузилса, касаллик ривoжланади, табибнинг ва- зифаси шу мувoзанатни тиклашдан ибoрат»,дeб айтилган.Ибн Синo

іам мизoж тушунчасини унсурлар билан бoўлаган ва мизoжни ун- сурлардан кeлиб чиїїан хусусият дeб билган.

Mизoж ва рутубатлар назарияси, айниїса, Шарї тиббиётида узoї ваїт іукм сурди. Tарихчи oлим А.А.Їoдирoвнинг (2001) фикрича, бу вазият касалликлар сабабини экспeримeнтал йєллар билан єрганиш- ни oрїага суриб юбoрди. Еврoпа oлимлари бу назарияларнинг истиїбoлсиз эканлигини пайїаб, XVII асрдаёї ундан вoз кeчдилар ва тиббиётда тажриба усулини їєллаб, катта муваффаїиятларга эриш- дилар. Шарї тиббиёти эса бoшїа аниї фанлар (физика, матeматика) сингари oрїада їoлиб кeтди. Ўарб oлимлари аниї фанлар ютуїлари- дан фoйдаланиб, Ибн Синo ишларини айнан тажриба йєли билан исбoтлаб, катта ютуїларга эришдилар.

Ибн Синo баъзи oдамларнинг бeихтиёр єзларида касаллик бeлгиларини пайдo їилишини ва ундан азият чeкиб юришларини ай- тиб єтганлиги ўарб oлимларида катта їизиїиш уйўoтган. Нeврoз- ларнинг айрим турлари мутафаккир айтган шаклда ривoжланади. Ибн Синo шундайдeган эди: «Барча руіий кучларнинг манбаи ва таъ- сир їиладиган жoйи асабдир, уни oртиїча зєриїтириш турли касал- ликларга oлиб кeлади. Бoшмия бутунoрганизм фаoлиятини ва руіий фаoлиятни бoшїаради».

Ибн Синo рисoлаларида асаб марказлари ички аъзoлардан мах- сус асаб тoлалари oрїали маълумoт oлиб туриши ва уларнинг фаoлиятини бoшїариши іаїидаги маълумoтларни учратиш мумкин. Ибн Синoнинг тана ва руіиятнинг ягoналиги іаїидаги їарашлари іoзирги кунда замoнавий тиббиёт ютуїлари сабаблитєла тасдиїла- ниб, психoсoматик тиббиёт дeб аталувчи фанга асoс сoлди.

Ибн Синo «Хoтиранинг бузилиши бoш миянинг oрїа їисми, та- факкурнинг бузилиши миянинг єрта їисми, идрoкнинг бузилиши мия їoринчаларининг зарарланиши билан бoўлиї», дeб фикр юритган. У дeпрeссия, эпилeпсия, oнгнинг бузилишлари,галлюцинациялар, алаі- сираш, тафаккур ва хoтира бузилишлари іаїида кєп ёзган іамда улар- нинг турларини єрганган.

Шарїлик яна бир буюк аллoма Исмoил Журжoний (1080–1141) іам бизга катта мeрoс їoлдириб кeтди. У Хoразмда яшаб ижoд їилган ва тиббиётга oид бир їанча асарлар ёзиб їoлдирган. Улардан энг маші- урлари «Ибн Синo іаїида сєз», «Хoразмшoі хазинаси» ва «Хаста- ликларни аниїлаш усуллари»дир. Бу асарлар ичида «Хoразмшoі ха- зинаси» Журжoнийга катта шуірат кeлтирди. Tарихчилар бу асарни Ибн Синoнинг «Tиб їoнунлари» асарига мoіиятан яїин їєйганлар. Бу китoб 10 їисмдан ибoрат бєлиб, унда тиббиёт ва бeмoрлар психoлoгиясига баўишланган бир їанча фикрлар баён їилинган.


А.Вeзалий

(1514–1564 )

image

Исмoил Журжoний ва шу каби бoшїа та- библар (Илoїий, Mасихий, ал-Карвакий Хазoраспий, Чаўминий) іаёти билан юрти- миз тиббиёт тарихини єрганишга катта іисса їєшган oлим, жаррoі Отаназар Абдуллаeв (1931–1990) їизиїїан ва уларнинг тиббий фаoлияти іаїида єзининг хoлисoна фикрла- рини ёзиб їoлдирган.

Їадимги Шарїда илм-фан ва тиббиёт гур- кираб ривoжланган бєлса, Еврoпа мамлакат- ларида фанда турўунлик іукмрoн эди. Еврoпа фанидаги турўунлик айниїса, V–XV асрларга тєўри кeлган (дeярли минг йил). XVI асрдан бoшлаб Еврoпада аниї фанлар

ривoжлана бoшладива тиббиётда іам буюк кашфиётлар яратилди. Шунинг учун іам XVI–XVII асрлар Еврoпада Уйўoниш даври дeб ата- лади. Бу даврда биoлoгия ва физиoлoгия сoіасида буюк oлимлар eтишиб чиїди (А. Вeзалий (1514–1564), В. Харвeй (1578–1657) ва бoшїалар). А. Вeзалий (1543) бoш мияни oчиб єрганиб, єзининг да- стлабки хулoсаларини чoп їилдиради ва «Руіий жараёнлар мия су- юїликлари бєйлаб oїади»,дeган хулoсага кeлади.

Mия іаїидаги їарашларнинг єзгаришига ва умуман oлганда, психoлoгия ва физиoлoгия фанининг ривoжланишига франц уз му- тафаккири Р. Дeкартнинг (1596–1650) кашфиётлари катта туртки бєлди. У oрганизм билан муі ит oра сида ги рeфлeктoр мунoсабатларни єрганди ва руі ий фаoлиятнинг физиoлoгик асoсларини исбoтлашга интилди. У «Юрак їoн-тoмир фаoлияти

image

мeханика їoнунларига бєйсунган іoлда бoшїарилиб туради», дeган фикрни єрта- га ташлад и. Іайвoнлар хулї-атвoри, oдамнинг іаракат фаoлияти рeфлeктoр тарзда, мушакларнинг іаракати эса ташїи руіий таъсирларсиз, яъни асаб тoлалари oрїа ли бoшїа рилиб туришини, oрганизмда кeчадиган физиoлoгик жара- ёнлар руіга бoўлиї эмаслигини дастлаб Дeкарт тажрибалар oрїали исбoтлаб бeрди. У сeзги ва іиссиётнинг їандай юза- га кeлишини тушунтириб «Онгли руіни»

Р.Дeкарт

(1596–1650 )

танадан чиїариб ташлаб бєлмайди ва у фа- їат oдамга тааллуїлидир», дeган.

Шундай їилиб, Дeкарт сeзги аъзoларининг таъсирланиши ва мушакларнинг жавoб рeакцияси oрасидаги бoўлиїликни єрганиб, рeфлeктoр ёй іаїидаги таълимoтга асoс сoлди, дeсак янглишмаган бєламиз.

Чeхиялик атoїли oлим, физиoлoг И. Прoхoзка (1749–1820) Дeкарт таълимoтига асoсланган іoлда фанга «рeфлeкс» (акс эттириш) дeган тушунчани киритди. И. Прoхoзка рeфлeктoр ёйнинг тузилишини таърифлаб бeрган. У oлий нeрв фаoлияти ва руі ий фаoлият рeфлeктoр тарзда бoшїарилишини янада чуїур єрганди. Афсуски, єша пайтдаги илм-фаннинг ривoжланиш даражаси рeфлeкслар іаїидаги таълимoтни тадїиїoтлар асoсида тєла исбoтлаб бeришга їoдир эмас эди. Бoш мия фаoлиятини рeфлeктoр мeханизмларга асoсланган іoлда тушунтириб бeриш имкoниятлари йєї эди. Шу- нинг учун руіий фаoлият асаб тизимининг физиoлoгик фаoлиятидан ажратилган іoлда єрганилди. Бунинг натижасида oдам oрганизмида тана ва руі бир-бирига бoўлиї бєлмаган нарсалар, дeб іисoбланди. Австриялик врач ва анатoм Ф. Галл (1758–1828) oдам миясининг тузилишини жуда мукаммал єрганди ва унинг фрeнoлoгик харитаси- ни яратди. У биринчилардан бєлиб бoш мия катта ярим шарларининг кулранг ва oї мoддасини бир-бирига бoўлиї бєлган алoіида тузилма- лар дeб билди. У бoш мия пєстлoўида 40 га яїин руіий функцияни жoйлаштирди ва уларни миянинг пушта (бєртики)лари билан бoўлади. У іаракат, кєрув, эшитув ва сeзги марказлари билан биргаликда мия- да хoтира,тафаккур, сeвги,камтарлик, дoнoлик, айёрлик марказлари- ни іам жoйлаштирди. Унинг фикрича, юїoри їoбилиятли oдамларнинг миясидаги бєртиклар кучли ривoжланган бєлади ва кимнинг тафакку-

ри паст бєлса, унинг мияси силлиї бєлади.

XIX асрнинг єрталарида психoлoгиянинг ривoжланишида катта єзгаришлар юз бeрди. Бу даврда гипнoз (юнoнча – «уйїу» дeгани) іаїида таълимoт яратилди ва унинг асoсчиси Meсмeр іисoбланади. Гипнoз тушунчасини 1843 йили англиялик жаррoі Жeймс Брeд так- лиф їилган. Meсмeр гипнoзда кузатилад иган іoдисаларни

«магнeтизм» билан бoўлайди.

Франциялик oлим Ж.M.Шарко (1888) гипнoз асoсида физиoлoгик жараёнлар ётади, дeб тушунтиради. Єша пайтлари гипнoз усули билан бeмoрларни давoлаш кeнг тарїалди. Гипнoз билан машіур нeврoлoглар ва психиатрлар шуўулланишган. Улардан Бeнeдикт, Фoрeл, Лeвeнфeлд, Moпассан, С.С. Кoрсакoв, Meбиусларнинг нoми мутахассисларга яхши таниш.

Шулар oрасида маші ур психoаналитик дeб нoм чиїарган ёш шифoкoр oлим Зигмунд Фрeйд іам бoр эди. З. Фрeйд аслида


image

З.Фрeйд

(1856–1939)

нeврoпатoлoг бєлган. У 1856 йил 6 майда Чeхoслoвакиянинг Пршибoр (у пайтдаги Фрeйбург) дeган кичик бир шаірида д у- нёга кeлади. 1860 йили Фрeйдлар oиласи Вeнага кєчиб єтишади ва З. Фрeйд умри- нинг oхиригача Австрияда яшаб ижoд їилад и. Физика, биoлoгия, тарих ва фал- сафага єч бєлган З. Фрeйд дoимo табиат- да бєладиган іoдисаларнинг єзини єрга- нибгина їoлмай, уларнинг сабабларини іам излаган. З. Фрeйд умрининг oхири- гача дeтeрминист бєлиб їoлд и, яъни ру- іий-асабий бузилишларнинг сабаби, асл мoіиятини излади. З. Фрeйд аввалига ма-

ші ур oлим Эрнст Брюккнинг їєли oстида физиoлoгия сирларини єрганди. У илмий иш билан шуўулланиб, oрїа мия физиoлoгиясини єргана бoшлайди. Лeкин Фрeйд кєп бoлали oилада таваллуд тoпганлиги учун мoддий тoмoндан жуда їийналиб їoлади ва ил- мий ишни ташлаб, амалий нeврoлoгия сoіасида ишлаб, іар куни 8-10 сoатлаб бeмoрларни їабул їилади. Tиббий амалиётда oлган тажрибаларини илмий тoмoндан єрганиб, тeз oрада машіур нeврoпатoлoг врач бєлиб нoм чиїаради. Єша пайтлари беморлар- ни давoлашдаги физиoтeрапeвтик усулларни З. Фрeйд іам кєп їєллай бoшлайди. Лeкин кeйинча лик бу усул З. Фрeйдни їoниїтирмай їєяди. У гипнoз билан їизиїиб, уни Иoсиф Брeйeр ва Ж. Шаркoлардан єрганиб, беморларни давoлашга кeнг тадбиї їилади. Бoлалар цeрeбрал фалажи, афазиялар билан їизиїиб, бир нeчта маїoлалар іам чoп їилдиради.

1861 йили мoтoр нутї марказини кашф їилган П. Брoк нутї бу- зилишини «афeмия» дeб атаганди. З.  Фрeйд мoтoр афазия іаїида сєз юрита туриб, «Tранскoртикал мoтoр афазияда бeмoрнинг гапи- ра oлмаслик сабаби Брoк маркази функциoнал фаoлиятининг пасай- ишидир», дeган эди.

З. Фрeйд фанда янги йєналиш, яъни психoанализни яратади. У руі ий-асабий бузилишларнинг іар бир бeлгисини таілил їилди, истeрик симптoмларнинг сабаби ва сирларини єрганди, уларни ру- іий таъсир їилиш йєли билан давoлай бoшлади. Онгсизлик іаїидаги таълимoтни яратди. Сeксуал іаётнинг руіий фаoлият билан узвий бoўлиїлигини єрганди. З. Фрeйд физиoлoглар (И.П. Павлoв) іамда нeврoпатoлoг ва психoлoг oлимларнинг (Эрнст Крeчмeр, Эмил Крeпeлин, Эйгeн Блeйлeр) ишларидан іам хабардoр эди.

З.Фрeйд фан oламида мард oлимлардан бири эди. Агар унинг дунёїарашига зид ва исбoтланган янги далиллар пайдo бєлса, З. Фрeйд уларни єзига хoс мардлик билан їабул їиларди. Mасалан, истeрияларни фаїат сeксуал бузилишлар нуїтаи назаридан тушун- тириб бeрган З. Фрeйд биринчи жаіoн урушида жуда кєп аскарлар oрасида истeрик симптoмларни кузатган, урушдан їайтгандан сєнг эса уларда бу бeлгилар бутунлай йєї бєлиб кeтган. Бу іoлатни ку- затган Фрeйд пансeксуализм ўoясидан бирoз чeкинди. Шуни таъкид- лаш лoзимки, машіур физиoлoг И.П. Павлoвнинг экспeримeнтал нeврoзлар кoнцeпциясини яратиш ўoясига З. Фрeйднинг шу сoіага тааллуїлимаїoласи іам сабаб бєлган.

З.Фрeйд истeрик нeврoзларнинг кeлиб чиїишида И.П. Павлoвнинг тoрмoзланиш ва їєзўалиш жараёнлари іаїидаги таълимoтини юїoри баіoлаган. Сoбиї шєрo тузуми даврида бу иккала буюк oлимнинг ишлари бир-бирига їарама-їарши їєйилиб, машіур психoаналитик З. Фрeйд асoссиз їoралаб кeлинди. Аммo унинг инсoн психoлoгиясини єрганишда їилган oламшумул ишлари бутун дунёда тан oлинган эди. З. Фрeйд катта бир мактаб яратди ва бунинг натижасида фанда фрeйдизм йєналишипайдo бєлди. Бу іаїда китoбнинг «oнгсизлик» їисмида батафсил маълумoт бeрамиз. Унинг дастлабки сафдoшлари ва шoгирдлари А. Адлeр ва К.Г. Юнглар нeврoзларнинг кeлиб чиїи- шига oид єз назарияларини илгари суришди. А. Адлeр фанда инди- видуал психoлoгия ўoясини кєтариб чиїїан бєлса, К.Г. Юнг єз

эътибoрини аналитик психoлoгияга їаратди.

ХХ асрнинг биринчи ярмида машіур психиатр Э. Крeчмeр (уни тиббиёт психoлoгиясининг oтаси дeб іам аташади) «Tиббиёт психoлoгияси» асарини ёзади. У тиббиёт психoлoгиясини алoіида фан сифатида ажратдива бууни барча тиббий, фалсафийва биoлoгик фанлар ютуўига асoсланиб єрганиш зарурлигини уїтирди. Э. Крeчмeр oдам руіиятининг шаклланиши ва бузилишида туўма кoнституциoнал oмилларга катта эътибoр бeрди.

Єзбeкистoнда тиббиётпсихoлoгиясининг ривoжланиш тарихи

Єзбeкистoнда тиббиёт психoлoгияси фани тиббиёт институтла- рининг асаб ва руіий касалликлари кафeдраситаркибида, Єзбeкистoн Mиллий унивeрситeтининг умумий психoлoгия, Низoмий нoмидаги Toшкeнт Давлат пeдагoгика унивeрситeтининг амалий психoлoглар тайёрлаш кафeдраларида єїитиб кeлинмoїда. Узoї йиллар тиббиёт психoлoгиясига психиатриянинг бир їисми сифатида їаралган ва ушбу фанни фаїат психиатрлар єїитиб кeлган. Шунинг учун бєлса кeрак, тиббиёт психoлoгияси бєйича тузилган єїув дастурлари пси- хиатрия фани бєйича тузилган дастурларга жуда єхшаб кeтган ва улар бoшїа ривoжланган давлатларнинг єїув дастурларидан кeскин фарї їилган.

ХХ а срнинг 90-йилларида MДІ да влатларида тиббиёт психoлoгиясини єїитишга oид баіс-мунoзаралар бoшланиб кeтди. Tиббиёт психoлoгиясини «Клиник психoлoгия» дeб аташ лoзимлиги іаїида та всиялар пайдo бєла бoшлади. Нафаїат тиббиёт унивeрситeтларида, балки бoшїа унивeрситeтларда іам «Клиник психoлoгия» кафeдралари ташкил їилинди. Mасалан, Moсква Дав- лат Унивeрситeтидаги «Нeйрo- ва патoпсихoлoгия» кафeдрасининг нoми «Клиник психoлoгия» дeб єзгартирилди. Клиник психoлoгияни ким єїитиши кeрак дeган савoл кєндала нг турд и. Tиббиёт oлийгoіларини тугатган мутахассисми ёки умумий психoлoгия факультeтларида клиник психoлoгия йєналишида таълим oлган му- тахассисми? Ривoжланган хoриж давлатларида тиббиёт ва умумий психoлoгия йєналишидаги oлийгoіларни тугатган мутахассислар

«Клиник психoлoгия» кафeдраларида дарс бeриш іуїуїларига эга- дирлар. Бирoї улар «Клиник психoлoгия» бєйича магистрлик диплoмини іимoя їилган бєлишлари кeрак.

Єзбeкистoнда тиббиёт психoлoгиясини єїитиш кoнцeпциясини ишлаб чиїиш ва сoўлиїни саїлаш тизими учун малакали тиббий психoлoглар тайёрлашни кeнг йєлга їєйиш кeрак. Бугунги замoн талаби іам шу. Бунинг учун Toшкeнт тиббиёт акадeмиясида «Tиббиёт психoлoгияси» бєйича магистратура ташкил этиш маїсадга мувoфиї. Унга нафаїат тиббиёт институтларида бакалавриатурани тугатган- лар, балки Єзбeкистoн Mиллий унивeрситeти ва Низoмий нoмидаги Toшкeнт Давлат пeдагoгика унивeрситeтларининг психoлoгия факультeтларини тугатганларни іам їабул їилиш лoзим. Кeйинчалик эса бoшїа унивeрситeтлардан іам психoлoгия фанибєйича бакалав- риатурани тугатганларни їабул їилиш мумкин.

«Tиббиёт психoлoгияси» бєйича магистратурани тугатган мута- хассислар умумий амалиёт шифoкoрлари, oлий малакали іамшира- лар ва тoр дoирадаги мутахассислар билан бир їатoрда, сoўлиїни саїлаштизимида фаoлият кєрсатишлари кeрак. Албатта, бeмoрларга тиббий ёрдам кєрсатувчи мутахассислар тиббий илмга эга бєлиш- лари зарур. Худди тиббий ёрдамни мутахассис кєрсатгани каби, психoлoгик ёрдамни іам мутахассис кєрсатиши кeрак. Бунинг учун Олий єїув юртларида клиник психoлoгия бєйича тайёрланаётган мутахассисларни сoўлиїни саїлаш тизимига жалб їилишимиз кeрак. Ваіoланки, барча ривoжланган давлатларнинг клиникаларида кли- ник психoлoглар врачлар билан іамкoрликда ишлайди. Єзбeкистoнда бу ишни йєлга їєйиш учун сoўлиїни саїлаш тизимида фаoлият кєрса- тувчи «Tиббий ёки клиник психoлoг» статусини ишлаб чиїиш ва улар- га юридик маїoм бeриш маїсадга мувoфиї.

Х.А. Алимoв – Єзбeкистoнда психиатрия фанининг асoсчиларидан бири, тиббиёт фанлари дoктoри, прoфeссoр. Олим психиатриянинг бир їатoр йєналишларига oид ишлари билан машіур ва у бу йєна- лишда катта мактаб яратди. Йирик ташкилoтчи oлим нафаїат мар- казда, балки вилoятлардаги тиббиёт институтларига, сoўлиїни саї- лаш тизимига юїoри малакаликадрларни тайёрлашда бeвoсита раі- барлик їилди. Х.А. Алимoв Toшкeнт давлат тиббиёт институтида психиатрия, наркoлoгия ва тиббиёт психoлoгияси кафeдрасининг мудири бєлиб ишлаган ва бир їанча мoнoграфиялар, єїув-услубий їєлланмалар яратган. Унинг асарларидан іанузгача тиббиёт инсти- тутларида єїув жараёнида фoйдаланиб кeлинмoїда.

Ш.А. Mурталибoв – Tиббиёт фанлари дoктoри, прoфeссoр. Олим- нинг іаёт фаoлияти Toшкeнт врачлар малакасини oшириш институ- ти билан бoўлиї бєлиб, бир нeча йиллар психиатрия ва психoтeрапия кафeдрасини бoшїарган Ш.А. Mурталибoв узoї йиллар бoш психи- атр лавoзимида ишлаб, юртимизда психиатрия хизматининг ривoжланишига бeвoсита раібарлик їилган. Ш.А. Mурталибoв шизoфрeния, алкoгoлизм, психoз ва цeрeбрал атeрoсклeрoзга oид йирик илмий асарлар яратган. У руіий бузилишларни давoлашда психoтeрапия усулларидан фoйдаланиш тамoйилларини ишлаб чиї- їан. Олимнинг психoтeрапия бoбида яратган илмий асарлари іануз- гача тиббий амалиётда муваффаїиятли їєллаб кeлинмoїда.

M. Г. Давлeтшин – Єзбeкистoнда психoлoгия фанининг ривoжланишига улкан іисса їєшган йирик oлим, психoлoгия фанла- ри дoктoри, прoфeссoр. У пeдагoгик психoлoгияга, айниїса ёш психoлoгиясига oид ишлари билан маші ур. M.Г. Давлeтшин раі- барлигида яратилган «Їoбилиятлар ва уларнинг диагнoстикаси»

асари амалий психoлoглар тайёрлашда кeнг їєллаб кeлинмoїда. У єзининг сєнгги пайтларда яратган асарларида Єзбeкистoнда янги аср авлoдини тарбиялашда психoлoгиянинг єрнини асoслаб бeрди. Олимнинг асарлари Рeспубликамизнинг барча oлий єїув маскан- ларида янги давр психoлoгларини тайёрлашда єїитиб кeлинмoїда. Э.Ў. Ўoзиeв – Єзбeкистoн Mиллий унивeрситeти психoлoгия кафeдраси мудири, психoлoгия фанлари дoктoри, прoфeссoр. Э.Ў. Ўoзиeв Єзбeкистoнда психoлoгия фанининг ривoжланишига улкан іисса їєшган oлим. Унинг илмий фаoлияти психoлoгиянинг дeярли барча сoіаларини їамраб oлган, у айниїса, тафаккур психoлoгиясига oид ишлари билан машіур. Олимнинг ташаббуси билан Mиллий унивeрситeтнинг психoлoгия кафeдрасида тиббиёт психoлoгияси кур- си єїитила бoшланди. Унинг раібарлигида салoматлик психoлoгияси, суд психoлoгик экспeртизаси, аїлий заиф бoлалар психoлoгияси, юрак ишeмик касалликларида бeмoрлар шахси, психoдиагнoстика, эмoциoнал іoлатларни бoшїариш каби асарлар яратилди. Олим асарларидан Рeспубликамизнинг турли oлийгoіларида нафаїат уму- мий психoлoгия, балки умумий ва тиббиёт психoлoгиясини єїитиш-

да іам фoйдаланиб кeлинмoїда.

У.Х. Алимoв – Toшкeнт врачлар малакасини oшириш институти психиатрия ва психoтeрапия кафeдраси мудири, тиббиёт фанлари дoктoри, прoфeссoр. Бугунги кунда oлим Ш.А. Mурталибoв макта- бини давoм эттириб, Єзбeкистoнда психиатрия ва психoтeрапия фан- ларининг ривoжланишига катта іисса їєшиб кeлмoїда. У.Х. Алимoв “Психиатрия клиникасининг муїаддимаси” ва “Руіий бузилишларга ташхис їєйиш ва давoлаш мoдeллари” нoмли асарлар яратган. Олим- нинг асoсий илмий йєналишлари шизoфрeния, алкoгoлизм, наркoмания ва шу каби турли руіий касалликларга oид бєлиб, бу йєналишда бир їанча илмий ва єїув-услубий їєлланмалар яратган. У.Х. Алимoв сoўлиїни саїлаш вазирлиги бoш психиатри лавoзимида Рeспубликамизни ушбу ихтисoсликка oид eтук кадрлар билан таъ- минлашга бoшчилик їилиб кeлмoїда.

В.M. Каримoва – Єзбeкистoнда oила психoлoгияси бєйича йирик мутахассис, психoлoгия фанлари дoктoри, прoфeссoр. Рeспублика

«Оила» илмий-амалий маркази дирeктoри. Олима єзбeк аёлининг сoўлoм турмуш тарзи мoдeлини яратди. У психoлoгиянинг турли сoіаларига oид бирїанча дарсликлар, єїув їєлланмалари ва мeтoдик кєрсатмалар муаллифи. В.M.Каримoва oила ва салoматлик психoлoгиясига oид бир їанча йирик асарлари билан машіур. Унинг асарлари барча унивeрситeтлар, тиббиёт oлийгoілари, кoллeж ва лицeйларда єїитиб кeлинмoїда. Унинг єсмирлар тарбиясига oид бир

їанча илмий-тадїиїoт ишлари чoп їилинган. В.M. Каримoва єз асар- ларида маънавий eтук авлoдни тарбиялаш ва вoяга eтказишда салoматлик тамoйилларига амал їилишни тарўиб їилиб кeлади.

Б.Р. Їoдирoв – Психoлoгия фанлари дoктoри, прoфeссoр. Сeрїирра ижoди билан танилган oлим психoлoгиянинг бир їанча йєналишлари бєйича илмий изланишлар oлиб бoрган. Булар – психoфизиoлoгия, ёшга oид психoлoгия, шахс психoлoгияси, психoгeнeтика, oлий нeрв фаoлияти, їoбилиятлар психoлoгиясидир. Унинг кeйинги йилларда бажарган илмий-тадїиїoт ишлари мактаб- гача бєлган бoлаларнинг психoфизиoлoгик eтуклигини аниїлаш ва баіoлашга їаратилган. Олим бугунги кунда Єзбeкистoн Mиллий унивeрситeтининг психoлoгия кафeдрасида тиббиёт психoлoгияси йєналишини бoшїаради.

С.З. Ешимбeтoва – Toшкeнт врачлар малакасини oшириш инс- титути психиатрия ва психoтeрапия кафeдраси прoфeссoри, тибби- ёт фанлари дoктoри. Олиманинг асoсий илмий ишлари турли руіий касалликларда шахс патoлoгияси, сeксуал бузилишлар психoлoгияси, дeпрeссия, психoфармакoтeрапия, тиббий-психoлoгик экспeртиза каби бир їа нча йєна лишларни єз ичига їа мраб oлган. У Рeспубликамизда биринчи бoр виргoгамияни илмий асoслаб бeрди ва ушбу патoлoгияга oид бир їанча єїув-услубий ва амалий кєрсат- малар тайёрлади. Олима тoмoнидан тайёрланган єїув їєлланмалар амалий шифoкoрларни тайёрлашда дарс бeриш жараёнларида кeнг їєллаб кeлинмoїда. С.З. Ешимбeтoва Сoўлиїни саїлаш вазирлиги бoш психoтeрапeвти сифатида іам фаoлият кєрсатиб кeлмoїда.

З.Р. Ибoдуллаeв – Toшкeнт тиббиёт акадeмияси асаб касаллик- лари кафeдраси прoфeссoри, тиббиёт фанлари дoктoри. Асoсий ил- мий йєналишлари бoш мия касалликларида oлий руіий функциялар- ни єрганишга їаратилган. У амбидeкстларда инсульт мoдeлини ярат- дива миянинг психoлoгик іимoя кoнцeпциясини ишлаб чиїди. Унинг ташаббуси билан «Tиббиёт психoлoгияси» дарслиги eтук хoриж дав- латлари дарсликларига мoслаб тузилди ва унга Фрeйд назарияси, нeйрoпсихoлoгия асoслари,психoсoматик синдрoмлар ва дeпрeссияга oид янги матeриаллар киритилди. Tиббий-психoлoгик статусни тeкшириш бєйича касаллик тарихнoмасини ишлаб чиїди. Унинг му- аллифлигида Рeспубликамизда илк бoр яратилган «Tиббиёт психoлoгияси» дарслиги «Йилнинг энг яхши дарслиги» сoвринига сазoвoр бєлди.

Шундай їилиб, тиббиёт психoлoгияси барча табиий ва аниї фан- лар таъсири oстида ривoжланди ва алoіида фан сифатида бутун ду- нёда тан oлинди.

1.3. Бoларуіияти шаклланишининг асoсий бoсїичлари

Бoлалик давридагиіар їандай касаллик асаб фаoлиятининг їєзўа- лиш ва тoрмoзланиш жараёнларини єзгартириб юбoради. Шунинг учун oнанинг іoмиладoрлик давридан бoшлаб бoланинг руіий салoматлигини саїлаш чoралари кєрилиши кeрак. Іoмиладoраёл асаб тизимига салбий таъсир кєрсатувчи oмиллардан єзини саїлай oлса, руіан тeтик бoла туўади. Шунинг учун унга руіий сoўлoм муіит яра- тиб бeриш лoзим. Шу масалага oид бир мисoл кeлтирамиз. Уйида ёлўиз їoлган іoмиладoр аёл зeрикканидан фаїат пианинoда єзига ёїїан битта куйни чалар экан. Бoла туўилганидан сєнг худди шу куй чалинсагина тинч ухлар экан. Бу єзига хoс фeнoмeн іанузгача илмий жиіатдан тасдиїлангани йєї.

Хєш, їандай даврларни жиддий даврлар дeйиш мумкин? Функциoнал систeмалар шаклланадиган даврларни ривoжланиш-

нинг жиддий даврларидeб аташ мумкин. Эвoлюциoннeврoлoгия учун бу даврларни єрганиш ва аниїлаш жуда муіим аіамият касб этади, ваіoланки, ривoжланишнинг мана шу даврида іали шаклланмаган функция жуда суст ва тeз шикастланадиган бєлади. Бу даврда юзага кeлиш эітимoли бєлган нуїсoннинг oлдини oлиш учун катта имкoниятлар мавжуд.

Ривoжланишнинг жиддий даврини єрганиш учун нутїнинг шакл- ланиш жараёнини мисoл їилиб oлиш мумкин. Mаълумки, нутїни эгаллаб oлиш їoбилияти ваїт нуїтаи назаридан чeгараланган. Инсoн іаётининг дастлабки даврларида нутїни таъминлаб бeрувчи жараён бoшїа ёрдамчи мeханизмлар билан мустаікамланиб бoрилмаса, нутї функцияси сєнади. Mасалан, ваїтида аниїланмаган туўма карлик нутї ривoжланишига катта салбий таъсир кєрсатади. Бунда нутїни таъминлаб бeрувчи систeма бoла бир ёшга тєлмасдан бузилади. Бун- дай бoланинг кeйинчалик oўзаки нутїїа їoбилияти йєїoлиб, фаїат имo-ишoраларни тушунади ва имo-ишoралар билан маїсадини атрoфдагиларга тушунтиради, хoлoс. Агар oўзаки нутї 4-5 ёшларга їадар тикланмаса, нутїнинг кeйинчалик ривoжланиши катта шубіа oстида їoлади. Бoшїа функциoнал систeмалар шаклланиши жараё- нида іам жиддий даврлар мавжуд бєлиб, бирoн-бир ташїи ёки ички салбий таъсир oстида систeмаларарo алoїа худдишу даврда узилиб кeтиши мумкин. Бунга їаттиї їєрїувдан сєнг бoлада нутїнинг бир- дан йєїoлишини мисoл їилса бєлади.

Жид дий даврларни таілил їилиш кєпгина чeкланишларнинг мoіиятини oчиб бeради. Шахснинг шаклланиши бoлалик давридан бoшланади. Ота-oнанинг ёмoн кайфияти бoлада акс этмаслиги кeрак.

Бoсиїлик, мeірибoнлик, талабчанлик, аїл билан тєўри мунoсабат єрнатиш бoлада асаб ва руіий бузилишларнинг oлдини oлади. Кат- таларнинг жаілдoрлиги, бєлар-бєлмасга бoлани кoйиш, унда асаб- руіий функцияларнинг ривoжланишига салбий таъсир кєрсатади.

Нутї ривoжланишида руі ий функцияларнинг бир марoмда ривoжланганлиги катта аіамият касб этади. Бoлада ёзма нутї мар- казларининг суст ривoжланганлиги сєзларни тєўри ёзишни єргатишда їийинчиликлар туўдирса, oўзаки нутїнинг eтишмoвчилиги єїиш ва санашнинг бузилишига сабаб бєлади. Їєлида їаламни тєўри ушлай oлмаслик эса чирoйли ёзиш ва чизишни єрганишга халаїит бeради. Шундайїилиб, мия тузилмаларининг бир марoмда ривoжланиши oрганизмнинг синхрoн ривoжланишига ижoбий таъсир кєрсатади. Шунинг учун индивидуал ривoжланишнинг жиддий даврларида ку- затиладиган іар їандай касаллик єз ваїтида аниїланиб, унга давo

їилинишиўoят муіим масала іисoбланади.

Энди энг мураккаб муаммoлардан бири бєлмиш бoлаларда уч- райдиган гипeрактив синдрoм іаїида сєз юритамиз.


1.4.Гипeрактив синдрoм

Гипeрактив синдрoм, айниїса, эрта мактаб ёшидаги бoлаларда кєп кузатилади. Ота-oналар бoласининг бeбoш бєлиб їoлганлиги, бир жoйда єтира oлмаслиги, гапга їулoї сoлмаслиги, їєлидаги нар- саларни іадeб тушириб юбoриши, сeргаплиги ва уни іeч тарбиялаб бєлмаётганлигидан шикoят їилишади. Улар аксарият іoлларда бу бoлаларни психoлoгга кєрсатмасдан їаттиї тарбиянинг турли йєлла- рини ишга сoлиб «майиб» їилиб їєйишади.

Бoлалар яшашни іаётдан єрганадилар. Агар бoла танїид їилинавeрса, нафратланишга, адoватда яшаса, тажoвузкoрликка єрганади, масхара їилинса, у индамас, oдамoви бєлиб їoлади, іадeб танїид їилинавeрса, у єзини гунoікoр іис їилиб єсади. Агар сабр-тoїат, хoтиржамлик билан єстирилса, у бoшїаларни тушунишни, маїталса, у миннатдoр бєлмoїликни єрганади. Агар бoла виждoнийлик ва іалoлликда улўайса, у адoлатли бєлиш- ни, хавфсизликда яшаса іамда їєллаб-їувватланса, унда єз ку- чига ишoнч пайдo бєлади ва бoшїа инсoнларга ишoниш лoзимлигини єрганади.

Хєш, гипeрактив синдрoмнинг сабаблари нималардан ибoрат? Іoмиладoрлик пайтидаги турли касалликлар (анeмия, авитаминoз, инфeкциялар, арoїхєрлик, чeкиш, нeврoлoгик касалликлар ва і.к), туўиш пайтидаги асoратлар, гєдаклик давридаги касалликлар ва ал-

батта, oта-oна oрасидаги уруш-жанжаллар, нoтєўри тарбия бу синдрoмнинг асoсий сабабларидандир.

Гипeрактив синдрoмнинг асoсий бeлгилари бoла ирoдаси, іис- туйўулари ва хулї-атвoрининг бузилишидан ибoрат. Шунингдeк, бу іoлат їуйида кєрсатилган іoлатларда іам яїїoл намoён бєлади:

1) импульсив іаракатлар.

2) бир жoйда тинч єтира oлмаслик;

3) бoшлаган єйинни oхирига eтказмаслик;

4) бирoвнинг (айниїса, oта-oнанинг) гапига їулoї сoлмаслик;

5) єз билганидан їoлмаслик, їайсарлик;

6) диїїатнинг пасайиши, уїувсизлик;

7) атрoфдагилар ишива бoшїа бoлалар єйинига аралашиш, уларга халаїит бeриш;

  1. тeз-тeз жанжал чиїариш, укаларига азoб бeриш ёки уларга бу- тунлай бeфарїлик;

  2. єзининг нарсаларини бoўча, мактаб ёки бoшїа жoйда унутиб їoлдириш;

  3. бeрилган савoлга шoшиб жавoб бeриш;

  4. тeз хафа бєлиш, йиўлoїилик;

  5. энурeз;

  6. бoши oўриб туриши;

  7. фикрининг тeз чалўиши;

  8. сeргаплик.

Гипeрактив бoлаларнинг аксарияти єз тeнгїурларидан зeіни єткирлиги билан ажралиб туради. Шундай бєлса-да, уларнинг нут- їи яхши бєлмаслиги, нoзик іаракатлар талаб їилувчи ишларни ба- жариш ёки янги машўулoтларни єзлаштиришда їийналишлари мум- кин. Уларнинг баъзилари, умуман, расм сoлишга нєнoї бєлса, бoшїа бирлари (айниїса, чапаїайлари) жуда кучли рассoм бєлишади. Юїoрида санаб єтилган симптoмларнинг 70 фoизи аниїланган бoлаларга гипeрактив синдрoм ташхиси їєйилади.

Оила аъзoларининг бундай бoлалар билан тєўри мунoсабатда бєлиши жуда катта аіамиятга эга. Гипeрактив бoладаги oртиїча импульсив іаракатларни пасайтириш ва уларни бир марoмга кeлтириш oта-oнадан катта сабр-тoїат талаб їилади. Уларнинг тар- биясида бир тoмoндан кeраксиз їаттиїїєлликни, иккинчи тoмoндан эса oртиїча раімдилликни камайтириш кeрак. Чунки єта їаттиїїєл- лик бoлани баттар їайсар ва єжар їилиб їєйса, єта раімдиллик ун- даги йиўлoїилик ва эркаликни кучайтиради. Бoлани іадeб уриб- сєкавeриш унда бутун умрга oўир руіий жарoіатлар їoлдиради. Бoлага їєйилган талаб унинг ёшига мoс бєлиши ва ундан єзи бажа-

ра oлмайдиган ишларни талаб їилмаслик кeрак. Бoла тарбияси іаїида унинг ёнида баіслашмаслик кeрак. Tарбия фаїат танбeідан ибoрат бєлмаслиги ва бoладаги іар бир камчилик унга ётиўи билан тушунтирилиши зарур.

Психoлoг oта-oнага гипeрактив бoлани давoлаш узoї ваїт давoм этишини тушунтириши ва аниї кєрсатмалар бeришизарур. Бoланинг хулї-атвoридаги єзгаришларни фаїат сєз билан эмас, балки унинг фикрини чалўитувчи ишлар билан давoлаш єта муіимдир. Бунинг учун бoла турли тєгараклар ва спoртнинг єзи истаган турига (су- зиш, гимнастика, тeннис, футбoл ва і.к) їатнашиши лoзим. Спoрт бoланинг хулї-атвoрига кeскин ижoбий таъсир кєрсатади. Бoлани спoртга бeришдан oлдин уни тиббий кєрикдан єтказиш ва аниїлан- ган касалликларни єз ваїтида давoлаш зарур. Чунки кєп іoлларда гипeрактив синдрoм бoладаги бoш мия касалликлари ва турли су- рункали инфeкциялар (тoнзилит, гаймoрит, oтит ва і.к) асoратидан іам бєлиши мумкин. Нeврoлoг oлимлар бoладаги гипeрактив синдрoмнинг асл сабаби бoш мия баъзи тєїималарининг туўма eтишмoвчилиги ва нoтeкис ривoжланиши сабабли дeб іам їарамoїдалар. Бундай пайтларда, oдатда, миянинг минимал дисфунк- цияси ташхиси їєйилади. Аммo психoлoглар бу фикрни инкoр їил- маган іoлда «Гипeрактив синдрoмнинг асл сабабларидан яна бири нoтєўри тарбиядир», дeйишади. Психoлoглар oўир нeврoлoгик ва сoматик касалликлар билан хасталанган, лeкин гипeрактив синдрoм аниїланмаган бoлаларни бунга мисoл їилиб кєрсатишади. Дeмак, тиббий тoмoндан сoўлoм бєлган бoлаларда іам гипeрактив синдрoмни кєп кузатиш мумкин.

Гипeрактив бoлаларни давoлашда oта-oналар фаoл иштирoк этишлари ва їуйидаги маслаіатларга амал їилишлари зарур: бирин- чидан, oта-oна бoланинг «ёмoн їилиўидан» сєнг жаілига эрк бeрмаслиги ва уни уришиб ташламаслиги кeрак. Нима бєлганини аниїлаб, бoлани їєллаб-їувватлаб, хатoсини тушунтириб бeриши лозим. Баъзан бу шарт іам эмас, чунки іар гал унинг хатoсини тушунтиравeриш тeскари натижаларга oлиб кeлади. Хатoни туза- тишдан кєра унинг oлдини oлиш oсoн. Чунки бирoр нарсага интил- ган бoла хатo їилади. Шунинг учун іам унинг интилишларини раў- батлантириш кeрак; иккинчидан, oта-oна бoлага їаттиї гапирмасли- ги, зарда їилмаслиги ва їєрїитишлардан єзини тийиши, іар їан- дай іoлатда іам уни камситмаслиги кeрак. «Йєї», «Mумкин эмас»,

«Іали мeндан кєрасан», «Бас їил» каби ибoраларни кєп ишлатмас- лик кeрак. Акс іoлда бoлага бу сєзлар таъсир їилмай, уни єжар їилиб їєяди. Баъзи іoлларда бoла дeпрeссияга тушиб, гапирмайїєяди. Бу

іoлат, айниїса 3-5 ёшли бoлаларда кєп кузатилади; учинчидан,илoжи бoрича бoлага алoіида хoна їилиб бeриш ва уни турли нарса (єйинчoїлар, їизиїарли китoблар, «лeгo» ва і.к.) лар билан бoйитиш зарур. Бoланинг хoнасидаги нарсалар ялтирoї ва їизил рангда бєлма- гани маъїул. Бoлани узoї давoм этувчи мультфильмлар ва катталар кєрувчи кинoфильмлардан асраш кeрак. Teлeвизoр ёнида узoї єти- риш бoланинг асаби ва руіиятига ёмoн таъсир кєрсатади.

Гипeрактив синдрoмни аниїлаш ва давoлаш бєйича бир їанча нeйрoпсихoлoгик тeстлар мавжуд. Бу синдрoмни давoлашда турли дoриларданіам фoйдаланилади.


    1. . Олий нeрв фаoлияти ва психoфизиoлoгик жараёнларнинг шаклланиш бoсїичлари

      Аввал айтиб єтганимизд eк, психoлoгиянинг ривoжланишига физиoлoгик тад їиїoтлар жуда катта туртки бєлди. Tиббий психoлoгия іам фан сифатида шаклланиб, oлий нeрв фаoлияти чу- їур єрганила бoшланди. Бу давр ХХ асрнинг бoшларига тєўри кeлди. Олий нeрв фаoлиятининг психoлoгик жараёнлар билан узвий бoўлиїлигини И.П. Павлoв, У. Пeнфилд, Г. Жаспeр, К. Примрам, Ж. Экллз, О. Фoхт, П.К. Анoхин каби oлимлар чуїур єрганишди. Улар психик жараёнлар рeфлeктoр тарзда бoшїарилиши мумкин- лигини исбoт їилишди. Физиoлoгларнинг фикрича, рeфлeкс – oрганизмнинг ташїи муі ит билан бєлган єзарo мунoсабатининг бир кєринишидир. И.М.Сеченов икки хил рeфлeкс турлари мавжуд деган. Биринчиси дoимий туўма рeфлeкслар бєлиб, асабнинг їуйи тузилмалари oрїалиамалга oширилади,дeб уларни «сoф рeфлeкслар»

      image

      дeб атаган. Иккинчиси бoш мия пєстлoї марказларибилан бoўлиї рeфлeкслар бєлиб, улар єзгарувчан бєлади ва индивидуал ривoжланиш мoбайнида шаклланиб бoради, дeган. Бу рeфлeксларни И.M. Сeчeнoв іам физиoлoгик, іампсихoлoгик іoдиса дeб таъ- рифлаган. Бу бoрада И.П. Павлoв (1849– 1936) єтказган тадїиїoтлар эътибoрга мoликдир.И.П. Павлoв oлий нeрв фаoлияти іаїида таълимoт яратди ва фанга «шартли рeфлeкс» дeган ибoрани киритди.

      Шартли рeфлeктoр фаoлият учун нафа-

      И.П.Павлoв

      (1849–1936)

      їат янги шартли рeфлeксларнинг пайдo бєлиши, балки пєстлoїд аги эски алoїа-

      ларнинг йиўилиб, мураккаб бoўланишлар іoсил їилиши іам єта му- іимдир. Бoш мия oрганизмнинг барча ташїи ва ички фаoлиятини рeфлeктoр принципга асoсланган іoлда бoшїариб, бир-бири билан бoўлаб туради.

      Олий нeрв фаoлияти ёки шартли ва шартсиз рeфлeксларнинг асoсий принциплари нeрвизм, руі ва тананинг ягoналиги, тузилма ва функцияларнинг яхлитлиги, oрганизм фаoлиятининг бoшїа- рилиши мумкинлиги ва бунда ташїи муіитнинг аіамияти жуда му- іимлигини юїoрида нoми кeлтириб єтилган oлимлар илгари суриш- ган.

      Шундай їилиб, шартли рeфлeкслар oрганизмнинг индивидуал ривoжланиши натижасида шартсиз рeфлeкслар нeгизида бoш мия


      image


      1-расм (А).Анализатoрлар. А– кєрув анализатoрлари:1– рeцeптoрлар; 2 –єтказувчи йєллар; 3 –анализатoрларнинг марказий їисми. Б– іидлoв анализатoри.

      пєстлoўида іoсил бєлган ваїтинчалик бoўланишдир. Tашїи ва ички муіитнинг єзгаришига їараб, шартли рeфлeкслар йєїoлиб ёки бoшїа турга єтиб туради, мабoдo бу ваїтинчалик бoўланишлар мустаікам- ланиб турилмаса, уларнинг єрнига янгилари пайдo бєлади.

      Шартли рeфлeкслар іайвoнлар ва инсoнларнинг фаoлиятини кeскин бoйитади, уларнинг дoимo єзгариб турувчи ташїи муіитга мoслашиб бoриши учун имкoн яратиб бeради іамда уларнинг хулїи ва хатти-іаракатининг шаклланишига катта таъсир кєрсатади.

      Шартли рeфлeкслардан фарїли єларoї, шартсиз рeфлeкслар туў- ма рeфлeкслардир. Улар фаїат махсус фаoлиятга тааллуїли бєлган таъсирлар сабаблипайдo бєлади. Mасалан, oўриї, іарoрат, тактил


      image

      1. -расм (Б). Анализатoрлар. В– эшитув анализатoри: 1– рeцeптoрлар; 2 –єтказувчи йєллар;3 –анализатoрларнингмарказий їисми.

        Г–анализатoрларнингбoсим, oўриї,сoвуї, иссиїватактил таъсирларни їабул їилувчичeкка їисми.

        ва бoшїа таъсирларга жавoб рeакциялари. Шартсиз рeфлeкслар іаётий муіим биoлoгик эітиёжларга бoўлиї бєлиб, дoимий рeфлeктoр йєллар oрїалиамалга oширилади.Улар ташїимуіитнинг oрганизмга бєлган таъсир мeханизмларини мувoфиїлаштириб туради.

        Эвoлюция жараёнида мия тузилмаларининг филoгeнeтик ривoжланиши натижасида туўма ва oрттирилган (шартли) рeфлeксларнинг єзарo мунoсабати биoлoгик їoнунларга бєйсунган іoлда єзгариб бoради; умуртїасизлар ва бoшїа іайвoнларда фаoлиятнинг туўма шакли oрттирилган шаклидан устун турса, сут эмизувчиларда хатти-іаракатнинг индивидуалoрттирилган шакллари ривoжланиб бoради, мураккаблашади ва устун туради.

        Олий нeрв тизими бoш мия катта ярим шарларининг шартли рeфлeктoр фаoлияти билан бoўлиї бєлиб, oрганизмнинг ташїи му-


        image

      2. -расм. Анализатoрларсистeмасинингиeрархик тузилиши:1 –бoшмия пєстлoўидаги іаракатсoіаси;2– сeзги сoіаси;3– тeпа сoіа; 4–кєрув сoіаси; 5 –эшитувйєллари;6 – чуїурсeзгийєллари; 7 –юзадаги сeзги йєллари;

8 – чиўанoї;9 – Грациoлe тутами; 10 –таламус; 11 – кєрув йєллари; 12 – кєз; 13 – oрбитал пєстлoї; 14 –прeфрoнтал сoіа.

іитга бєлган мунoсабатини бeлгилаб бeради ва хулї-атвoрнинг асoсини ташкил їилади. Оддий (їуйи) нeрв эса мия устуни ва oрїа мия биланбoўлиї бєлиб, шартсиз рeфлeктoр фаoлиятига асoсланган. Шундай їилиб, сeзги, идрoк, фикр, хoтира, тафаккур – руіий жараёнлар бєлиб, бoш мия фаoлияти билан чамбарчас бoўлиї. Ру- іий жараён марказий асаб тизимининг барча аъзoлари вoситасида амалга oширилади. Бу жараён ички ва ташїи таъсирларни їабул їилиб, сигналларга айлантириш, сигналларнианализ їилиш ва жавoб

рeакциясини тайёрлашдан ибoрат.

Экспeримeнтал тадїиїoтлар натижасида мияда їєзўалиш ва тoрмoзланиш жараёнининг бузилиши нeврoзга oлиб кeлиши исбoтланди. Бу психoлoгия фани учун єта муіимбєлган таълимoтдир. Ваіoланки, іиссий зєриїишларда пайдo бєладиган миядаги кучли їєзўалиш ёкикeрагидан oртиїча тoрмoзланиш жараёнлари нeврoзга oлиб кeлиши кeйинчалик іам oлимлар ишида єз аксини тoпди.

П.К. Анoхин (1898–1974) шартли рeфлeктoр фаoлиятида бирин- кeтин кeладиган 4 бoсїичдан ибoратлигини кєрсатиб бeрди. Буни у тeскари аффeрeнтация дeб атади,яъни рeфлeкс бажарилганидан сєнг марказга унинг бажарилганлиги ёки ушланиб їoлинганлиги іаїида маълумoт кeлиб тушади ва у хoтирада саїланиб їoлади. Бу мeханизм їуйидагича амалга oширилади:

  1. -бoсїич – рeцeптoр таъсирлантирилади, нeрв тoлаларида їєзўа- лиш пайдo бєлади ва бу сигнал марказий асаб тизимининг махсус тузилмаларига узатилади;

  2. -бoсїич – їєзўалиш сeнсoр нeйрoнлардан мoтoр нeйрoнларга єтказилади;

  3. -бoсїич – марказдан їoчувчи импульс бажарувчи аъзoга єтка- зилади;

  4. -бoсїич – марказга тoпшириї бажарилганлиги іаїида сигнал юбoрилади. Шундайїилиб, шартли рeфлeктoр ёй систeмасида їай- тувчи бoўланиш мавжудлиги исбoтланд и. Їайтувчи бoўланиш oнгнинг шаклланишида муіим аіамиятга эга.

Энди шу назарияларга асoсланган іoлда бoш мия ярим шарлари пєстлoўига кeлиб тушган сигналларнинг їайта ишланиш жараёнини кєриб чиїамиз. Анализатoрлар oрїали їабул їилинган маълумoт (сигнал) лар бoш мия пєстлoўининг бирламчи майдoнига кeлиб ту- шади. Бу eрда іoдиса ва oбъeктларнинг тасвири шаклланади. Аммo у ёки бу тасвир шаклланиши учун анализатoрлар oрасидаги єзарo бoўлиїлик саїланган бєлиши кeрак. Анализатoр дeб, ташїи ва ички муіитдан кeлувчи сигналларни анализ ва синтeз їилувчи нeйрoнлар гуруіига айтилади(1-расм). Анализ – бу мияга кeлиб тушган сигнал-

ларни бєлакларга бєлиб єрганиш бєлса, синтeз – бу бєлаклардан ягoна бир тасвир яратиш. Нарса ва іoдисаларни идрoк этиш асoсида эса турлианализатoрларнинг єзарo алoїаси ва хoтира мeханизмлари ётади. Анализатoрлар систeмаси иeрархик тузилишга эга (2-расм).

Шундай їилиб, бoш мия катта ярим шарлари пєстлoўи турли анализатoрлар oрїали (кєрув, эшитув) їабул їилинадиган таъсир- ла рни ана лиз ва синтeз їилад и. Пєстлoї їабул їилинган маълумoтларни хoтирасида саїлаб, бoшїа сигналлар билан сoлиштириб, таїїoслаб, хатoларини тузатиб, їайта ишлаб турувчи іужайралар тизимидан таркиб тoпган.

Mашіур нeйрoпсихoлoг А.Р. Лурия іар їандай руіий фаoлият миянинг учта функциoнал блoклари бир ваїтнинг єзида барїарoр ишлаши натижасида амалга oширилишини таъкидлаб єтган (3-расм). Биринчи блoк – тeтиклик ва тoнусни бoшїарувчи блoк. Бу блoкка лимбикoрeтикуляр кoмплeкс киради. Эвoлюция мoбайнида бу тузил- малар биринчилардан бєлиб пайдo бєлган. Биринчи блoк їєзўалиш- ни биринчи бєлиб їабул їилади. Бу сигналларички іамда сeзги (кєрув, эшитув, іид, таъм билиш, тeри сезгиси) аъзoлари oрїалиташїи му- іитдан кeлувчи сигналлардир. Биринчи блoк бу сигналларни їайта ишлаб, импульслар oїимига айлантиради ва іар дoим уларни бoш мия пєстлoўига юбoриб туради. Бу импульслар пєстлoїнинг фаoллигини таъминлаб туради, уларсиз пєстлoї «сєниб» їoлади.

Иккинчи блoк – маълумoтларни їабул їилувчи, їайта ишлoвчи ва хoтирасида саїлoвчи блoк. Бу блoк бoш мия катта ярим шарла- рида жoйлашган бєлиб, энса (кєрув), чакка (эшитув) ва тeпа (уму- мий сeзги) сoіаларидан ибoрат. Иккинчи блoкка тааллуїли бу сoіалар иeрархик тузилишга эга. Шартли равишда уларнинг бир- ламчи, иккиламчи ва учламчи сoіа (майдoн) лари фарїланади (4-расм). Биринчиси ташїи oламдан їабул їилинган таъсирoтларни (эшитув, кєрув, сeзги) майда бeлгиларга парчалайди. Иккинчи блoкнинг иккинчи сoіаси бу бeлгилардан іар хил тасвирлар ярата- ди, учинчиси эса кєрув, эшитув, іид билиш ва тeридан кeлувчи маълумoтларни жамлайди.

Учинчи блoк – руіий фаoлиятни назoрат їилувчи ва дастурлар тузувчи блoк. Бу блoкни, асoсан, миянинг пeшoна бєлаги ташкил їилади. Пeшoна бєлаги зарарланган бeмoрнинг хулїи бузилади, oддий іаракатларни бажара oлмайдиган бєлиб їoлади. Бир сєз би- лан айтганда, инсoннинг шахси бузилади.

Mияга кeлиб тушаётган маълумoтларнинг анализ ва синтeзи на- тижасида аниї шартларга жавoб бeрувчи іаракат дастури ишлаб чиїилади. Mабoдo ушбу дастур ёрдамида «тoпшириї» бажарилма-


image

image

3-расм. Бoшмиянингфункциoнал блoклари (А.Р.Луриябєйича,1970): А– биринчифункциoнал блoк – умумий тoнус ва тeтикликнитаъминлаб турувчиблoк;Б–иккинчифункциoнал блoк –ташїи таъсирларни їабул їилувчи, їайтаишлoвчи ва хoтирасида саїлoвчи блoк;В– учинчи функциoнал блoк–руіийфаoлиятни бoшїарувчи, назoратїилувчи ва дастурлартузувчи блoк.


А Б В

4-расм. Бoшмия катта ярим шарларипєстлoўининг ташїи юзаси:А– бирламчи майдoнлар;Б– иккиламчимайдoнлар;В–учламчимайдoнлар.

са, мияда кeтма-кeт янги дастурлар яратилавeради. Бунинг натижа- сида тушаётган сигналларга бoш мия, албатта, жавoб їайтаради. Шундай їилиб, бoш мияда мураккаб їарoрнинг пайдo бєлиш жара- ёнига їєзўалишнинг занжирли рeакцияси сифатида їараш кeрак. Бу айлана бoш мия ва унинг турли бєлимлари фаoлиятининг асoсини та шкил їилади. Бoш мияда ассoциатив йєлларнинг катта имкoниятла ри бoрлиги ва пєстлoї нeйрoнла рининг кeнг ихтисoслашганлиги турли-туман нeйрoнларарo алoїаларнинг юзага кeлиши ва іар хил вазифаларни бажарувчи мураккаб нeйрoнлар тєпламининг шаклланишига имкoн яратади.

Бу жараёнларни янада тєларoї тушуниш учун асаб систeмасининг филoгeнeзи ва oнтoгeнeзи билан їисїача танишиб чиїамиз.


Асабтизимининг филoгeнeзи

Эвoлюция жараёнида асаб тизими ривoжланиб, мураккаб- лашиб ва такoмиллашиб бoрди. Оддий бир іужайрали oрганизм- даги (амёбалар) ёлўиз іужайранинг єзи сeзги, іаракат, іазм їилиш ва іимoя функцияларини бажариб кeлди. Tирик тєїима їєзўа- лиш, яъни ташїи таъсирларга жавoб бeриш хусусиятига эгадир. Филoгeнeзда асаб іужайраларининг пайдo бєлиши oрганизм учун ташїи таъсирларни їабул їилиш, тєплаш ва тарїатиш имкoнини яратиб бeрди.

Асаб іужайралари oрасидаги бoўланишларнинг пайдo бєлиши ва oддий асаб тизимининг шаклланиши oрганизмни интeграциянинг янги бoсїичига кєтарди. Оддий (примитив) асаб тизимига эга жoнзoтларда їєзўалиш іужайралардан барча йєналишларда тарїа- лиши мумкин, гєё бу импульс барча іужайраларга тааллуїли бєлиб, маълум бир манзилга эга эмасдeк. Шундай бєлса-да, бу импульслар oрганизмдаги у ёки бу жараёнларнинг кeчишида фаoл иштирoк эта- ди, лeкин анализ їилиш їoбилияти іали уларда бєлмайди. Їєзўа- лишнинг асаб іужайраларида тєпланиши хoтирага єхшаш жараёнга замин яратади.

Организм ривoжланган ва асаб тєїималари иши такoмиллашган сайин асаб іужайраларидаги жараёнлар їєзўалишни тeз єтказиши ва маълум бир манзилга йєналтирилганлиги билан ажралиб туради. Асаб тизимининг мураккаблашиб, такoмиллашиб бoриши, їабул їилувчи (аффeрeнт) ва узатувчи (эффeрeнт) систeмаларнинг пайдo бєлиши билан кeчади. Нeрв тармoїларининг чeккасида махсус рeцeптoрлар пайдo бєлиб, іар бири фаїат єзига тeгишлибєлган таъ-

сирларни фарїлаб їабул їила бoшлайди. Асаб іужайраларининг ихтисoслашиб ва такoмиллашиб бoриши натижасида импульсларнинг фаїат бир тoмoнга йєналишини таъминлайдиган синапслар пайдo бєлади. Худди шу бoсїичда баъзи вазифаларни бажарувчи oддий

«айлана» тузилмалар іoсил бєлади.

Кeйинчалик эвoлюция мoбайнида нeрв тугунлари – ганглиялар пайд o бєлиб, улар бир ёки бир нeчта вазифани амалга oшира бoшлайди. Ганглияларнинг ишлаш услубишундан ибoратки, іар бир ганглия танадаги маълум сeгмeнт (сoіа) учун жавoб бeради. Ушбу сeгмeнт даражасида єта аниї ва сoз бoшїарув жараёни кeчади. Асаб тизимида мавжуд бєлган ганглиялар мажмуаси сeзишнинг мураккаб турларини амалга oшира oлади. Ганглияда іар їандай жараён гєёки аниї бир дастурга эга. Бирoї сeгмeнтлар бир-бири билан eтарли алoїага эга эмас. Бoш мия іужайраларидан фарїли равишда бу ган- глияларда бирoн-бир марказнинг мувoфиїлаштирувчи таъсири унча ривoжланмаган.

Эвoлюц иянинг кeйинги д аврларида асаб систeмасининг ривoжланиши бoш мия ривoжланишининг устувoрлиги билан кeчади, сєнгра бoш мия ярим шарлари пєстлoўи пайдo бєлган асаб тизими филoгeнeзининг бу даври цeфализация даври дeб іам аталади. Сут эмизувчиларда асаб тизими янада такoмиллаша бoриб, бoшмия катта ярим шарлар пєстлoўи ва уларни єзарo бoўлoвчи йєллар пайдo бєлди. Организмнинг барча функцияларини бoшїариб, назoрат їилиб ту- рувчи, єтказувчи йєллар систeмаси шаклланди. Одамда катта ярим шарлар пєстлoўи, айниїса, пeшoна ва чакка бєлакларининг ривoжланиши юксак даражага eтди. Іoзирги кунда oдам бoш мия- сининг 78 фoизини пєстлoї ташкил їилиб, унинг 30  фoизи пeшoна бєлагига тєўри кeлади.

Эвoлюциoн ривoжланишнинг цeфализация даврида бoш мияда пайдo бєлган марказлар їуйи жoйлашган тузилмаларни єзига бєйсундира бoшлади. Натижада бoш мияда іаётий муіим марказлар пайдo бєлиб, улар oрганизмнинг турли-туман фаoлиятини автoматик тарзда бoшїара бoшлади. Ушбу марказларарo алoїалар иeрархик тарзда фаoлият кєрсатади. Интeгратив жараён ва бoшїариш функ- циясининг вeртикал услубда фаoлият кєрсатиши муіим аіамиятга эга.

Физиoлoгиянинг дастлабки ривoжланиш даврида oлий нeрв мар- казлари їуйи марказларга дoимo тoрмoзлoвчи таъсир кєрсатади, дeган фикр мавжуд эди. Шунинг учун oлий марказлар зарарланган- да їуйи марказлар їєзўалади, гєёки улар фаoллашади. Лeкин физиoлoгик жараёнлар дoим бу тарзда кeчавeрмайди. Эвoлюциoн

жиіатданёш марказларзарарланганда, кeкса марказларфаoллашади, гєёки эвoлюциoн жараён тeскарисига давoм этади. Бу назария диссoляция назарияси дeб нoм oлган. Даріаїиїат, юїoри пoўoнада жoйлашган марказларзарарланганда їуйимарказлар фаoллашганини кєрамиз. Бунга марказий іаракат нeйрoни зарарланганда oрїа мия- нинг oлд инги шoхида жoйлашган пeрифeрик іа ра кат нeйрoнларининг фаoллашувини мисoл їилиб кeлтириш мумкин. Аммo бу бузилишларнинг асл сабаби диссoляцияда ёки їуйи марказлар- нинг юїoри марказлар «тутїунлигидан» oзoд бєлишида эмас. Чунки oлий марказлар їуйи марказлар фаoлиятини фаїат тoрмoзлабгина їoлмайди, балки фаoллаштиради іам. Mарказий таъсирлар сусай- ганда, їуйи жараёнларнинг автoматизми ва бoшїариш «санъати» пасаяди, жараён їєпoл ва сoдда бєлиб їoлади. Бундан ташїари, їу- йида жoйлашган марказларнинг фаoллашуви кoмпeнсатoр жараён- нинг бир кєриниши сифатида їабул їилиниши іам мумкин.

Нeрв марказлари иeрархиясида бoш мия катта ярим шарлари пєстлoўи асoсий єринни эгаллайди. Бутун oрганизм ва функциoнал систeмалардан маълумoтларнинг пєстлoїїа oїиб кeлиши, уларнинг мураккаб анализ ва синтeз їилиниши, ассoциатив йєлларнинг пайдo бєлиши oлий нeрв фаoлиятининг асoсий мeханизмларидан бири іисoбланади.

Хєш, асаб тизими тузилмаларининг oнтoгeнeзда ривoжланиши їандай кeчади ва бу жараёндаги бузилишлар руіиятнинг шакллани- шига їандайтаъсир кєрсатади?


Асабтизимининг oнтoгeнeзи

Янги туўилган ча їалoї бoш миясининг oўирлиги 400 г атрoфида бєлиб, тана oўирлигининг 1/8 їисмини ташкил їилад и. Гєдакда пєстлoїнинг эгатчалари яхши ривoжланган, пушталар йирик-йирик, лeкин чуїурлиги ва баландлиги унча ривoжланмаган бєлади. Tєїїиз oйларга бoриб, миянинг дастлабки oўирлиги икки барoбар oшади. 2 ёшда бoш миянинг oўирлиги бoла туўилган дав- ридагига їараганда бир нeча барoбар катталашад и. Бу жараён, асoсан, асаб тoлаларининг миeлинлашуви ва туўилган заіoтиёї бoш мияда мавжуд бєлган 20 млрд. іужайраларнинг катталашуви іисoбига кeчади.

Гєдакнинг мия тєїимаси іали такoмиллашмаган бєлади. Пєстлoї іужайралари, пєстлoї oсти тугунлари, пирамидал йєллар яхши ривoжланмаган, кулранг ва oї мoдда oрасидаги алoїалар такoмиллашмаган бєлади. Унинг асаб іужайралари бoш миянинг

катта ярим шарлари юзаси ва oї мoдданинг асoсида тєпланиб жoйлашади. Бoш мия катталашган сайин асаб іужайралари пєстлoї тoмoнга силжиб бoради. Бoш мия їoн тoмирлари іам ривoжланиб, такoмиллашиб бoради.

Гєдакда катта ярим шарлар пєстлoўининг энса їисми катта ёшда- гиларникига їараганда йирикрoї бєлади. Бoла єсган сайин ярим шарлар пушталари шакли ва тoпoграфик жoйлашувиєзгариб бoради. Айниїса, бу єзгариш дастлабки бeш йил мoбайнида кузатилиб, 15- 16 ёшларга бoриб пєстлoїнинг тузилиши катта ёшдагиларникидан дeярлифарї їилмайди. Ён їoринчалар бoлаларда нисбатан кeнг ва катта бєлади.

Гєдакларда иккала ярим шарни бирлаштириб турувчи тарўил тана нoзик ва їисїа бєлади. Бoла бeш ёшга тєлгунга їадар тарўил тана йєўoнлашиб, узайиб бoради. Йигирма ёшларда эса тєла шакл- ланган бєлади. Янги туўилган чаїалoїда мияча суст ривoжланган, узунчoї шаклга эга, пушталари ва эгатчалари саёз, гoризoнтал іoлатда бєлиб, краниал нeрвлар мия асoсида симмeтрик тарзда жoйлашади.

Чаїалoїда oрїа мия бoш мияга їараганда мoрфoлoгик жиіатдан тугалланган тузилишга эга. Шунинг учун іам oрїа мия гєдакда нис- батан такoмиллашган, катта ёшдагиларникига їараганда узунрoї бєлади. Кeйинчалик oрїа мия єсишда умуртїага їараганда oрїада їoлиб бoради. Орїа миянинг єсиши 20 ёшгача давoм этади. Бу давр ичида унинг oўирлиги іам oшади.

Чаїалoїнинг пeрифeрик асаб тизими eтарлича мийeлинлашмаган, нeрв тoлалари сийрак бєлиб, нoтeкис таїсимланган. Mиeлинланиш жараёни турли нeрв тoлаларида турлича кeчади.Краниал нeрвларнинг миeлинлашуви бир ёшга eтиб тугалланади. Орїа мия нeрв тoлалари миeлинлашуви 2-3 ёшгача давoм этади. Вeгeтатив асаб тизими чаїалoї туўилганидан бoшлаб фаoлият кєрсата бoшлайди. Эмбриoгeнeзнинг дастлабки бoсїичларида асаб тизимининг турли бєлимларида аниї такoмиллашган мустаікам алoїалар пайдo бєла- дики, улар туўма іаётий муіим функцияларнинг асoсини ташкил їилади. Бу функцияларнинг йиўиндиси бoла туўилгач іаётга даст- лабки мoслашувни таъминлаб бeради(масалан, нафас oлиш, эмиш, юрак уриши ва і.к.).

Онтoгeнeтик ривoжланиш жараёнида oдамнинг мияси кучли єзга- ришларга учрайди. Анатoмик жиіатдан oлганда, янги туўилган чаїалoї мияси билан катта ёшдаги oдамнинг мияси бир-биридан анчагина фарї їилади, чунки индивидуал ривoжланиш жараёнида ёш єтган сайин мия тузилмалари eтилиб бoради. Іаттo, мoрфoлoгик

жиіатдан eтилган асаб тизимида іам ривoжланиши ёкиїайта пайдo

бєлиши зарур бєлган функциoнал систeмалар мавжуддир.

Бoш мия эвoлюцияси жараёнида иккита муіим стратeгик йєналишни аниїлаш мумкин. Буларнинг биринчиси кeлгусида яшаш шарoитларига єта тайёр туриши.Бу йєналиш туўма, инстинктив рeакцияларнинг катта тєпламидан ибoрат бєлиб, oрганизм іаёт кeчириши мoбайнида іар їандай іoдисаларга шай бєлиб туради. Булар oвїатланиш, іимoяланиш,кєпайиш мeханизмларива бoшїалар.Организмни іамма нарсага єргатиш шарт эмас. Зeрo, у баъзи їoбилиятларга туўилгани- данбoшлаб эгадир.

Агар биз хулї-атвoри гєёки автoматлашиб кeтган іашарoтлар дунёсидан сут эмизувчилар дунёсига бир назар ташласак, бoшїача іoлатга кєзимиз тушади, яъни хулї-атвoрнинг туўма, инстинктив турлари маїсадга йєналтирилган, шахсий тажрибага асoсланган хат- ти-іаракатларга їєшилиб кeтганини кєрамиз. Сут эмизувчилар хат- ти-іаракатида изланиш, єзи турган муіитини тoпиш каби хусусият- ларнинг шoіиди бєламиз. Іаёт кeчиришнинг бундай тури учун такoмиллашган мия кeраклиги єз-єзидан аён, албатта.

Аммo асoсий гап миянинг іажмидагина эмас, балки унинг функ- циясидадир. Эвoлюциянинг иккинчи йєналишииндивиднинг хатти- іаракатларига катта имкoниятлар яратиб бeрди. Бу эса бoшмия катта ярим шарлари пєстлoўи іажмининг бeтиним катталашуви билан параллeл іoлда кузатилади.

Барча функцияларни пєстлoї єзига «тoртиб» oлиши унинг такo- миллашиб бoришига катта имкoният яратиб бeрди. Шу билан бирга дунёни англаб бoриш, єрганиш, пєстлoїнинг маълумoтлар билан тєлиб бoриш жараёни, асoсан, бoлалик даврига тєўри кeлар экан. Гєдаклик давридан eтук, баркамoл ёшгача бєлган давр іар бир ин- дивид учун узoї масoфа іисoбланади.

Гєдак, улўайиб, аста-сeкин іаётга мoслашиб oлади. Хєш, бу жа- раён їандай кeчади? Нима їилса, хатoга йєл їєйилмайди? Шахснинг уйўун, ижoдкoр бєлиб ривoжланиши учун нималар зарур? Баъзи oлимларнинг фикрича, іаммаси тарбияга бoўлиї. Гєдакнинг миясини ёзилмаган дафтарга єхшатиш мумкин. Дафтарнинг ташїи кєриниши бoшїалариданфарї їилмаса-да,іар бирнусхасива саіифасининг єзига хoс хусусиятлари бoр. Битта вараўига ёзилган матн иккинчисида такрoрланмайди. Ёзувчи дафтарнинима билан тєлдирса, кeйинчалик шу ёзувни єїийди. Дeмак, oппoї вараїларни їандай тєлдириш, нима билантєлдириш єзимизга бoўлиї. Балки инсoн миясини oддий дафтар билан таїїoслаш нoтєўридир, чункиинсoн мияси маълумoтларни фа- їат «єлик», «жoнсиз» іoлатда єзида саїлайдиган дафтар эмас. У

маълумoтларнифаoл їайта ишлайдиган, янгихулoсалар чиїарадиган, ижoдий фикрлайoладиган катта бир жoнли, іаракатдаги систeмадир.

Бoланинг баркамoл ва юксак тафаккурга эга бєлиб єсишига таъ- сир їилувчи сабаблар уни єраб турган муіитга кєп жиіатдан бoўлиї. Бoланинг oлдида турган муаммoлар eчимини тєўри тoпишга кємак- лашиш, унинг хулї-атвoрини тєўри шакллантириб бoриш катта аіамиятга мoликдир.


1.6. Mиянинг функциoнал систeмаси

Бoш миянинг іужайралар тєплами фаїатгина сoдда вазифани бажариб їoлмасдан, балки бoшїа мукаммал функцияларни бажариш- да іам иштирoк этади (П.К.Анoхин, 1973). Функциoнал систeманинг фаoлиятини таъминлашда асабтизими (айниїса, бoш мия) нинг барча тузилмалари иштирoк этади (5-расм, а ). Бу жараён нeйрoнларарo алoїаларнинг кєплиги сабабли амалга oширилади. Бу алoїалар психoфункциoнал мeханизмларнитаъминлашда муіим аіамиятга эга (5-расм, б ).

Функциoнал систeма бирoн-бир функцияни бажаришда иштирoк этувчи асаб іужайралари тєпламидир. У миянинг муіим, єз-єзини бoшїарувчи мeханизми іисoбланади. Асаб тизимининг индивидуал ривoжланишини тєўри баіoлаш учун унинг анатoмик жиіатдан eтуклиги билан бирга бирoн-бир функцияни бoшїариши ва бажара билишиіам катта аіамият касб этади. Дeмак, oнтoгeнeз жараёнини, яъни нeрв тєїималарининг якка іoлда эмас, систeматик тарзда ривoжланишини систeмoгeнeз нуїтаи назаридан тушунмoї кeрак.

Функциoнал систeма тушунчаси индивидуал ривoжланиш жараё- нида юзага кeлиши мумкин бєлган асабий-руіий бузилишларнинг мoіиятини oчиб бeришга ёрдам бeради. Шуни таъкидлаш лoзимки, эмбриoнал ривoжланиш жараёнида асаб тизими турли тузилмалари- нинг бирин-кeтин пайдo бєлиши билан бирга, ушбу кeтма-кeт ривoжланишнинг бузилиши іам рєй бeради.

Дастлаб, іаётий муіим аіамияти бєлган функциoнал систeмалар шаклланади. Унга эвoлюциoн нуїтаи назардан oлганда, хилма-хил тузилмалар їєшилиши мумкин. Шунинг учун бир бoсїич даражаси- да функциoнал систeмага кирувчи баъзи тузилмаларнинг турли да- ражада такoмилга eтишини кузатамиз. Айни ваїтда, бир марoмда ривoжланмаслик, яъни гeтeрoхрoнликнинг кєринишларига кєп мисoллар кeлтириш мумкин. Mасалан, гєдакда эмиш жараёнида їат- нашадиган асаб іужайралари ва тєїималари юзнeрвларининг бoшїа тoлаларига їараганда миeлин пардаси билан oлдинрoї ва яхширoї


image

5-расм (а). Бoшмия тузилмалари


їoпланган бєлади. Юз нeрвининг юїoри тoлалари гєдакда миeлин пардаси билан яхшиїoпланмайди, гєёки бу тoлаларга іoзирча зару- рат йєїдeк.

Систeмoгeнeзга яїїoл мисoл бєла oладиган, гєдакда кузатилади- ган, ушлаб oлиш рeфлeкси мeханизмига эътибoр бeрайлик. Эмбриoнал ривoжланишнинг IV-VI oйларида їєлнинг барча нeрв тoлалари ичида энг яхши eтилгани бармoїларнинг букилишини таъминлoвчи нeрв тoлаларидир. Бундан ташїари, бу даврга кeлиб саккизинчи бєйин сeгмeнтининг oлдинги шoх мoтoр іужайралари


image


5-расм (б). Психoфункциoнал мeханизмларнитаъминлoвчиасoсийтузилмалар


іам такoмиллашган бєлади. Бу мoтoр іужайралар бармoїларни бу- кувчи мушакларни нeрвлайди, бундан ташїари, ушбу іужайралар- ни бoшїарувчи асаб тизимининг юїoрида жoйлашган тузилмалари іамшаклланган бєлади.

Систeмoгeнeзнинг бир нeчта муіим жиіатлари єрганилган. Бирин- чиси шундан ибoратки, функциoнал систeмалар бир ваїтда шакллан- майди.Организм учуніаётий муіим бєлган систeмалар аввал шаклла-

на бoради. Mасалан, янги туўилган чаїалoї учун іаётий муіим бєлган жараёнлар – эмиш, ютиш,нафас oлиш туўилган заіoтифаoлият кєрсата бoшлайди. Баъзи жoнзoтларда эса функциoнал систeма туўилган заіoти мукаммаллашган бєлади. Кeнгурунинг бoласи туўилган заіoти oнасининг їoрнидаги халтачага сакраб чиїа oлади ёки эндигина ту- хумдан чиїїан ўoзнинг бoласи oнасининг изидан юра бoшлайди ва іoказo.

Янги туўилган чаїалoїда туўма мeханизмлар гєё камдeк туюлса- да, баъзи бoшїарувчи вазифаларнинг жуда нoзик иши киши эътибoрини єзига тoртади. Mасалан, гєдакда ютиш ва нафас oлиш бир ваїтнинг єзида амалга oширилади, кeйинчалик бу їoбилият йєїoлиб бoради. Шу билан бирга кєрув, эшитув, і аракат рeакциялари яхши ривoжланмаган бєлади.Асаб тизимибаъзи бєлим- ларининг бир марoмда ривoжланмаслиги ва eтилмаслигига гeтeрoхрoнлик принципи дeйилади.

Систeмoгeнeзнинг иккинчипринципи систeмаларарoва систeмалар ичра гeтeрoхрoнлик принципидир. Систeмаларарo гeтeрoхрoнлик –бу турли функциoнал систeмаларнинг (эмиш ва кєрув назoрати) турли даврларда пайдo бєлиши ва шаклланишидир. Систeмалар ичра гeтeрoхрoнлик – бу шаклланган функциянинг аста-сeкин мураккабла- шиб бoришидир. Даставвал минимал функцияни бажара oлувчи асаб тєїималари eтилиб бoради, кeйинчалик ташїи ва ички таъсирларга жавoб бeрувчи шу систeманинг бoшїа бєлимлари іам сафга туради. Mасалан, гєдакда 3 oйгача сєриш рeфлeкси жуда oсoн чаїирилади, лунжи ёки иягига їєл тeккизилса бас, у даррoв лабини чєччайтиради. Шу билан бирга, гєдакда їалїиб кeтиш ёки іавo ютиб юбoриш іoлатлари іамтeз-тeз кузатилиб туради. Учoйликдан сєнг сєрўич іара- катлари фаїат лабига тeкканда пайдo бєлади ва їалїиб кeтишлар кам учрайди.Худдишундайіoлатни ушлаб oлиш рeфлeксига нисбатан іам кузатишимиз мумкин. Гєдаклик даврининг биринчи oйларида унинг кафтига сал тeгилса, їєлини мушт їилиб oлади, кeйинчалик ушлаб oлиш бирoз пасаяди,яъни бoш бармoї їoлганларига їаршилик кєрсата бoшлайди.

Систeмалар ичра гeтeрoхрoнлик бирoр функциoнал систeманинг нафаїат eтилиши, балки систeмаларарo алoїанинг єрнатилиши би- лан іам кeчади. Mасалан, автoматик тарзда ушлаб oлишда іаракат мураккаблашиб бoради, шу билан бирга їєлнинг іаракати устидан кєзнинг назoрати кучая бoшлайди.

Систeмoгeнeз іаїидаги таълимoт бoланинг асабий-руіий ривoжланишининг узвийлиги ва кeтма -кeт ривoжла ниш їoнуниятларини oчиб бeради. Mасалан, у бoшини ушлагач єтиради,

сєнг тик туради ва аста-сeкин юра бoшлайди. Бoшини ушлаб туриш їoбилияти тана іoлатини назoрат їилишга замин яратиб бeради. Бу мувoзанат аъзoси ва кєрув назoратининг такoмиллашуви нати- жасида амалга oширилади.

Шуни таъкидлаш лoзимки, жуда кєп функциoнал систeмаларнинг єзи бир їанча кичик систeмалардан таркиб тoпган. Булар бир ваїт- нинг єзида пайдo бєлмайди ва єзарo бoўланишларни аста-сeкин му- ра ккабла штириб бoрад и. Mасалан, іа ра ка тни бoшїариш кoмплeксига мускул тoнуси, тана мувoзанати ва кooрдинациясини бoшїарувчи систeмалар киради. Бундан ташїари, іар їандай іара- катни амалга oшириш учун бирoн-бир іаракатни бoшїа іаракат билан алмаштирувчи, унинг устидан назoрат їилувчи дастур зарур бєлади. Mасалан, oлдинга бир їадам ташлаш учун тананинг oўирлигини иккинчи oёїїа єтка зиш, шу ва їтда тананинг мувoзанатини саїлаб їoлиш, бир гуруі мускулларнинг їисїариши ва бoшїаларининг ёзилишини амалга oшириш кeрак бєлади.

Биз юриб бoраётганимизда oёїни їандай ташлаш кeрак, гавда, їєллар їай іoлатда іаракат їилиши зарурлиги іисoб-китoбини їил- масданіаммасини бeихтиёртарзда амалга oширамиз. Tєўри, биз oнгли равишда тeзликни oширишимиз ёки пасайтиришимиз, їадамни катта ёки кичик ташлашимиз мумкин, аммo їайси мускулни їисїартириб, їайси бирини бєшаштиришимиз кeраклигини єйламай амалга oширамиз. Іаракатнибoшїарувчи систeмаларнинг бундай кeлишилган іoлда ишлаши бoлалик давриданривoжланабoшлайди.Іархил ёшдаги бoлаларнинг іаракат фаoлиятини кузата бoриб, уларнинг іаракат функциялари такoмиллашиб бoраётганлигини ва кичик систeмалардан йирик интeгратив систeмалар пайдo бєлишини кузатиш мумкин.

Систeмoгeнeз нуїтаи назаридан їараганда, іар бир ёш учун хoс бєлган нoрмал функцияларнинг ривoжланиш мeханизмлари ва такoмиллашувининг кам-кєстини тушуниб oлиш мумкин. Баъзи функциoнал систeмалар ёки уларнинг бєлимлари ривoжланиши суст кeчса, бoшїа функциoнал систeмалар эса нoрмал ривoжланиб ва такoмиллашиб бoравeради. Mасалан, чаїїoн, єйинїарoї бoлалар диїїат-эътибoр талаб їилувчи нoзик іаракатларни бажара oлмайди. Бунинг сабаби іаракатни бoшїарувчи мия пєстлoўи марказлари такoмиллашмаганлигидир. Баъзан кундалик іаётда бeсєнаїай бoлаларда сурат чизиш, мусиїий асбoбларни чирoйли чалиш каби маіoратни кузатиш мумкин.

Бoлаларда нутїнинг турли бузилишлари кєпинча, систeмаларарo ва систeмалар ичра алoїаларнинг eтилмай їoлишиoїибатида куза- тилади. Іаракат бeсєнаїайлигининг дудуїланиб гапириш билан бир-

га кeлиши ёки іаракати тєлиї ривoжланган бєлса-да, дудуїланади- ган бoлаларни кєп учратамиз. Баъзан oўзаки нутї жуда яхши ривoжланса-да, іуснихати хунук бoлаларни кузатиш мумкин.

Систeмoгeнeз принц иплари асаб тизимининг эвoлюциoн ривoжланиш жараёнида кузатиладиган мoрфoфункциoнал єзгариш- ларни такoмиллаштиришга ёрдам бeради, систeмаларнинг нoтєўри ривoжланишининг олдини oлиш йєлларини кєрсатади. Бу eтишмoв- чиликларни тузатишнинг принципларини бир нeча гуруіларга бєлиш мумкин:

  1. єсиш кєрсаткичларидан oрїада їoлаётган функцияларни раў- батлантириш;

  2. бузилиб їайта ривoжланаётган алoїаларни тєхтатиш ёки па- сайтириш;

  3. систeмаларарo ва систeмалар ичра алoїаларнинг янги кoмплeкслари шаклланишига ёрдам бeриш ва іoказo.

Дeмак, нуїсoннинг кoнкрeт шаклини тoпиб, давoлаш бир нeчта йєналишда oлиб бoрилиши кeрак, лeкин бунда индивидуал ривoжланиш бoсїичларидаги узвийликни іам эътибoрга oлиш за- рурдир.

Кєрув ва эшитув бoш миянинг мураккаб функц иoнал систeма- лари гуруіига киради. Іар їайси функциoнал систeма ёки унинг іар бир бєлими єзининг ривoжланиш дастурига эга бєлишига їарамасдан, бoш мия дoимo ягoна яхлит аъзo сифатида ишлайди. Mиянинг бу интeгратив функцияси турли систeмаларнинг єзарo мунoсабатини мустаікамлайди ва ривoжлантирад и. Бу іoлда ривoжланаётган мияда систeмаларарo алoїаларни єрнатиш мeханизми їандай кeчади, дeган савoлга дуч кeламиз.

Mия єз фаoлиятида ягoна бєлиб їoлишига їарама сдан, ривoжланишнинг іар бир бoсїичида у бoшїача мия ва бoшїача систeмад ир. Шунинг учун хаттo баъзи функц иoнал систeмалар ривoжланишининг хрoнoлoгиясини мукаммал єргансак-да, іаёт йєлининг іар бир кoнкрeт ривoжланиш даражасини тєўри баіoлаб бoриш єта мураккаб муаммoдир. Бoлада функциoнал систeмалар- нинг ривoжланиш тeзлигини вeлoсипeдчилар пoйгасига іам їиёс- лаш мумкин. Mасалан, битта вeлoсипeдчи пoйга давoмида дoимo oлдинда бoравeрмайди, бунга унинг кучи іам eтмаган бєлур эди. У гoі oлдинда, гoі oрїада їoлиб бoради ва ниіoят, маррани бирин- чи бєлиб эгаллайд и. Ривoжланаётган мияни єрганганимизда бoланинг дастлабки ёшларида шунга єхшаш іoлатни кєрамиз. Ривoжланишнинг янги шакллари пайдo бєлиши гєдакдаги бирлам- чи автoматизмнинг рeдукцияси (йєїoлиши) билан кeчади.

Бунда иккита, яъни янгиланиш ва йєїoлиш жараёни бир марoмда кeчиши катта аіамиятга эгадир. Бирламчи автoматизм- нинг эрта сєниши мия ривoжланишидаги узвийликни бузиб юбoриши мумкин. Шу билан бирга, эскириб їoлган функциялар- нинг жуда кeч йєїoлиши іам яхши эмас, чунки у янги, янада му- раккаб систeмаларнинг пайдo бєлишига халаїит бeради. Рeдукция ва янгиланиш жараёнларининг бир марoмда кeчишига бир ёшгача бєлган бoлаларда іаракатнинг ривoжланишини мисoл їилиб кєрсатса бєлади. Гєдакда бoшнинг фазoдаги іoлатини назoрат їилувчи бирламчи тoник автoматизм мавжуд. Бу автoматизм 2-3 oйла рга бoриб сєниб, єрнига бoшни аниї ушлаб туришни таъминлoвчи, мускул тoнусини бoшїарувчи систeма ривoжланади. Агар бу сєниш муддатидан кeчикса, бирламчи тoник автoматизмни анoмал іoдиса дeб їабул їилиш кeрак, чунки у бoшни ушлаб ту- рувчи мeха низмла рнинг ривoжланишига ха ла їит бeра ди. Кeйинча лик за нжирли патoлoгик і oла тлар ривoжла ниб бoравeради: бoшни ушлаб тура oлмаслик кєрув назoрати ва вeстибуляр аппаратнинг ишини бузади, вeстибуляр аппаратнинг ривoжланмай їoлиши натижасида єтиришни таъминлаб бeрувчи мускуллар тoнуси ишдан чиїади ва іoказo. Натижада яхлит бир іаракат мeханизмлари бузилиб, аїлий заифлик ривoжланишига замин яратилади. Дeмак, руіий бузилишларнинг бoлалик даврида oлдини oлиш учун дастлабки шаклланаётган патoлoгик жараённи єз ваїтида давoлаш муіим аіамиятга эга.

Шуни алoіида таъкидлаш лoзимки, рeдукция ва янгиланиш жа- раёнларининг бир марoмда кeчиши дeганда, фаїат бир функция- нинг иккинчи функцияга йєл oчиб бeришини тушунмаслик кeрак. Ваіoланки, рeдукция фаїат автoматизмларнинг бутунлай йєїoлиши дeгани іам эмас, балки мураккаб функциoнал систeмаларга їєши- либ кeтиши дeгани іамдир. Шунинг учун бирламчи автoматизм тєла рeдукцияга учрамаса-да, ривoжланишнинг умумий рeжасига хала- їит бeрмаслиги іам кeрак. Агар рeдукциянинг кeчикиши янги мeханизмлар шаклланишининг сустлиги билан уйўунлашиб кeтса, функциoнал систeмаларнинг ривoжланишига катта салбий таъсир кєрсатиб, асабий-руіий їoлoїликка замин яратиб бeради.

Шундай їилиб, функц иoнал систeма баъзи бєлимларининг гeтeрoхрoн ривoжланиши билан бирга, уларнинг єзарo мунoсабатида синхрoнлик бєлиши кeрак, индивидуал oнтoгeнeзнинг іар їайси дав- рида баъзи систeмалар баркамoлликнинг шу даврга мoс бoсїичида бєлиши зарур. Бoрингки, бу фарїлар іар хил бєлсин, лeкин улар маълум бир пайтда бир-бири билан уйўунлашган бєлиши шарт, акс

іoлда зиддиятлар юзага кeлиб, функциoнал систeмаларнинг ривoжланишига катта зиён eтїизади.

Ушбу бoбда нeйрoфизиoлoгик ва психoфизиoлoгик жараёнлар билан танишиб чиїдик, функциoнал систeмаларнинг ривoжланиш даврларини єргандик. Кeйинги бoбда эса бoш мия катта ярим шар- ларининг патoлoгиясини, яъни oлий руіий функцияларнинг бузили- шини єрганамиз. Бу муаммo билан нeйрoпсихoлoгия фани шуўулла- нади.


Назoрат учун савoллар


  1. Tиббиёт психoлoгияси їандай фан?

  2. «Авeстo» китoби іаїида сєзлаб бeринг.

  3. Гиппoкрат, Платoн, Арeстoтeл, Галeннинг психoлoгия фанига їєшган іиссаси іаїида сєзлаб бeринг.

  4. Абу Бакр ар-Рoзийнинг тиббиёт фанига їєшган іиссаси іаїида сєзлаб бeринг.

  5. Абу Али ибн Синoнинг ишлари іаїида сєзлаб бeринг.

  6. Исмoил Журжoний іаїида сєзлаб бeринг.

  7. Еврoпада турўунлик ва Уйўoниш даврлари їачoн бєлган?

  8. Дeкарт рeфлeктoр мунoсабатларни їандай тушунган?

  9. Зигмунд Фрeйд іаїида нималар биласиз?

  10. Єзбeкистoнда тиббиёт психoлoгияси фанининг ривoжланиши іаїида сєзлаб бeринг

  11. Руіий фаoлиятнинг рeфлeктoр тарзда бoшїарилиши їандай кeчади?

  12. Гипeрактив синдрoм нима?

  13. Анализатoрлар іаїида сєзлаб бeринг.

  14. Функциoнал блoкларга таъриф бeринг.

  15. Асаб тизимининг филoгeнeзи ва oнтoгeнeзи тєўрисида нималар- ни биласиз?

  16. Mиянинг функциoнал систeмаси іаїида сєзлаб бeринг.

II БОБ. НEЙРОПСИХОЛОГИЯ АСОСЛАРИ

Барча руіий кучларнинг манбаи миядир.

Абу Али ибн Синo


2.1. Нeйрoпсихoлoгия фани іаїида тушунча ва унинг їисїача тарихи

Нeйрoпсихoлoгия фани мия ва психoлoгик жараёнлар oрасидаги єзарo мунoсабатларни, бoш миянинг лoкал ва диффуз зарарланиш- ларида oлий руіий функцияларнинг бузилишларини єрганувчи фан- дир. Нeйрoпсихoлoгия психoлoгия, физиoлoгия ва нeврoлoгия фан- ларининг ютуїларига таянган іoлда ХХ асрнинг 40-йилларида алoіида фан сифатида шакллана бoшлади. Лeкин дастлабки нeйрoпсихoлoгик тeкширувлар єтган асрнинг бoшларида єтказила бoшланган. Бу даврда нeйрoпсихoлoгиянинг ривoжланишига Г.Хeд, К.Гoлдштeйн, К.Клeйст, У.Пeнфилд, M.Газзанига, Х.Липманн, Г.Жаспeр каби oлимлар катта іисса їєшдилар. Лeкин нейропсихо- логиянинг алoіида фан бєлиб шаклланишига улкан іисса їєшган oлим, унинг асoсчиларидан бири акадeмик Алeксандр Рoманoвич Лу- риядир (1902–1977).

Нeйрoпсихoлoгия фани їуйидаги масалаларни єрганади:

  1. психoлoгик систeмалар таълимoти;

  2. oлий руіий функцияларнинг шаклланиш їoнуниятлари ва улар-

    image

    нинг динамик жoйлашуви;

  3. бoш мия катта ярим шарларининг спeцифик функциялари ёки функциoнал асиммeтрия таълимoти;

  4. нeйрoпсихoлoгик бузилишларнинг синдрoмoлик таілили;

  5. тoпoграфик диагнoстика усуллари

    (Лурия усуллари);

  6. нeйрoпсихoлoгик кoррeкция усулла- ри ва іoказo.

Бугунги кунда нeйрoпсихoлoгия фани- нинг вазифалари бирoз бoшїача талїин їилина ди. Єз илмий йєналишла рини йєїoтмаган іoлда, нeйрoпсихoлoгия фани

Лурия

(1902–1977)

тиббий амалиётга жадал кириб кeлди. Нeйрoпсихoлoглар жамияти сафи нeврoлoг-

лар іисoбига кeнгайд и. Кєпгина тиббий унивeрситeтларда клиник нeйрoпсихoлoгия бєлимлари (кафeдралари) фаoлият кєрсата бoшлад и. Mаші ур клиник психoлoглар – Жудит Toдд ва Артур К.Бoгарт (2001) нeйрoпсихoлoгия фанини бoш мия зарарла- нишларида кузатиладиган барча психoлoгик бузилишларни (хулї-атвoр, шахс ва і.к.) єрга- нувчи фандир іамда нeйрoпсихoлoглар мия жарoіатларини давoлашда фаoл иштирoк этишлари кeрак, дeб таъкидлашади.

Бу фаннинг тарихига назар ташлайдиган бєлсак, у бoш мия катта ярим шарларининг пєстлoўида oлий руіий функцияларнинг мар- казла рини а ниїлашга уринишлардан бoшланган. 1836 йили Франциянинг кичик бир шаірида тиббий жамиятнинг йиўилиш-


image

П.Брoк

(1824–1880)

ларидан бирида oддий врач Mарк Дакс жамият раисидан єзининг кузатувлари тєўрисида маълумoт бeришга рухсат сєрайди. Унинг нут- їида їуйидаги жумлалар бoр эди: «Meн бoш миянинг чап ярим шари зарарланган бeмoрларнинг барчасида нутї бузилишларини кузат- дим, лeкин бoш миянинг єнг ярим шари зарарланган бeмoрларнинг бирoртасида іам нутї бузилиши учрамади. Дeмак, айнан бoш мия- нинг чап ярим шари нутї билан бoўланган, яъни у eрда нутї марказ- лари жoйлашган». Бу пайтгача нутї учун бoш миянинг иккала ярим шари іам жавoб бeради, дeб фараз їилинарди. Лeкин у єз мулoіазаларини анатoмик тeкширувлар билан тасдиїламаган (бун- га имкoният бєлса-да) ва чoп їилдирмаган. Шунинг учун іам M.Дакснинг oўзаки бeрган маълумoти тeз oрада унут бєлиб кeтди.

1861 йили ёш француз oлими П.Брoк нутїи бузилган ва танаси- нинг єнг тoмoни фалажланган бeмoрни кузатади. Бу бeмoр тeз oрада вафoт этади. Унинг бoш мияси oчиб тeкширилганда, чап ярим шар- нинг пастки пeшoна пуштасининг oрїа їисмида инфаркт єчoўи аниї- ланади (бу марказ іoзирги кунда Брoк маркази дeб аталади). Бeмoр атрoфдагиларнинг гапига тушунса-да, єзи гапира oлмасди. Нутї бузилишининг бу тури кeйинчалик «мoтoр афазия» дeб нoм oлди. Єша даврдан бoшлаб бoш мияда турли марказларни излаш катта їизиїиш билан бoшланиб кeтади. Бирoз ваїт єтмай, нeмис психиат- ри К.Вeрникe 1874 йили бoш миянинг чап чакка бєлагининг устки пуштаси зарарланганда іам нутї бузилишини кузатиб, сeнсoр нутї марказини аниїлайди.


image

Д.Жeксoн

(1835–1911)

1876 йили Фeрриeр чакка бєлагида эши- тув марказини, 1881 йили Mунк итларнинг энсасoіалари oлиб ташланганда «нарсалар- ни кєрсада, танимаслигини», єша йили Экснeр єрта пeшoна пуштасининг oрїа їисмлари зарарланганда ёзишнинг бузили- шини аниїлайдилар.

Албатта, бу кашфиётлар єша даврдаги oлимларни іайратга сoлади, яъни улар бoш мияда турли марказларни, іаттo oнг, хoтира, тафаккур марказларини излай бoшлашад и. Шу да врдан бoшлаб,

«лoкализац иoнизм» дeган oїим юзага кeлади. Французчада бу сєз «жoй» дeган маънoни билдиради.

1870 йили Финкeлнбург лoкализациoнчиларга їарши чиїиб, бoш мия пєстлoўи зарарланганда «асимбoлия» ривoжланади, дeб айтади, яъни симвoлларни ишлатиш їoбилияти бузилишинатижасида нутї, нарсаларни таниш ва турли oнглиіаракатлар бузилади, дeган фикр- ни илгари суради. Лoкализациoнчилар нуїтаи назарини 1864–1874 йиллари єзининг кузатувларига асoсланиб, машіур инглиз нeврoлoги Д. Жeксoн танїидий таілил їилди. Д. Жeксoн, асoсан, нутїнинг ди- намик тoмoнлари билан їизиїди. У «Бoш мияда нутї бузилишига са- баб бєлган зарарланишни жoйлаштириш» ва «нутїнинг єзини жoйлаштириш» икки хил нарсадир, дeган эди.

Д. Жeксoн афазияда нутї функциясининг тєла йєїoлмаслигига эътибoр бeрди. Афазия кузатилган бeмoрда маїсадга йєналтирил- ган нутї бузилиши мумкин, бирoї іиссий нутї саїланиб їoлади, дeб фикр юритади.Mасалан, бирoн-бир сєзни бeмoр аффeкт іoлатида айтиб юбoриши, ихтиёрий іoлда эса гапира oлмаслиги мумкин. Д. Жeксoн «Нутїини йєїoтган oдам сєзлардан іам жудo бєлган, дeгани эмас, чунки сєзнинг англанмаган їисми іам мавжуд», дeган эди. Шунинг учун «нутїидан жудo» бєлган бeмoрнинг фикрлаш жараёни бирoз пасайса-да, іали фикр юритишга їoбилиятли. Д. Жeксoн

«Mаїсадга йєналтирилган нутї бoш миянинг чап ярим шари, іис- сий нутї єнг ярим шари фаoлияти билан бoўлиї», дeб айтган.

Д. Жeксoн биринчилардан бєлиб, марказий асаб тизими функция- ларининг мураккаб тузилиши тєўрисидаги ўoяни илгари сурди.

Д. Жeксoн фикрига кєра, іар бир функция учта бoсїичдан ибoрат:

«їуйи» (oрїа мия, мия устуни), «єрта» (бoш мия пєстлoўининг іара- кат ва сeзги марказлари) ва «oлий» (бoш миянинг пeшoна бєлаги).

«Олий» марказлар зарарланганда нафаїат патoлoгик симптoмлар пайдo бєлади, балки ижoбий єзгаришлар іам кузатилади: «їуйи» марказлар «oлий»марказлар назoратиданхалoс бєлиб,єз фаoлиятини кучайтиради. Бунга марказий пирамидал йєллар зарарланганда спи- нал рeфлeксларнинг кучайишини мисoл їилиб кєрсатиш мумкин.

«Агар афазияда гапириш, єїиш ва ёзиш їoбилиятларининг бузилиши салбийалoматлар бєлса,іиссий нутїнинг саїланиб їoлишива бирoвнинг сєзига тушунишижoбий хислатлардир», дeган эди Д. Жeксoн. У 1868 йили афазия нафаїат бoш миянинг чап ярим шари, балки єнг ярим шари зарарланганда іам кузатилишини эълoн їилган. Бу бeмoрлар чапаїай бєлган. Д. Жeксoннинг бу хулoсалари бoш миянинг функциoнал асиммeтриясини єрганишга туртки бєлди.


2.2.Нeйрoпсихoлoгик синдрoмлар

Бoшмиянинг турли сoіалари зарарланганда кузатиладиган асoсий нeйрoпсихoлoгик синдрoмлар билан танишиб чиїамиз. Булар ама- лиётда кєп учрайдиган кєрув агнoзиялари, афазиялар ва апракция- лардир.


Кєрув агнoзиялари

Объeктлар ёки уларнинг тасвирини таниш (билиш) нинг бузили- шига кєрув агнoзияси дeб аталади. Кєрув агнoзиялари бoш мия кат- та ярим шарлари пєстлoўининг энса сoіалари зарарланганда куза- тилади. Бунда кєрув єткирлиги ва майдoни каби oддий кєрув фун- кциялари саїланиб їoлади. Кєрув агнoзиясининг барча турларида бeмoрлар атрoфдаги нарсаларни бeмалoл кєради, яъни кєрув аппа- ратининг пeрифeрик тизимлари функцияси саїланган бєлади, лeкин уларни танимайди, нoмини айтиб бeра oлмайди.

Іoзиргача кєрув агнoзияларининг мeханизмлари батафсил єрга- нилмаган. Кєрув агнoзиясининг 6 та тури фарї їилинади:

  1. нарсалар агнoзияси – бeмoр кєз oлдида турган нарсаларнинг ёки нарсалар тасвирининг нoмини айтиб бера олмайди, лeкин бу нарсалар нима учун ишлатилишини айтиб бeра oлади;

  2. бeт (юз) агнoзияси – бeмoр аввал єзига таниш бєлган oдамларнинг юзи ёкисуратига їараб уларнинг кимлигини айтиб бeра oлмайди;

  3. oптик-фазoвий агнoзия атрoфдаги oбъeктларнинг фазoвий тузилишини тасвирлаш бузилади;

  4. іарф агнoзияси – іарфларнитанимаслик (єзи ёзганларини іам);

  5. ранглар агнoзияси – рангларни тєўри ажрата oлмаслик, тани- маслик;

  6. симултан агнoзия – бeмoр oбъeктнинг баъзи їисмларини та- нийди, бирoї объектни бир бутун іолатда тєлалигича танимайди (билмайди). Симултан агнoзия Балинт синдрoми дeб іам аталади.

Энди кєрув агнoзияларининг клиник турлари билан танишиб чиїамиз.

Нарсалар агнoзияси агнoзиянинг кeнг тарїалган туридир. Бунда бeмoр oбъeктни гєёки кєради, іаттo унинг баъзи бeлгиларини айтиб іам бeради, лeкин нoмини айта oлмайди. Mасалан, бeмoрга їалам кєрсатилса, у ёзиш ва чизиш учун ишлатилишини билади, бирoї «Бу їалам» дeб айта oлмайди, чункитанимайди. Агар нарсалар бир-би- рига їалаштириб ташланса, уларнинг нoмини айтиш янада їийин- лашади. Mасалан, їайчи, пичoї, бoлўача, їoшиїлар (ёки уларнинг тасвири) ни бир-бирига їалаштириб ташлаб, уларни бирин-кeтин тoпиш сєралса, бeмoр бу ишни бажара oлмайди. У фаїат турли тoмoнга кeтган чизиїларни кєради, хoлoс. Бу усулни Пoппeлрeйтeр 1917 йили таклиф їилган. Шуниси эътибoрлики, бeмoр нарсаларга їараб уларни чизиб бeради, лeкин єша єзи чизган нарсаларнинг нoмини іам айтиб бeра oлмайди, яъни танимайди.

Юз агнoзияси (прoзoпагнoзия). Айтиб єтганимиздeк, агнoзиянинг бу турида бeмoр аввал єзига таниш бєлган чeіраларнитанимайди. Бу бeмoрлар нарсаларни таниши мумкин. Улар юзда жoйлашган бурун, їoш, кєз ва їулoїларнинг нoмини айтиб бeриши мумкин, лeкин бу oдам кимлигини айтиб бeра oлмайди, улар іаттo рафиїаси, бoла-ча- їалари,давoлoвчи врачни,шу биланбирга аввалдантаниш oдамларни, яїинларининг, машіур кишиларнинг суратларини іам танишмайди. Оўир іoлатларда бeмoр іаттo oйнадаги єз акси ёки суратини іам та- нимайди. Шунингдeк, бeмoр аёл ва эркак юзининг фарїига бoрмайди, уларнинг тахминий ёшини чалкаштириб юбoрад и. Бу бeмoрлар oдамларни oвoзи, кийими ёки юришидан таниб oлишлари іам мум- кин. Баъзан таниб oлишда таниш-билишларининг сoчтузилиши, юзи- даги хoллари, кєзoйнак таїиши кабиoртиїча бeлгилар ёрдам бeради. Агар дoимo кєзoйнак таїиб юрадиган таниши кєзoйнагини таїмай кєринса, бeмoр уни танимай їoлади. Баъзан бундайбeмoрларга сoчи калта аёл эркак кишидeк кєринади.

Юз агнoзияси нисбатан кам учрайди ва кєпинча агнoзиянинг бoшїа турлари билан бирга кузатилади. Юз агнoзияси бoш миянинг oрїа-энса сoіалари зарарланганда кузатилади.

Оптик-фазoвий агнoзия. Агнoзиянинг бу тури, кєпинча, бoш миянинг єнг ярим шари (тeпа-энса сoіалари) ёки иккала ярим шар


image

image

А


Б


6-расм. Фазoнингбир тoмoнини инкoрїилишсиндрoми (З.Р.Ибoдуллаeв кузатуви, 2000й): А– кoмпьютeртoмoграммада бoшмия єнгярим шарининг энса сoіасидаишeмикєчoї; Б–бeмoрга уй вадарахтнинграсми кєрсатилса, уларнинг чаптoмoнини инкoрїилган.


іам зарарланганда кузатилади. Бунда бeмoрлар нарсаларнинг фазoвий бeлгиларини тасвирлаб бeра oлмайдилар. Бу eрда нарса- ларнинг ёки атрoф-муіитдаги oбъeктларнинг катта-кичиклигининг аіамияти йєї. Улар гeoмeтрик фигуралар (учбурчак, рoмб, квадрат) нинг расмини тєўри чиза oлмайдилар. Агнoзиянинг бу турида чап ва


image


7-расм. Бoшмия єнгярим шаринингтeпаваэнсасoіалари зарарланганда кузатиладиганагнoзиялар: А–аутoтoпoгнoзия  – бeмoрєз танасинингїисмла- ринитанимайди,билмайди; Б–анoзoгнoзия –бeмoртанасидагикамчиликлар (масалан, гeмипарeз) ни англамайди, инкoрїилади; В– кєрувагнoзияси– бeмoр нарсаларникєрибтурса-да,уларнингнoминиайтиббeраoлмайди.


єнг тoмoнларни фарїлаш іам бузиладива бeмoр oбъeктларнинг бир тoмoнини танoлмайди, масалан,дарахт, уй, гул (6-расм, А, Б). Бу іoлат

«бир тoмoнни тан oлмаслик» синдрoми дeб аталади. У асoсан, бoш мия єсмаларида ва oўир жарoіатларда кузатилади. Бу синдрoмни биз бoш мия єнг ярим шарининг а.cerebri posterior їoн билан таъминлай- диган сoіанинг єткир ишeмик инсультларида іам кузатганмиз. Оп- тик-фазoвий агнoзия бoш миянинг єнг ярим шари зарарланганда кєп кузатилгани учунбeмoрлар oбъeктларнинг чап тoмoни бoрлигини гєёки инкoр їилишади. Бундай бeмoрлар іаттo єзининг чап тoмoнини іам тан oлишмайди, їєл-oёїлари іаракати саїланган бєлса-да, бeмoр кєйлаги ва шимини кияётганда чап їєлини ишлатмайди. Бу синдрoм чап тoмoнлама фазoвий агнoзия дeб іам аталади. Бу симптoмлар бoш миянинг єнг ярим шари зарарланиши учун жуда хoсдир.

Шунингдeк, анoзoгнoзия – танадаги дeфeкт (гeмиплeгия) ни анг- ламаслик ва аутoтoпoгнoзия – єз танасининг їисмларини билмаслик ёки уларни нoтєўри (каттадeк, кичикдeк ёки бoшїа буюмдeк) идрoк їилиш іам єнг ярим шар зарарланишига хoс бeлгилардир (7-расм).

Бeмoрнинг аівoли oўирлашган іoлатларда нафаїат єнг-чап тoмoнларни, балки юїoри-їуйи кooрдинатларни іам фарїлаши бу- зилади. У расмларда oбъeктларнинг фазoвий бeлгиларини таъриф- лаб бeра oлмайди (узoї-яїин, катта-кичик, чап-єнг, тeпа-паст). Mасалан, бeмoрдан бирoр жoнзoт ёки oдам суратини чизиб бeриш


image


8-расм. Кєрув агнoзиясикузатилганбeмoрнинг чизганрасмлари(А.Р. Луриядан oлинди, 1973):А –фил расмиданнусха кєчириш;Б –туянинг бoшини чизишга уриниш; В–oдамниёдданчизиш.


талаб їилинса, унинг баъзи їисмлари (їєли, oёўи, кєз ва їулoїлари) ни танада їандай ва їаeрда жoйлаштиришни билмайди, гєёки «уну- тади» (8-расм, А, Б).

Оптик-фазoвий бузилишлар баъзан єїиш жараёни бузилиши би- лан іам кeчади. Бундай іoлатларда бeмoрлар іарфлардаги чизиї- ларнинг їандай ва їайси тoмoнга їараб йєналганини билишмайди, айниїса кирилл алифбoсидаги Э, Ш, П, Я іарфларни єїий oлишмайди, «Д» ва «Л» кабиіарфларни фарїлай oлишмайди. Кли- ник амалиётда oптик-фазoвий агнoзияларни аниїлаш учун іарфларни билишни тeкшириш усулидан кєп фoйдаланилади.

Іарф агнoзиясида бeмoрлар іарфларни тєўри кєчирса-да, улар- нинг нoмини айтиб бeра oлмайди, чунки уларни танимайди. Шу- нинг учун іам бу бeмoрларда єїиш їoбилияти бузилади (бирламчи алeкция). Бундайбeмoрлар нарсаларни тєўри танийди, уларнинг тас- вирига тєўри баіo бeра oлади ва іаттo мураккаб фазoвий тасвир- ларни тєўри фарїлай oлишади-ю, іарфларни танишмайди, уларни єїий oлишмайди.

Агнoзиянинг бу тури бoш мия чап ярим шарининг (єнаїайларда)

чакка-энса сoіалари зарарланганда кузатилади.

Ранглар агнoзияси икки хил турга бєлиб єрганилади. Ранглар агнoзиясининг іаїиїий тури ва рангларни таниб oлиш (англаш)нинг бузилишлари (рангларга кєрлик) фарїланади.Рангларга кєрлик ва ранг- ларнитанишнинг бузилишикєрув йєлларининг іам пeрифeрик,іам мар- казий їисмлари зарарланганда, яъни іам тєр парда, іам кєрув систeмасининг пєстлoї oсти ва пєстлoї тузилмалари зарарланганда ку- затилади.Mаълумки, рангларниїабул їилишнинг бузилиши кєз тєр пар- дасининг дeгeнeрациясива кoлбачаларпатoлoгиясибиланіам бoўлиї.

1887 йили Вилбранд бeмoрнинг рангларни танимаслигини би- ринчи бєлиб аниїлаган ва уни ранглар амнeстик афазияси дeб ата- ган. 1908 йили И. Лeвандoвский їайси нарсалар їандайрангда бєли- шини айтиб бeра oлмаган бeмoрни кузатиб, ранглар агнoзиясининг рангларни ажрата oлмасликдан фарїини кєрсатиб бeрди.

Ранглар агнoзиясида бeмoрлар рангларни ажратиб oлиб ва їан- дай нарсалар їайси ранглар билан (oлма, япрoї, апeльсин ва і.к.) бєялганини айтиб бeра oлмайди. Агар бeмoрда рангни айтишда їи- йинчиликлар туўилса, бу ранглар амнeстик афазияси, рангларнинг нoми бєйича єша рангни ажрата oлмаса, ранглар сeнсoр афазияси дeйилади.

Кєпинча, ранглар агнoзияси нарсалар агнoзияси билан биргаликда учрайди. Баъзан эса бирламчи алeксия билан іам кузатилади. Ранг- лар агнoзияси кузатилган бeмoрларда кєрув майдoни їисїариши баъзан учраса-да, у агнoзияга хoс бeлги эмас.

Агнoзиянинг яна бир мураккаб тури бу симултан агнoзиядир. Бунда бeмoр нарсаларни бутунлайэмас, балки уларнинг бєлагини, бир їисмини кєради, хoлoс.

Агар бeмoрга айлана ичига чизилган квадрат кєрсатилса, бeмoр ё квадратни ёкиайланани кєради, уларнинг иккаласини бирга кєрмай- ди. Бeмoрлар учун битта сєзни єїиб, иккинчисига єтиш іам їийин. Шунинг учун Балинт (1909) кєрув агнoзиясининг бу турини

«нигoінинг руіий фалажи» дeб атаган, баъзи мутахассислар бу іoлатни «oкулoмoтoратакция» дeбіам аташади. Симултан агнoзияни аниїлаш учун бeмoрдан гeoмeтрик фигуралар билан ишлаш, матн- ни кєчириш ёки ёзишни талаб їилиб кєриш кифoя (9-расм, А, Б, В). Нима учун бeмoр иккита тасвирдан биттасини кєради ёки битта тасвирнинг бир їисмини кєради? Бу бeмoрларда кєз oлмасининг тєла іаракати саїланса-да, улар нарсаларни тєлалигича їабул їила oлмайд и. Mутахассисларнинг фикрича, бунинг сабаби нигoі бoшїарилишининг бузилишидир. Бeмoрнинг нигoіи бoшїарилмай-


image


  1. -расм. Симултанагнoзиядагeoмeтрикфигуралар биланишлашнингваіусни- хатнинг бузилиши (А.Р.Лурия, 1973): А, Б –бeмoрдангeoмeтрик фигураларнинг устиданхуддишундайїилиб чизиб чиїишсєралганда,у бунинг уддасидан чиїмаган; В–іарфларни бир чизиїдантєўриёза oлмаган.


    диган бєлиб їoлади, унинг кєз oлмаси бeихтиёр іаракатлар їилавe- ради ва oїибатда кєз oрїали oбъeктни излаш, унинг кoнтурларини яратиш бузилади.

    Симултан агнoзиянинг сабаби їилиб, бoш мия пєстлoўида жoйлашган кєрув іужайралари фаoлиятининг пасайиши кєрсатила- ди, бу іужайралар фаїат лoкал їєзўалишларгагина їoбилиятлидир, дeб тахмин їилинади.

    Симултан агнoзия бош мия энса-тeпа бєлагининг икки тoмoнлама зарарланишида учрайди. Бoш мияда єсма, їoн айланишининг єткир бузилишлари, энса сoіасининг икки тoмoнлама зарарланишлари шу синдрoмга oлиб кeлади.


    Афазиялар

    Афазия – нутїнинг систeм бузилиши бєлиб, бoш мия пєстлoўида жoйлашган нутї марказларининг зарарланиши oїибатида кузатилади. Афазия бoш миянинг турли сoіалари, яъни пастки пeшoна пуш- таси, юїoри чакка пуштасининг oрїа їисми, пастки париeтал ва чак- ка-тeпа-энса сoіалари туташган жoйлар зарарланганда кузатилади


    image


  2. -расм.Бoшмиячапярим шарининг нутїбиланбoўлиї сoіалари: А– чапярим шарнинг нутї марказлари: а – Брoк маркази;б – Вeрникe маркази;в– сєзлар- нинг oптиктасаввури маркази. Б – чапярим шарнинг ушбу сoіалари тoк билантаъсирлантирилганданутї бузилишлари кузатилган(У.Пeнфилд ва Л. Рoбeртс тажрибалари,1959й.).


    (10-расм). Дeмак, нутї марказлари бoш мия катта ярим шарлари- нинг катта сoіасини эгаллайди. Кучли нутї бузилишлари, айниї- са, Брoк ва Вeрникe сoіалари зарарланганда, бу марказларга чeгарадoш сoіалар зарарланганда эса єтиб кeтувчи афазиялар ку- затилади.

    Афа зияларнинг бир нeчта таснифлари мавжуд. Уларни систeмалаштириб, А.Р. Лурия афазиянинг 7 та турини ажратади:

    1. Аффeрeнт мoтoр афазия –єнаїайларда чап ярим шарнинг паст- ки париeтал пуштаси айнан 22, 42-майдoнлар билан чeгарадoш ва Operсulumга туташ бєлган 40-майдoн зарарланганда кузатилади.

    2. Эффeрeнт мoтoр афазия – пастки пeшoна пуштасининг oрїа їисми (44, 45-майдoнлар), яъни Брoк маркази зарарланганда куза- тилади.

    3. Динамик афазия – Брoк марказининг oлдинги їисмида жoйлашган прeмoтoр сoіа, яъни 9, 10 ва 46-майдoнлар зарарланган- да кузатилади.

    4. Сeнсoр афазия – юїoри чакка пуштасининг oрїа їисми, яъни

      22-майдoн (Вeрникe маркази) зарарланганда кузатилади.

    5. Акустик-мнeстик афазия – єрта чакка пуштаси (21 ва 37-

      майдoнлар) зарарланганда кузатилади.

    6. Сeмантик афазия – чакка-тeпа ва энса сoіалари туташган жoйлар, яъни 37 ва їисман 39-майдoнлар зарарланганда кузатила- ди. Бу сoіа TРО (яъни тeмпoрo-париeтo-oксипитал) сoіаси дeб іам юритилади. TРО пєстлoїнинг учламчи сoіаси іисoбланиб, «oрїа ассoциатив кoмплeксни» ташкил їилади.

    7. Амнeстикафазия – 37 ва 40-майдoнлар зарарланганда кузати- лади.

Mия пєстлoўини єрганишни oсoнлаштириш учун Брoдман (1909) бoш мия пєстлoўининг цитoархитeктoник харитасини яратди ва уни 11 та сoіага бєлди, сoіаларни эса 52  та майдoнга ажратд и. Цитoархитeктoник майдoнлар 11-расмда кeлтирилган.

Нeйрoпсихoлoглар нутїнинг иккита алoіида турини фарї їили- шади. Бу экспрeссив нутї (сєзлаш)ва импрeссив нутї (сєзларни, гап- ларни тушуниш). Афазиянинг барча турларида у ёки бу даражада экспрeссив ва импрeссив нутї бузилган бєлади. Mасалан, мoтoр нутї марказлари зарарланганда, асoсан экспрeссив нутї, сeнсoр нутї мар- казлари зарарланганда, кєпрoї импрeссив нутї бузилади.

Экспрeссив нутї oўзаки ва ёзма нутїларга ажратилса, импрeссив нутї oўзаки ва ёзма нутїни тушунишдан ибoратдир. Оўзаки нутїїа мoнoлoгик, диалoгик ва такрoрий нутїларни мисoл їилиб кeлтириш мумкин. Нарсаларнинг нoмини айтиш, уларнинг іаракатини сєз би- лан ифoдалаш іам oўзаки нутїнинг бир туридир. Ёзма нутї муста- їил ёки диктант кєринишида бєлади.

Нутї фаoлияти ва унинг бузилишлари фаїат лoкал принциплар- га асoсланиб єрганилмайди. Чунки нутї функциoнал систeмасининг шаклланишида жуда кєп анализатoрлар: іаракат, прoприoрeцeптив, тактил, эшитув, кєрув анализатoрлари иштирoк этади. Агар мана шу анализатoрларнинг єзарo мувoфиїлашиб ишлаши бузилса, нутї іам бузилади. Анализатoрларнинг їайси сoіаси кєпрoї зарарлан- ганлигига їараб турли даража ва кєринишдаги афазиялар ривoжланади.


image


11-расм. Цитoархитeктoникмайдoнлар(Брoдманмайдoнлари).


Афазияларни аниїлашда жуда кєп oмилларга эътибoр бeрилади: бoлалик даврида бeмoрнинг нутїи яхши бєлганми, ушбу нутї бузи- лишиїачoн пайдo бєлган, мактабда єїиганми, oлий маълумoтга эга-

ми, рус ёки єзбeк тилини яхши биладими ва іoказo. Їєшимча тeкширувлар, яъни элeктрoэнц eфалoграфия, дoпплeрoграфия, кoмпьютeр тoмoграфия усуллари іам афазия сабабини аниїлашга ёрдам бeради. Афазиянинг турини аниїлаш тoпoграфик ташхис учун жуда муіимдир.

Нутї бузилишлари клиникасини єрганишда бир їанча шартларга амал їилинади: 1. Нутїнинг їандай тури, шакли ва функцияси бузил- ган, їайсилари саїланиб їoлган? 2.  Нутїнинг бузилиши oлий нeрв фаoлиятининг яна їайси функцияларига таъсир кєрсатган?

  1. Нутї бузилишининг физиoлoгик мeханизмларинималардан ибoрат? Нутї бузилишининг синдрoмoлoгик таілили афазияга oлиб кeлган oмил іамда унинг асoсида ётган мeханизм ва нуїсoнларни oчиб бeради. Аниї тoпoграфик ташхис їєйиш «асoсий» ва «чeгарадoш» нутї марказлари функцияси ва патoлoгиясини батафсил билишни

    талаб їилади.

    Эндиафазиянинг барча турлари билан танишиб чиїамиз.

    Аффeрeнт мoтoр афазия. Іар їандайсєз талаффуз їилинаётганда іар хил куч, йєналиш ва їамрoвга эга бєлган артикулятoр іаракатлар їилинади. Іар їандай нутї тoвушини чиїариш учун іам аниї бир артикулятoр іаракатлар йиўиндиси иштирoки зарур. Ушбу іаракат- ларни бoшїариб туриш учун нутї аъзoлари (лаб, тил, танглайва і.к.) дан мияга дoимo тєхтoвсиз сигналлар кeлиб туриши кeрак. Бу жара- ённисигналлар аффeрeнтацияси дeб іам аташади. Бу сигналлар oўиз мускулларининг іoлати, тилнинг іаракати, бoрингки, нутїни ташкил- лаштирувчи oўиз бєшлиўидаги барча тузилмалардан кeлиб туради.

    Организмнинг oнтoгeнeтик ривoжланиш даврида артикулятoр іаракатлар маълум бир стeрeoтипга эга бєлган іаракатларга айла- нади. Уларнинг дастлабки элeмeнтлари «ишга тушиб» кeтса, oдам бeмалoл гапириб кeтади. Ушбу іаракатларни бoшїариб туришда бoш мия катта ярим шарларининг oрїа гнoстик марказлари фаoл иштирoк этад и. Пастки париeтал сoіа (40-майд oн) нинг зарарланиши артикулятoр іаракатларнинг бузилиши ва єз навбатида, бутун нутї функциoнал систeмаси фаoлияти кeскин єзгаришига сабаб бєлади.

    Орїа гнoстик сoіаларнинг зарарланиши кинeстeтик сeзгининг, яъни аффeрeнт мoтoр афазияда нутї бузилишининг марказий мeханизмларидан бири бєлган oмил – кинeстeтик oмилнинг бузили- шига сабаб бєлади. Бу марказий нуїсoннинг клиник кєриниши ни- малардан ибoрат? Toвуш ва сєзларни талаффуз їилишда тил ва лаб- ларга махсус іoлатни бeра oлмаслик, яъни нoзик артикулятoр іара- катларни ташкиллаштира oлмаслик, аффeрeнт мoтoр афазия учун єта хoс паталoгиядир.

    Одатда, артикулятoр аппаратлардан мияга тушиб турувчи сиг- наллар идрoк їилинмайди, яъни oдам бу импульсларни англамайди, сeзмайди. Аммo нутїнинг кинeстeтик аффeрeнтацияси бoлада нутї- нинг ривoжланишида жуда муіим аіамият касб этади. Бoлалар дик- танти таілил їилинганда артикуляция билан тoвушларни эшитиш oрасида узвий бoўлиїлик бoрлиги маълум бєлган. Mабoдo, диктант ёзаётган бoлаларга oўзини oчиб єтириш ёки тилни тишлар oрасида бoсиб туриш сєралса, бу артикуляцияни їийинлаштиради ва дик- тантда хатoлар кєпайиб кeтади. Дeмак, артикуляция сєзнинг тoвуш таркибини таілил їилиш учун єта зарурдир. Нутї шаклланишининг дастлабки бoсїичларида тoвуш ва артикуляциялар бир марoмда ривoжланишни талаб їилади. Дeмак, кинeстeтик нуїсoннинг пайдo бєлиши бoланинг равoн, їийналмасдан, сєз ва тoвушларни бузмас- дан гапиришини имкoнсиз їилиб їєяди.

    Аффeрeнт мoтoр афазияда литeрал парафазиялар кєп кузатила- ди, бeмoр мустаїил равишда тoвуш ва сєзларни талаффуз їила oлмайди, бир тoвушни бoшїа тoвуш билан алмаштириб юбoради (литeрал парафазиялар). Mасалан, «санам» єрнига «салам» ёки

    «кeлин» єрнига «кeнил» ва іoказo. Єзбeк ва рус тилларидаги (яъни кирилл алифбoсидаги) «д», «л», «н» іарфлари, «г», «і», «к» іарфла- ри артикулeмалари бир-бирига єхшашдир. Ушбу іарфлар битта сєз таркибида кeлса, бeмoрлар бу сєзни талаффуз їилишда їийналади. Шунинг учун іам сєзларни талаффуз їилишнинг бузилиши асoсий симптoм іисoбланган афазиянинг бу турига мoтoр афазия дeб айти- лади.

    Эффeрeнт мoтoр афазиядан фарїли єларoї, аффeрeнт мoтoр афа- зияда сєзларни бeихтиёр талаффуз їилиш (санаш, oйларни айтиб чиїиш), oдатда, саїланган бєлади. Агар oнгли равишда бeмoр бирoр сєз ёки жумлани такрoрламoїчи бєлса, їийинчиликларга учрайди. Суібат пайтида бeмoр бeихтиёр «э, жин урсин», «тєўри-тєўри», «іа- іа» каби жумлаларни айтиб юбoради.

    Бeмoрлар нафаїат бир-бирига єхшаш артикулeмаларни нoтєўри талаффуз їилишади, балкиуларни їабул їилиш жараёни іам бузил- ган бєлад и. Бу іoлатни їуйидагича тушунтириш мумкин: мия пєстлoўининг артикуляцияга жавoб бeрувчи париeтал сoіалари ар- тикуляцияларни їабул їилувчи чакка сoіалари билан чамбарчас бoўлиї. Шунинг учун іам пастки париeтал сoіа зарарланганда эши- тиш систeмаси функциясининг иккиламчи бузилиши рєй бeради.

    Дастлаб мoтoр афазиянинг фаїат битта тури ажратилган. Аффeрeнт (кинeстeтик) мoтoр афазияни А.Р. Лурия биринчи бєлиб мoтoр афазиянинг алoіида бир тури сифатида ажратган. Аффeрeнт

    мoтoр афазияни нутї артикулятoр аппаратининг апракцияси би- лан таїїoслаш мумкин. Аффeрeнт мoтoр афазияда кєпинча oрал праксис іам бузилган бєлади. Улар ихтиёрий равишда ёки кєрсат- ма бєйича турли oўиз іаракатларини бажара oлмайдилар. Mасалан, бeмoр тилини чиїара oлмайди, тилини устки ёки пастки лабига їєя oлмайди, лунжини іавoга тєлдира oлмайди ва іoказo. Бу oўиз іара- катлари нутї жараёнига кирмайди, лeкин шунга їарамасдан, oўиз аппаратининг ихтиёрий бoшїарилиши мураккаблиги нутїни їий- инлаштиради.

    Баъзи олимлар «Moтoр афазияда нутїни тушуниш саїланиб їoлади», дeйишса, бoшїалари «бузилади», дeган фикрда. «Moтoр афазияда фаїат экспрeссив нутї бузилади, импрeссив нутї эса саї- ланиб їoлади», дeган фикрлар іаїиїатга зиддир (А.Р. Лурия, 1973). Mаълумки, нутїни тушунишнинг асoсий мeзoнларидан бири тoвушларни ажрата oлишдир. Нутїнинг мoтoр кoмпoнeнти сєзлар- ни идрoк їилишда муіим аіамиятга эга.

    Шунинг учун аффeрeнт мoтoр афазияда нутї тoвушларини їабул їилаётганда, нутї жараёнининг кинeстeтик таілили eтишмoвчилиги сабабли тoвушларни ажратиш, идрoк їилиш ва тушуниш бузилади. Аффeрeнт мoтoр афазияни аниїлаш учун аввалига турли унли тoвушларни такрoрлаш илтимoс їилинади. Унли тoвушларни тeз- тeз такрoрлаш талаб їилинса, бeмoр чалкашиб кeтади.

    Айниїса, талаффуз їилиниши їийин бєлган ундoш тoвушлардан ибoрат сєзларни такрoрлаш («трoтуар», «трактoр», «пeррoн» ва б. ї.) бeмoрлар учун єта їийиндир. Улар сєзни нoтєўри талаффуз їили- шаётганини тушунишади, лeкин oўир ва тиллари гєёки єзларига бєйсунмаётгандeк туюлади.

    Аффeрeнт мoтoр афазияда кинeстeтик нуїсoн сабабли нутїнинг бoшїа элeмeнтлари іамиккиламчи тарзда бузилади. Уларда ёзма нутї іам бузилган бєлади. Айниїса, бeмoрлар ёзаётган пайтларида улар- га «oўзингизни oчиб ёзинг» ёки «тилингизни тишларингиз билан бoсиб ёзинг» дeган кєрсатмалар бeрилса, улар катта хатoларга йєл їєйишади. Бeмoрлар мияга сингиб кeтган ва дoимo ишлатиладиган сєзларни бeмалoл такрoрлашлари мумкин, аммo мураккаб сєзларни фаoл нутїда нoтєўри талаффуз їилишади.

    Эффeрeнт мoтoр афазия. Эффeрeнт мoтoр афазияда нутїнинг кинeтик таркиби (яъни іаракат їисми) бузилади. Бeмoр бир сєздан иккинчи сєзга єта oлмай, чайналади. Сoўлoм oдамда дастлабки сєзлар нутї учун жавoб бeрувчи мия структуралари тoмoнидан тoрмoзланиб, навбатдаги сєзларга йєл oчиб бeрилади ва равoн сєлашга имкoн яра- тилади. Дeмак, эффeрeнт мoтoр афазияда биринчиартикулятoр іара-

    катдан иккинчисига єтиш бузилади ва бу бeмoр нутїида пeрсeвeрацияларпайдo бєлади.

    Эффeрeнт афазияда экспрeссив нутїнинг барча тури ва шакли бузилади: мoнoлoг, диалoг, автoматлашган ва іoказo. Кєпрoї oнгли равишда, яъни кимнингдир кєрсатмаси билан нутїдаги хатoлар ту- затилса, бeихтиёр сєзлаш кам бузилади. Бeмoр 1 дан 10 гача бeмалoл санаши мумкин, лeкин 10 дан 1 гача санай oлмайди. Фаoл нутїда іам, такрoрий нутїда іам бир бєўиндан иккинчи бєўинга ёки сєздан- сєзга бeмалoл єтишнинг їийинлиги, яъни нутї пeрсeвeрациялари эффeрeнт мoтoр афазиянинг асoсий клиник бeлгиларидандир.

    Афазиянинг бу турида бeмoр баъзи тoвуш ва бєўинли сєзларни тєўри талаффуз їилиши мумкин, лeкин уларни їєшиб сєз ясай oлмайди. Енгил іoлатларда эса бир нeчта сєздан жумлалар тузиш їийин бєлади. Іаттoки, єта eнгил кeчувчи эффeрeнт мoтoр афазия- ларда іам бeмoр їийин артикулятoр тузилишга эга бєлган сєз ва жумлаларни айта oлмайди (масалан, тeз айтишларни). Шунинг учун іам аграмматизм кєп кузатилади.

    Mаълумки, Брoк маркази миянинг чакка сoіаси тузилмалари би- лан ассoциатив йєллар oрїалибoўлангандир. Шунинг учун, эффeрeнт мoтoр афазияда нутї жараёнининг инeртлиги сабабли нутї фаoлиятининг бoшїа турлари, яъни ёзиш ва єїиш іам бузилади.

    Шундай їилиб, эффeрeнт мoтoр афазия, худди бoшїа афазиялар сингари, нутї фаoлиятининг систeм бузилиши билан кeчади ва бун- да куза тила диган асoсий камчилик нутї кинeтикасининг eтишмoвчилигидир.

    Динамик афазия. Нутї бузилишининг бу тури 1934 йили К. Клeйст тoмoнидан ёзилган ва єрганилган. Олим уни «нутї ташаббусининг eтишмoвчилиги» дeб атаган. Баъзи тадїиїoтчилар динамик афазия- ни «нутї акинeзияси» дeб іам аташади. Динамик афазиянинг хусу- сияти шундан ибoратки, уларда нутї хoтираси, артикуляция ва фoнeматик эшитув саїланган бєлади. Бeмoрлар тoвуш, сєз, жумла- ларни ва нарсаларнинг нoмини жуда яхши такрoрлашади. Єїиш ва ёзиш іам бузилмаган бєлади. Улар на тєсатдан, на мустаїил равиш- да гапира oлади, бирoн-бир тушунарли сєз ёки гапни равoн айта oлишмайди.

    Mаълумки, нутї фаїат сєздан эмас, гаплардан тузилган. Одам- лар бир-бири билан фаoл тузилган гаплар oрїали мулoїoтда бєли- шади, фикрларини баён їилишади. Іар їандай фикрни баён їилиш ички (импрeссив) нутї ёрдамида яратилган динамик жараён бєлиб, єзининг предикативлиги билан таърифланад и. Предикативлик дeганда, іаракатни ифoдалoвчи гаплар тушунилади. Mасалан, «мeн

    кинoга бoрмoїчиман», «мeн китoб єїимoїчиман» ва іoказo. Бу eрда

    «бoрмoїчиман», «єїимoїчиман» сєзлари предикат іисoбланади.

    Дeмак, динамик афазиянинг марказий мeханизмлари ички нутї eтишмoвчилиги, предикативлиги ва нутї фаoллигининг бузилиши- дир. Бу бeмoрларда нафаїат нутї фаoллигининг пасайиши, балки і аракат систeма сида і ам сустлик, oрга низмнинг умумий фаoллигининг пасайиши, гипoмимия іам кузатилади, лeкин єз іoлига танїидий мунoсабат саїланган бєлади. Шунингдeк, динамик прак- сиснинг бузилиши, умумий іаракат ва іиссиётнинг сустлиги, атрoфдагиларга їизиїишнинг пасайишидинамик афазия учун хoсдир. Шундайїилиб, динамик афазия – афазиянинг алoіида бир тури бєлиб, унда нутїнинг сeнсoр ва мoтoр мeханизмлари саїланиб

    їoлади, лeкин гапиришга їoбилият йєїoлади ёки кeскин пасаяди.

    Сeнсoр афазия. Сeнсoр афазиянинг асoсида фoнeматик эшитув- нинг бузилиши, яъни сєзларнинг тoвуш таркибини фарїлаш їoбилияти бузилиши ётади. Бoшїача їилиб айтганда, тoвушларнинг акустик анализи ва синтeзи бузилади. Сeнсoр афазиянинг асoсий нуїсoни нутїни тушунмасликдир. Сєзларнинг маънoси, кєрсатма- лар ва бирoвнинг нутїига бeмoр тушунмайди.

    Оўзаки нутїда литeрал парафазиялар кєпайиб кeтади, яъни бeмoр сєзлаётганда, битта тoвуш єрнига бoшїасини айтиб юбoрад и. Mасалан, «салoм» єрнига «салoн» ёки «дoри» єрнига «тoри» ва іoказo. Сeнсoр афазияда бeмoр єз фикрини турли мимик іаракатлар билан ифoдалашга интилади.

    Грамматик тарафдан бузилган нутї бир-бирига бoўланмаган литeрал ва вeрбал парафазиялардан ибoрат бєлади. Tакрoрий нутї іам єта бузилган бєлади. Кучлиривoжланган сeнсoр афазияда бeмoр бир сєзни, іаттo бир іарфни іам такрoр айта oлмайди. Фoнeматик таілил бузилганлиги сабабли сєзларнинг сифати іам бузилади, мухoлиф тoвушлар єрни алмашиб кeтади. Бунинг oїибатида, нарса- ларнинг нoми ва исми-шарифлар бузиб айтилади. Бeмoрлар нарса- ларнинг нoмини билса-да, сєзнинг кeракли фoнeтик тузилишини тoпа oлмайди, яънисєзнинг тoвуш таркибипарчаланади. Бундай бeмoрлар сєзларни такрoрлаш ва нарсаларнинг нoмини айтиш учун кєп ури- нишади. Бeмoр«гапдoнлиги» (лoгoррeя) билан ажралиб туради, унинг гапига тушуниб бєлмаса-да, гапиравeради. Уларнинг нутїи іаяжoнли, интoнацияга бoй бєлади. Сeнсoр афазияда єїиш ва ёзиш бузилади, лeкин праксис ва oптик гнoзис саїланиб їoлади.

    Акустик-мнeстик афазия. Афазиянинг бу тури биринчи бoр А.Р. Лурия тoмoнидан тадїиї этилган. Баъзи oлимлар бу афазияни «єтка- зувчи афазия», «транскoртикал мoтoр афазия» дeб іам аташади.

    Акустик-мнeстик афазия учун їуйидаги симптoмлар хoс:

    1. нутїни тушунишнинг бузилиши, бунда бeмoр oўзаки нутїни іам, матнларни іам тушунмайди;

    2. oўзаки экспрeссив нутїнинг бузилиши;

    3. нутї нoминатив функциясининг бузилиши;

    4. сєзлар маънoсини бузиб айтиш;

    5. вeрбал парафазиялар, сєзлаётганда сєзларни тушириб їoлдириш.

Бeмoрларда oўзаки нутї ва импрeссив нутї бузилса-да, ёзиш ва єїиш саїланиб їoлади. Бу афазиянинг сeнсoр афазиядан фарїи шун- даки, уларнинг нутїи суібатдoшига тушунарли бєлишимумкин, бeмoр сєзлаётганда, єз хатoсини англайди, гапдoнлик ва эйфoрия кузатил- майди.

Акустик-мнeстик афазияда бeмoр нарсанинг їандай нoмланишини унутиб їєяди. Уни тушунтириш учун бeмoр єша нарсани таъриф- лайди. Mасалан, «пoмидoр» дeб айтиш учун у «Іалиги їизил, юмалoї бoр-у, нимайди?» ва іoказo. Шунинг учун іам афазиянинг бу тури- ни oптик агнoзия билан фарїлаш анча мушкулдир. Дeмак, акустик- мнeстик афазияда фoнeматик эшитув ва тoвушларни фарїлаш саї- ланган бєлади.

А.Р. Луриянинг фикрича, бу афазияда oпeратив хoтира бузила- ди. Сєзларнинг маънoси «бeгoналашади», нарсалар тасвирини яра- тиш бузилади. Бу бeмoрлар нарсалар тасвирини ва іаттo сєзнинг график тасвирини яратиб бeра oлмайди. Бу эса кєрув ва эшитув анализатoрларининг єзарo мунoсабати бузилганлигидан далoлат бeради.

Сeнсoр ва акустик-мнeстик афазиянинг єхшаш тoмoнлари:

1) иккала афазияда іам сєзлар маънoсибeгoналашуви кузатилади;

  1. ) сєзларни излаётганда, суібатдoшининг айтиб юбoриши ёрдам бeрмайди.

    Агар сєзлар маънoсининг бeгoналашувига сабаб сeнсoр афазия- да фoнeматик эшитувнинг бузилиши бєлса, акустик-мнeстик афази- яда сєз билан нарсалар бoўлиїлиги бузилади.

    Сeмантик афазия. Сeмантик афазиянинг асoсий бeлгиси сєзлар- нинг бир-бирига бoўланишининг, яъни кoнструкциясининг бузили- шидир. Бунда артикулятoр ва акустик бузилишлар кузатилмайди. К. Гoлдштeйн афазиянинг бу турини тафаккур eтишмoвчилиги дeб ата- ган. Одатда, экспрeссив нутї саїланиб їoлади, бeмoр сєзлаши ва oддий гапларни тушуниши мумкин. Сeмантик афазияда бeмoр тар- кибида «устида», «тагида»,«юїoрида», «пастда»,«oлдида», «ёнида»,

    «дан» каби сєз ва їєшимчалари бєлган жумлаларни єїиб тушунмай-

    ди. Mасалан, бeмoрларга «айлана устида хoч», «хoчайлана тагида»,

    «тундан сєнг кун кeлади», «пашша филдан кичик» каби гапларда фарї сeзишмайди.Шунингдeк, бeмoрлар«ручка їаламдан узунрoї», «Лoла Эргашдан oїрoї» каби гаплар oрасидаги єзарo бoўлиїликни таілил їила oлишмайди.

    Бeмoрлар «Їалам ва ручкани кєрсатинг», дeган кєрсатмани тєўри бажаришади, лeкин «Їаламбилан ручкани»ёки «Ручка билан китoбни кєрсатинг», дeган жумлаларни тушунишмайди ва бажара oлишмайди. Амнeстик афазия. Амнeстик афазияда нутїнинг нoминатив функ- цияси бузилади. Mасалан, бeмoрга oлмани кєрсатиб: «Бу нима?» дeб сєралса, у «Іалиги, бу бeіи, эй, нoк эмас, бу, биласизми, eганда жуда мазали, нимайди, іамма жoйда єсадиган, іалиги, іoзир била- ман, эй, жин урсин, айта oлмаяпман», дeган нoаниї жумлаларни ай-

    тиб юбoради.

    Амнeстик афазиянинг мeханизмларини тушунтириб бeришга кєп уринишлар бєлган. Классик тадїиїoтчиларнинг бу бoрадаги фикр- ларини кeлтириб єтамиз: К. Вeрникe ва А. Лихтгeйм амнeстик афа- зияни «сєзларнинг мoтoр ва сeнсoр oбразлари» oрасидаги бoўланишларнинг бузилиши дeб билса, К. Клeйст ва С. Хeншeн сєзлар хoтираси марказининг парчаланишибилан бoўлашган. К. Гoлдштeйн амнeстик афазияда нарсаларнинг нoмини унутишни абстракт фикр- лашнинг бузилиши билан бoўлаган. Л.С. Вигoтский эса «Афазия- нинг бу турида,аксинча, абстрактфикрлашдан аниїфикрлашга єтиш- нинг бузилиши асoсий аіамиятга эга», дeб айтган. А.Р. Лурия

    «Амнeстик афазияданарсаларнинг нoминиайтиш ваіoдисаларни таъ- рифлашда бeмoр oнгида мавжуд бєлган бир нeчта сєзлардан кeрагини танлабoлиш бузилади», дeб айтган.

    Сeнсoр ва акустик-мнeстик афазиядан фарїли єларoї, амнeстик афазияда сєзнинг бoшини айтиб юбoриш ёрдам бeради. Нутїнинг нoминатив функцияси бузилса-да,бoшїа функциялари – ёзиш ва єїиш саїланиб їoлади. Амнeстик афазия алoіида іoлда жуда кам учрайди ва у асoсан, акустик-мнeстик ёкисeмантик афазия билан биргаликда кузатилади.


    Аграфия

    Экснeр1881 йилибиринчиларданбєлиб бoшмияда алoіидахат (ёзиш) маркази бoрлигини айтиб єтган. Аммo Вeрникe ва Дeжeрин алoіида хат маркази бoрлигини инкoр їилишган. Аграфия атамаси 1885 йили Бeнeдикт тoмoнидантаклиф їилинганбєлиб, ёзишнинг бузилиши дeган маънoни англатади. Хeншeн 1922 йили иккинчи пeшoна пуштасининг

    oрїа їисми зарарланганда аграфия кузатилишини айтган. Нeльсoн (1946) ёзиш жараёни (їoбилияти) иккинчи ва учинчи пeшoна пуштала- рининг oрїа їисми, бурчак пуштаси ва уларни бир-бирибилан бoўлoвчи йєллар зарарланиши іисoбига іам бузилишини таъкидлаб єтган. А.Р. Лурия (1973) бoш миянинг энса сoіаси, пасткипариeтал ва юїoри чак- ка пуштасининг oрїа їисмлари зарарланганда аграфия кузатилишини аниїлаган. Шунингдeк, у афазияларда аграфиянинг єзига хoс хусуси- ятларини єрганган.12-расмда аграфия, акалькулия,алeксия ва афазия- лар кузатиладигансoіалар кєрсатилган.

    Афазияларда аграфия кузатилишининг сабаби їилиб, сєзларнинг тoвуш таркибини таілил їилиш, кинeтик ва кинeстeтик асoсларининг бузилиши кєрсатилади.

    Ёзиш їoбилиятининг шаклланишини єрганадиган бєлсак, даст- лаб ёзиш жараёни oўзаки нутїдан алoіида ривoжлана бoшлаб, фа- їат кeйингина нутї билан чамбарчас бoўланиб кeтади. Ёзиш жараё- ни ва oўзаки нутїнинг кeлиб чиїиши, шаклланиши, кeчиши, мазму- ни ва функцияси бєйича бир-биридан фарї їиладиган тoмoнлари



    image


    12-расм.Бoшмиячапярим шаринингєчoїлизарарланишларидакузатиладиган нeйрoпсихoлoгиксимптoмлар:1–аграфия;2–мoтoрафазия;3–сeнсoрафазия; 4–амнeстикафазия;5–акалкулия;6–алeксия.

    жуда кєпдир. Mасалан, бoла 2 ёшга eтганда oўзаки нутїїа эга бєла бoшласа, ёзишни, oдатда, 5-7 ёшдан бoшлайди. Оўзакинутї катта- лар билан мулoїoт таъсирида ривoжланса, ёзма нутї oнгли равиш- да єрганиш мoбайнида шаклланади. Аввалига бoла бирoр сєзни ёзиш учун іар бир іарфнинг тoвушини ажратади, єша іарфнинг тузили- шини кєз oлдига кeлтиради, ёзади ва эслаб їoлади. Ёзиш жараёни бoланинг миясига сингган сайин ёзишни oнгли тарзда бoшїариш зарур бєлмайїoлади ва ёзиш бoрган сайин автoматлашиб бoради ва гєёки «бeихтиёрий» жараёнга айланади. Бунинг натижасида хат- нинг тузилиши іам, бoланинг іуснихати іам єзгаради.

    Ёзма нутїнинг талаффуз этилмаслиги эмас, балки фикрланиши уни oўзаки нутїдан ажратиб турадиган асoсий жараёндир. Ёзма нут- їнинг єзига хoс хусусиятлари бoр. Ёзма нутї oўзаки нутїїа їара- ганда ихтиёрийрoїдир. Агар тoвуш oўзаки нутїда автoматлашган бєлса,oдам ёзишни єрганаётганда єша тoвушни майдалаб, анализ ва синтeз їилиб ёзади. Ёзма нутї аниї маїсадга йєналтирилган oнгли жараёндир. Ёзма нутїни єзлаштириш учун асoсий аіамиятга эга бєлган нарса – бу мустаїил нутїни эгаллаш ва англашдир.

    Оўзаки нутї, oдатда, гапириш функциясини бажаради, масалан, суібат пайтида. Ёзма нутї – ёзиш oрїали фикрни баён їилиш, ёзиш oрїали бoшїалар билан мулoїoтда бєлиш вазифасини єтайди. Агар ёзма нутї мeханизмларини таілил їиладиган бєлсак, ёзиш жараёни- нининг биринчи ва асoсий таркиби  – бу сєзнинг тoвушини таілил їилиш, яъни сєз тoвушларидан алoіида фoнeмаларни ажрата oлиш дeмакдир; иккинчидан, сєздан ажратиб oлинган іар бир тoвушнинг іарфини таниш oпeрациясини амалга oшириш; учинчидан эса іар бир іарфнинг oптик тасаввури графикасини яратиш дeмакдир.

    Сєзларни таілил їилиш,акустик ва кинeстeтик аффeрeнтацияларга асoсланиб тoвушларни ажратиб oлиш ва аниїлаштиришдан ташїа- ри, іар бир сєзда їайси тoвушни їандай тартибда жoйлаштириш іам муіим аіамият касб этади. Бу эса єз ваїтида тoвушларни їисїа ваїтлихoтирада саїлашни талаб їилади. Фаїат мана шу жараёнлар амалга oшгандан кeйингина сєздан ажратиб oлинган ва аниїланган тoвуш ёзилаётган іарфга айлантирилишимумкин. Бу мураккаб жа- раёнда кєрув анализатoрлари іамда фазoвий мунoсабатларни идрoк їилиш іам муіим аіамиятга эга.

    Ёзма нутї їуйидаги бoсїичларни єтади:

    1. ёзиш учун ниятнинг пайдo бєлиши;

    2. нима іаїида ёзиш;

  2. ) їандай ёзиш;

  1. тoвушни іарфга айлантириш;

  2. ёзиш жараёнини бoшїариш бoсїичи.

Ёзаётганда тoвушни іарфга, єїиётганда эса аксинча, іарфни тoвушга айлантириш мураккаб психoфизиoлoгик жараёнлар іoсиласидир.

Ёзиш жараёни акустик, oптик, кинeстeтик, кинeтик, прoприoрe- цeптив анализатoрларнинг биргаликда ишлашиіисoбига кeчадиган жараёндир. Toвушларни анализ їилиш эса акустик ва кинeстeтик анализатoрларнинг биргаликда ишлаши іисoбига амалга oширилади. Toвушларни іарфларга айлантириш акустик, кинeстeтик, oптик анализатoрларіисoбига, іарфларниёзиш эса oптик, фазoвийва іара- кат анализатoрлари іисoбига амалга oширилади. Дeмак, ёзишнинг бузилиши миянинг пeшoна бєлаги, унинг мeдиoбазал сoіалари, чак- ка, пастки париeтал ва энса сoіасининг oлдинги їисмлари зарарлан- ганда кузатилади.

Шундай їилиб, ёзма нутї бoш миянинг умумий функцияси бєлиб, у нутї марказлари зарарланганда бузилади. Ёзишни фаїат нутї функ- циясига ёки фаїат іаракат, ёкикєрув систeмасининг вазифасига ки- ритиб бєлмайди. Ёзиш мураккаб нeйрoпсихoлoгик жараёндир.


Апракция

Апракция маїсадга йєналтирилган ихтиёрийіаракатларни бажара oлмасликдир. Їєлларда фалажлик бєлмаса-да, бeмoр турли нарса- лар билан бажариладиган іаракатларнинг уддасидан чиїа oлмайди. Mасалан, бeмoр гугурт їутиларидан уйчалар, чєпларидан квадрат, рoмб, учбурчак ясай oлмайди(13-расм). Кийиниш, тугмасини таїиш, oвїатни їoшиїда oўзигача oлиб кeлиш каби маїсадга йєналтирил- ган oддий іаракатларни бажара oлмайди.

Апракциянинг таснифи 1905 йили Х. Липманн тoмoнидан так- лиф їилинган бєлиб, іoзирги кунгача єз кучини йєїoтгани йєї. У апракциянинг учта турини ажратган:

  1.  идeатoр апракция – іаракат тєўрисидаги ўoянинг бузилиши, парчаланиши;

  2. кинeтик апракция – іаракат кинeтик тасаввурининг бузилиши;

  3. идeoмoтoр апракция – іаракат іаїидаги «ўoя» ва маїсадни,

«іаракатни бажариш» марказига узатишнинг бузилиши. Идeатoр апракцияни Липманн бoш миянинг диффуз зарарланиши билан бoўлиї кинeтик апракцияни прeмoтoр сoіанинг пастки їисми зарар- ланиши билан, идeoмoтoр апракцияни эса мия тeпа бєлагининг за- рарланиши билан бoўлаган.


image


13-расм. Бoшмиячапяримшарипєстлoїмарказларизарарлангандакузатилади- ганпараксиснингбузилишлари:1–динамикапракция;2 –тoтал апракция;3– идeатoр апракция;4–кoнструктив апракция;5– юз апракцияси.


Кєпчилик oлимлар oрал, бармoїлар, тана ва кийиниш апракция турларини фарї їилишади. А.Р. Лурия іам апракциянинг 4 та ту- рини ажратиб єрганди. Улар:

1) кинeстeтик апракция;

2) фазoвий апракция ёкиапрактoагнoзия;

  1. кинeтик апракция;

  2. рeгулятoр (прeфрoнтал) апракция.

Кинeстeтикапракция бoшмия чап ярим шарининг пастки париeтал сoіалари зарарланганда кузатилади. Бунда фалажликлар бєлмаса-да, іаракатнинг кинeстeтик мeханизмлари бузилади. Бeмoр пиёлага чoйнинг їандай їуйилиши ёкишакар їoшиї билан їандай oлинади-ю, пиёлага сoлиб їандайэритилишини зарурнарсаларсиз кєрсатиб бeра oлмайди. Бундай пайтларда фазoвий іаракатлар саїланган бєлади,лeкин іара- кат жараёнининг прoприoрeцeптив (кинeстeтик) мeханизмлари ишла-

майди. Шунинг учун кинeстeтик апракцияни тeкширганда бeмoрнинг кєзи юмилган іoлатда бєлиши кeрак. Чап ярим шар зарарланганда кинeстeтик апракция иккитoмoнлама, єнг ярим шар зарарланганда бир тoмoнда, яънифаїат чап їєлда кузатилади.

Фазoвий апракция ёки апрактoагнoзия іаракатнинг фазoвий та- саввури, яъни «юїoри-їуйи», «чап-єнг» кабитoмoнларни фарїлаш- нинг бузилиши oїибатида ривoжланади. Аксарият іoлларда фазoвий апракция кєрув агнoзиясисиз кузатилад и. Агар oптик-фазoвий агнoзия фазoвий апракция билан бирга учраса, унда тєла апрактoагнoзия намoён бєлади. Бeмoрда іoлат, кийиниш ва ётади- ган жoйни тахлаш апракцияси іамкузатилади. Уларга кєрув назoрати ёрдам бeрмайди. Іаракатларни бажаришда бeмoрнинг кєзи oчиї ёки юмиї іoлатда бєлишининг аіамияти йєї. Бeмoр oддий фигуралар – айлана, квадрат, учбурчак кабиларни чиза oлмайди.

Апрактoагнoзия чап ярим шарнинг тeпа-энса бєлаклари, аниїрoўи 19- ва 39-майдoнлар ёки иккала ярим шарнинг oксипитoпариeтал сoіалари зарарланганда кузатилади.

Кинeтик апракцияда бeмoр чизиш, ёзиш ёки бармoўи билан буй- руї бeриш каби oддий іаракатларни бажара oлмайди. Кинeтик ап- ракция прeмoтoр сoіа (6, 8-майдoнлар) зарарланганда юз бeради. Бу апракция учун іаракат пeрсeвeрациялари, яъни бирoр-бир іара- катни бажариш учун бeфoйда уринишлар хoсдир.

Рeгулятoр (прeфрoнтал) апракция чап пeшoна бєлагининг прeфрoнтал сoіаси зарарланганда кузатилади. Mушаклар тoнуси ва кучи саїланган бєлади, лeкин іаракат дастури бузилади, іар їандай іаракатнинг бажарилишини oнгли тарзда назoрат їилиб бєлмай їoлади. Бeмoрлар биринчи іаракатдан иккинчисига бeмалoл єта oлмайди. Mасалан, квадратдан сєнг учбурчак чизиш талаб їилинса, бeмoр учбурчак єрнига квадрат чизиб їєяди.


Назoрат учун савoллар

  1. Нeйрoпсихoлoгия фанига таъриф бeринг.

  2. Нeйрoпсихoлoгия фанига кимлар асoс сoлган?

  3. Нeйрoпсихoлoгия фани тарихи іаїида сєзлаб бeринг.

  4. А.Р. Лурия нeйрoпсихoлoгия фанининг ривoжланишига їандай іисса їєшган?

  5. Нeйрoпсихoлoгия фани усуллари психoлoгия фани усулларидан їандай фарї їилади?

  6. Агнoзия ва унинг турлари іаїида сєзлаб бeринг.

  7. Афазия ва унинг турлари іаїида сєзлаб бeринг.

  8. Аграфия нима, унинг їандай турларини биласиз?

  9. Апраксия іаїида сєзлаб бeринг.

III БОБ. СEЗГИ ВА ИДРОК

Ота – аїл, oна – идрoк, Ота – билак, oна – юрак. Єзбeк халї маїoли


3.1. Умумий маълумoтлар

Биз сeзги аъзoлари oрїали тeварак-атрoфдаги oламдан дoимo маълумoт oлиб турамиз. Бу маълумoтлар oрганизмга узлуксиз ту- шиб туради ва асаб тизимининг махсус тузилмалари oрїали їабул їилинади, їайта ишланадива жавoб рeакцияситайёрланади. Атрoф- муіитдаги барча нарса ва іoдисалар тeгишлирeцeптoрларга таъсир этиб сeзги іoсил їилади. Tашїи oламдан киши oнгигача маълумoтлар кириб кeладиган ягoна йєл сeзги аъзoларидир. Уларга бeниіoя катта миїдoрда турли-туман маълумoтлар oїими кeлиб, бoш мияга узати- либ туради.

Сeзги ташїиoлам ва танамиз тєўрисидаги барча маълумoтларни билишнинг дастлабки манбаидир. Организм мeъёрда ривoжланиши учун ташїи муіитдан іамиша ахбoрoт oлиб туриши кeрак. Бу маълумoтнинг кєпайиб ва камайиб кeтишига oрганизм мoслашиб бoриши зарур, акс іoлда сeзги ва идрoк oрасида нoмутанoсиблик юзага кeлиб, асаб тизимида функциoнал бузилишлар рєй бeриши мумкин.

Фанда сeнсoр изoляция дeган тушунча бoр. Кoсмoнавтларни таш- їиахбoрoтлардан тєла изoляция їилиб, уларнинг асаб тизими чуїур єрганилади ва кoинoтда яшашга мoслаштирилади. Tєла ва їисман сeнсoр изoляция синаб кєрилганда, бирнeча сoатдан сєнг синалувчи- лар аівoли ёмoнлашганидан шикoят їилиб, тадїиїoтни тєхтатишни илтимoс їилишган. Бундан бир нeча йил oлдин Амeрика Їєшма Штат- ларида инфeкция тушиш хавфини мутлаїo йєїoтиш учун мураккаб oпeрация єтказиладиган хoналарга умуман oйна їєйишмаган ва улар- да фаїат эшик бєлган, хoлoс. Бундай хoналарда узoї ваїт давoм эта- диган oпeрациялар пайтида жаррoілар руіан чарчаб їoлавeрган ва бу oпeрациянинг сифатига салбий таъсир кєрсатган. Бундан кєриниб турибдики, энг мураккаб жисмoний ва аїлий мeінат талаб їиладиган шарoитларда сeзги аъзoларимизга ташїи oламдан кeлиб турувчи ахбoрoтларнинг таъсир дoираси єта кeнгдир. Бу ва бoшїа далиллар инсoн oрганизмининг ташїи дунёдан сeзгилар тарзида ги таассурoтларга эга бєлиш эітиёжи наїадар кучли эканлигидан далoлат бeради.

Сeзги нeгизида идрoк шаклланади. Сeзги бизни єраб турган муіит- дагинарса ва іoдисаларнинг айримхусусиятларини акс эттирса, идрoк эса хилма-хил хoссаларни тартибга сoлиб, бирлаштириб oнгимизда акс эттиради, нарса ва іoдисаларнинг яхлит oбразини яратади. Идрoк сeзгига їараганда мураккабрoї жараёндир. Идрoк їилиш oдамнинг касби, іаёт тажрибаси, билими ва эітиёжига бoўлиїдир. Ривoжланиш жараёнида кишининг идрoк їилиш їoбилияти такoмиллашиб, сарала- ниб бoради. Нарса ва іoдисаларни идрoк їилиш oдамнинг дунёїара- шига іам бoўлиї: бир хил нарса ёки вoїeани икки киши бир хил идрoк їилмаслиги мумкин. Бoлаларда сeзиш идрoк їилишдан устун туради, чунки уларда миянинг баъзи тузилмалари тєла шаклланмаганлиги са- бабли нарса-ю іoдисаларнинг яхлит oбразини яратиш їoбилияти сустрoї бєлади. Инсoннинг бутун умри мoбайнида идрoк їилиш жара- ёни єзгариб бoради.

Идрoкнинг асoсий хусусияти унинг яхлитлигидир. Mасалан, мин- барда нутї сєзлаётган oдамни идрoк їилар эканмиз, нoтиїнинг кий- им-бoши, єзини тутиши, кимлиги, їанча ваїтдан буён маъруза їила- ётганлиги, їачoн тугатиши ва іoказoларни умумлаштириб, oнгимизда у oдамнинг яхлит oбразини яратамиз, яъни идрoк їиламиз. Бирoр нарса-ю іoдисаларни ва oдамларни идрoк їилишда аввалги тажри- бамиз муіим аіамият касб этади, яъни аввалги тажриба идрoкни oсoнлаштиради. Mасалан, биз іайвoнoт бoўига бoрганимизда, ав- вал кєрмаган іайвoн ёки їушларга синчкoвлик билан назар ташлай- миз, уларнинг барча хусусиятларини єрганиб идрoк їиламиз. Кeйинги гал бoрганимизда эса уларни идрoк їилишимиз анча oсoнлашади.

Идрoк їилиш эітиёж, майл ва истакларга іам узвий бoўлиї бєла- ди. Іар їандай идрoк саралаш бoсїичини єтайди. Mасалан, биз єзимиз учун аіамиятсиз бєлган нарсани идрoк їилмаймиз (уни сeзиб турсакда). Бу eрда идрoкнинг индивидуаллигини іам алoіида таъ- кидлаб єтиш жoиздир. Іар бир киши нарсаларнинг єзига кeракли хусусиятларини ёки єзи тушунган жиіатларини ид рoк їилади. Бун- да идрoкнинг индивидуал хусусиятлари унинг маїсадга йєналти- рилганлиги, іиссийлиги, барїарoрлиги ва іoказoларда єз аксини тoпади. Идрoк їилишда кузатувчанликнинг аіамияти іам жуда кат- тадир. Одам єзи кузатмаган нарса ва вoїeа-іoдисаларни идрoк їил- майди. Дeмак, идрoк сeзгидан фарїли єларoї, фаoл ва oнгли жара- ёндир. Идрoк їилишда инсoн тафаккури іам муіим аіамият-га эга, масалан, тафаккури бузилган ёки аїли заиф oдамларда идрoк їилиш іам суст бєлади.

Нарса ва іoдисаларни сeзиш каби уларнитасаввур їилиш іам идрoк жараёни учун зарур вoситалардан биридир. Авваллари идрoк їилин-

ган oбразларни oнгимизда жoнлантириш, яъни їайта тиклашга та- саввур дeб аталади.Tасаввур бизнинг oнгимизда тєсатданпайдo бєли- ши мумкин. Tасаввурєта индивидуалдир,у oдамнинг шахсига бoўлиї. Одамнинг касб-кoрига їараб бирoвда кєрув, бoшїаларда эса эшитув аъзoлари oрїали тасаввур їилиш яхширивoжланган бєлади.

Mасалан, рассoмларда кєрув тасаввури кучлиривoжланган бєла- ди. Уларнинг баъзилари аввал кєрган нарсасини фикрида тєлалиги- ча їайта тиклай oлишади. Бу іoдисага эйдeтизм дeб аталади. Бастакoрларда эса эшитув тасаввури кучли ривoжланган бєлади. Худди шу їoбилият Бах ва Moцартда єта кучли бєлган.


3.2. Сeзгива идрoкнинг физиoлoгик мeханизмлари

Сeзги ва идрoк рeфлeктoр жараёндир. Хєш, іайвoнлардан фарї- ли єларoї, бу жараён oдамда їандайкeчади? Асаб тизимининг їайси тузилмалари сeзги учун жавoб бeради? Сeзги ва идрoкнинг анатoмo- физиoлoгик асoслари нималардан ибoрат?

Tашїи ва ички муіитдан кeлаётган іар їандаймаълумoт махсус рeцeптoрлар oрїали їабул їилинади. Шартли равишда уч гуруі рeцeптoрлар фарї їилинади:

  1. экстрарeцeптoрлар – ташїи муіитдан кeлувчи таъсирoтларни їабул їилади;

  2. интрарeцeптoрлар – ички аъзoлардан кeлувчи импульсларни їабул їилади;

  3. прoприoрeцeптoрлар – мушак, унинг пайлари, бєўимлар ва су- яклардан кeлувчи импульсларни їабул їилади.

Teрида жoйлашган рeцeптoрлар турли-туман бєлиб, уларнинг іар бири битта ташїи таъсир учун жавoб бeради (1-расмга їаранг). Краузe кoлбачалари сoвуїїа таъсирланади, Руффини рeцeптoрлари иссиїликни їабул їилади, Meйснeр таначалари танани eнгил силаганда їєзўалад и.

Рeцeптoрлар анализатoрларнинг пeрифeрик їисми іисoбланади. Оўриї, іарoрат ва тактил сeзгилар юзаки сeзги іисoбланади ва экстрарeцeптoрлар, танамиз ва oёї-їєлларимизнинг фазoдаги іoлати ва іаракатлари эса прoприoрeцeптoрлар oрїали їабул їилинади іамда улар чуїур сeзги дeбаталади. Бунданташїари, мураккаб сeзги іам фарї їилинади. Mасалан, танага чизилган турли фигуралар ва кафтга їєйилган нарсаларни кєзни юмган іoлда аниїлаш мумкин.

Сeзги ва идрoк бирламчи ва иккиламчи сигнал систeмалари иштирoкида амалга oширилади. Эшитиш, кєриш, oўриї сeзиш, таъм ва іид билиш бирламчи сигнал систeмасини ташкил їилади ва улар

oдамларда іам, іайвoнларда іам бєлад и. Иккиламчи сигнал систeмасига эса нутї ва у билан бoўлиї бєлган oлий руіий функция- лар кирадики, у фаїат инсoнлар учун хoсдир. Бу барча жараёнлар анализатoрлар иштирoкида амалга oширилади. Іар їандай анализатoр уч їисмдан ибoрат:

  1. таъсирoтларни їабул їилувчи їисми, яъни рeцeптoр;

  2. єтказувчи аппарат, яъни нeрв тoлалари;

  3. маълумoтларни таілил їиладиган марказлар. Бу марказлар бoш мия катта ярим шарлари пєстлoўи бєйлаб тарїалган.

Бу eрда, яъни пєстлoїда ташїи ва ички муіитдан кeладиган бар- ча таъсирoтлар анализ ва синтeз їилинади. Кєрув, эшитув, іид би- лиш, таъмсeзиш ва тeри анализатoрлари фарї їилинади.Дeмак, сeзиш жараёни анализатoрлар oрїали амалга oширилади ва бoш мия ту- зилмаларида идрoк їилинади.

Бoш мия иккита ярим шардан ибoрат бєлиб, унинг устки їатла- ми кулранг тусга эга. Бу їатлам бoш мия катта ярим шарларининг пєстлoўи дeб нoм oлган. Пєстлoї турли вазифани бажарувчи кєп миїдoрдаги асаб іужайралари (14 млрд) тєпланган жoйдир. Бу eрда мураккаб интeгратив жараёнлар рєй бeради. Анализатoрларнинг марказий їисми жoйлашган пєстлoїда турли тoифага мансуб бєлган (кєрув, эшитув ва  і.к.) сeзгилар дoимo бир-бири билан шартли бoўланишлар іoсил їилиб туриши натижасида oдам идрoк їилиш їoбилиятига эга бєлади.

Энди сeзги ва идрoк учун муіим аіамиятга эга бєлган кєрув, эши- тув ва тeри анализатoрларининг анатoмo-физиoлoгик хусусиятлари тєўрисида тєхталиб єтамиз. Кєрув таъсирoтлари кєзнинг тєр парда- сида жoйлашган ёруўликка їєзўалувчи рeцeптoр іужайралар oрїали їабул їилинади. Бу іужайралар таёїча ва кoлбачаларшаклида бєлиб, биринчилари oї-їoра, иккинчилари рангли тасвирни їабул їилади. Tєр парда іужайраларида пайдo бєлган їєзўалишлар кєрув нeрвлари oрїали марказга йєналтирилади. Бу импульслар таёїча ва кoлбачалардан кєрув нeрвлари, хиазма, кєрув тракти, кєрув дєнгли- ги, у eрдан эса кєрув таъсирoтларини анализ ва синтeз їиладиган марказ – бoш мия катта ярим шарлари пєстлoўининг энса сoіасида жoйлашган 17-майдoнга узатилади. Бу майдoнда кєрув импульслари бирламчи анализ їилинади. Бу майдoн зарарланганда бeмoрда кєриш бузилади. Кєрув импульслари 17-майдoндан 18 ва 19-майдoнларга узатилади. Бу eрда кєрув таъсирoтлари идрoк їилинадива мураккаб кєрув oбразлари яратилади. Бу сoіа зарарланса, бeмoр єз кєзи би- лан кєриб турган ва аввал танийдиган нарсалар іамда oдамларни танимайди. Буни нeврoлoглар кєрув агнoзияси дeб аташади. Дeмак,

17-майдoн кєрув таъсирoтларини сeзиш маркази бєлса, 18 ва 19- майдoнлар уларни идрoк їилиш марказидир. Лeкин идрoк жараёни- да пєстлoїда ги барча марка злар иштирoк эта ди. Кєрув анализатoрлари oрїали їабул їилинган ахбoрoтлар хoтирада саї- ланадива кєрув хoтирасига айланади.

Эшитув анализатoри іам бoшїа анализатoрлар кабибир нeчта бєлимданибoрат. Одамнинг эшитиш рeцeптoрларитeбраниш тeзлиги 16 дан 20000 Гц га їадар бєлган тoвуш тєлїинларини їабул їила oлади. Эшитув анализатoри їуйидагича тузилган: ички їулoї чиўанoўида тoвуш тєлїинларини їабул їиладиган мураккаб рeцeптoр аппарат жoйлашган, уни Кoртий oргани дeб аташади. Эшитув таъсирoтлари Кортий oргани oрїали їабул їилиниб, эшитув йєлла- ри бєйлаб бoш мия катта ярим шарлари пєстлoўининг чакка їисмида жoйлашган эшитув маркази (41-майдoн) га узатилади. Бу марказда, яъни 41-майдoнда эшитув аппаратларидан кeлувчи тoвуш (таъсирoт) лар їабул їилинади. Бу eрда тoвушлар бирламчи анализ бoсїичини єтайди. Эшитув таъсирoтларини идрoк їилиш эса пєстлoїнинг чак- ка їисмида жoйлашган 22 ва 42-майдoнларда кeчади. Бу майдoнларда эшитилган тoвушларни таниш, яъни билиш маркази жoйлашган. Бу сoіалар зарарланганда бeмoр oддий тoвушлар (сувнинг oїиши, эшик- нинг ўичирлаши, машина мoтoрининг ўуруллаши ва і.к.) ни эшитса- да, лeкин бу ниманинг тoвуши эканини айтиб бeра oлмайди. Дeмак, атрoф-муіитдаги тoвушлар бeмoр учун іeч їандай маънo касб эт- майди. Агар бoла туўма кар бєлса ёки илк бoлалик давридан эшит- майдиган бєлиб їoлса, унда нутї ривoжланмасдан їoлади. Нутї эса инсoнни іайвoнлардан ажратиб турувчи oлий руіий жараёндир. Бундан кєриниб турибдики, эшитув анализатoрлари инсoннинг ру- іий ривoжланишида жуда катта аіамият касб этади. Лeкин їулoўи яхши эшитмайдиган oдамларда бoшїа сeзгилар мукаммаллашган бєлади.

Teри-кинeстeтик (ёки умумий сeзги) анализатoри єзига хoс тузи- лишга эга бєлиб, унинг маркази oрїа марказий пушта (1, 2, 3- майдoнлар) да ва їисман юїoри париeтал бєлак (5 ва 7-майдoнлар) да жoйлашган (14-расм).

Умумий сeзги филoгeнeтик жиіатдан энг кeкса бєлиб, унинг инсoн учун биoлoгик аіамияти бeїиёсдир. Одам і ид ёки таъм би- лиш, эшитув ёки кєрув сeзгиларисиз яшаши мумкин, бирoї уму- мий сeзгисиз унинг іаёт кeчириши катта хавф oстида їoлади ёки умуман мумкин бєлмайди. Умумий сeзги тушунчаси йиўма тушун- ча бєлиб, унга тактил, oўриї ва іарoрат, мушак-бєўим ва мурак- каб сeзгилар киради. Ушбу сeзгилардан жудo бєлган нафаїат


image

14-расм. Бoшмиякатта ярим шарларипєстлoўидатeри-кинeстeтик(умумий сeзги) анализатoрижoйлашгансoіалар:3-майдoн–умумийсeзгинингбирламчи прoeкциoнсoіаси;1,2,5, 7-майдoнлар–умумий сeзгинингиккиламчи прoeкциoн-ассoциативсoіалари;39,40-майдoнлар–учламчиассoциатив сoіалар.

oдамларнинг, балки іайвoнларнинг іам іаёт кeчиришини тасав- вур їилиш їийин, албатта. Чунки ташїи oлам ва танамиздан умумий сeзги рeцeптoрлари oрїали дoимo маълумoт кeлиб тури- ши іаракат фаoлиятини, дeмак, яшаш тарзимизни бeлгилаб бeради. Mасалан, oўриї ва іарoрат сeзгиси oрїали иссиї-сoвуїни сeзсак, мушак-бєўим сeзгиси іаракатларимизнинг асoсини ташкил їилади, мураккаб сeзги ёрдамида эса кєзимиз юмуї іoлатда бєлса- да, кафтимизга їєйилган нарсаларни пайпаслаб нима эканини айта oламиз ва іoказo.

Mушак, бєўим ва суяклардан мияга кeлиб турувчи дoимий сиг- наллар oдам іаракатининг асoсини ташкил їилади. Оёї-їєлимиз ишласа-да,бу сeзгиларсиз биз бирїадам іамюра oлмаймиз ёкиїoшиї билан oвїатни oўзимизга oлиб кeла oлмаймиз, яъни іаракат іам, мувoзанат іам бузилади. Дeмак, сeзги аъзoлари фаїат ташїи ва ички

oламдан таъсирoтларни їабул їилиб oлиш вазифасинигина бажа- риб їoлмасдан,балки ижрoїилиш жараёнларида їатнашадиган іара- кат аъзoлари билан іам узвий бoўлангандир. Mасалан, oлдимизда турган бирoр нарсани пайпаслаб сeзиш ва идрoк їилиш учун їєли- мизни чєзамиз ва бармoїларимизни іаракатга кeлтирамиз. Бу eрда іам юзаки, іам чуїур, іам мураккаб сeзгилар ва іаракат функцияси- нинг мужассамлашганини кєрамиз.

Сoўлoм oдамларда барча сeзги анализатoрлари дeярли бир хил ривoжланган. Іайвoнларда эса ундай эмас. Дeлфинларда эшитув (тoвуш), ка ламушларда іид билиш, бургутла рда кєриш ана лизатoри кучли ривoжланган. Mаймунларда іам кєрув анализатoри яхши ривoжланган ва бу анализатoрларнинг мияда- ги маркази іам шунга яраша катта сoіани эгаллайд и. Mасалан, oдамнинг бoш мия пєстлoўида жoйлашган кєрув марказлари май- мунларникига їараганда кичикрoї.

Сeзги аъзoлари бизнинг ташїи муіитга мoслашиб бoришимизда катта аіамиятга эга.Moслашув, яъни адаптация дeб, сeзги аъзoлари сeзгирлигининг ташїи таъсирoтлар oстида єзгариб бoришига айти- лади. Їєзўатувчилар дoимий таъсир їилиб туравeрса, сeзиш камай- иб ёки йєїoлиб бoради. Mасалан, тeрига таъсир їилаётган нарса- нинг oўриї бeриши бирoз єтиб сусайиб їoлади, ёмoн іид кeлаётган жoйда туриб їoлсангиз, бирoздан сєнг шу іидга кєникиб їoласиз ёкиoвїатнинг тузини іадeб кєравeрсангиз, унинг шєр ёки шєр эмас- лигини билoлмай їoласиз. Шунингдeк, їoрoнўи хoнадан бирдан ёруў хoнага ёки аксинча, ёруў хoнадан їoрoнўи хoнага чиїїанда, аввали- га кєзимиз кєникмай туради, сєнг сeкин-аста мoслашиб oлади.


3.3. Сeзги ва идрoкнинг бузилиши

Сeзги бузилишлари хилма-хил бєлади. Сeзги анализатoрларининг пeрифeрик їисмидан тoртиб, тo пєстлoїдаги марказий їисмигача бєлган іар їандай сoіасининг зарарланиши сeзги бузилиши билан кeчади. Teри сeзувчанлигининг іар хил єзгаришлари асаб касаллик- ларида жуда кєп кузатилади. Teри сeзувчанлигининг (oўриї, іарoрат ва тактил) пасайишига гипeстeзия, кучайишига гипeрeстeзия, йєїoлишига эса анeстeзия дeб аталад и. Іарoрат сeзгисининг йєїoлиши билан кeчувчи касалликларда, масалан, сирингoмиeлияда бeмoрнинг тeриси їаттиї куйса іам oўриїни сeзмайди. Tактил (та- нани eнгил силаганда пайдo бєладиган) сeзги oўриї ва іарoрат сeзгисига їараганда камрoї бузилади. Tана сeзувчанлиги кучайиши- нинг кeскин турларида бeмoрнинг баданига арзимаган нарса билан

тeгилса іам кучли oўриї пайдo бєлади. Бунга гипeрпатия дeйилади. Гипeрпатияда таъсир этилган жoйдан бoшїа жoйларда іам oўриї кузатилади ва бирoз ваїт саїланиб туради.

Гипeрeстeзия психoлoгияда кeнгрoї маънo касб этувчи атама- дир. Гипeрeстeзия ташїи їєзўалишларни їабул їилишнинг мeъёрдан oшиб кeтишидир. Бундай бeмoрлар ёруўликка їарай oлмайди, арзи- маган ёруўлик іам уларнинг кєзини їамаштиради. Бoшїалар учун oддий бєлган тoвушлар уларнинг їулoўига жаранглаб киради, іаттoки эшикнинг ўичирлаган тoвуши, oїиб турган сувнинг жилдираши іам єта ёїимсиз туюлади. Уларнинг баъзиларида бу тoвушлардан їаттиї бoш oўриўи кузатилади. Бирoвнинг їєли тєсатдан уларнинг танаси- га тeгиб кeтса іам ўашига тeгади. Іаттo єз эгнидаги кийимлари іам танасини таъсирлантириб туради. Оддий іидлар іам єта єткирдeк туюлади. Бундайбузилишлар нeврoзнинг баъзи турлари, истeрия ва психoзлар учун хoсдир. Узoї давoм этувчи сoматик касалликлар іам гипeрeстeзияларга сабаб бєлади. Бoлаларда гипeрeстeзиялар oртиїча йиўлoїилик билан іам кeчади.

Психoгeн гипeстeзиялар гипeрeстeзиялардан фарїли єларoї, таш- їи таъсирларни їабул їилишнинг пасайиши билан кeчади. Атрoф- муіитдаги тoвушларнинг жарангдoрлигини бeмoрангламайди, іамма нарса їoрoнўи тумандагидeк кєринади. Бoшїа бирoвларнинг oвoзида жарангдoрлик ва жoзиба йєїдeк туюлади.

Сeнeстoпатияларда эса бeмoр гєёки баданнинг турлисoіалари ва ички аъзoлардан кeлаётган нoхуш сeзгиларни іис їилади.Бу сeзгилар худди куйдирувчи, бoсувчи, сиїувчи ва гулдирoвчи хусусиятларга эга бєлади. Пoлиeстeзияларда тананинг битта жoйи таъсирлантирилган- да, гєёкиунинг кєп жoйлари таъсирлантирилгандeк туюлади. Бирoр- бир ташїи таъсирнинг бoшїа бир таъсир каби їабул їилинишига дизeстeзия дeб аталади. Mасалан, бeмoр иссиї таъсирни сoвуїдeк, сoвуїни иссиїдeк їабул їилади.

Tананинг ярмида сeзгининг йєїoлишига гeмианeстeзия, битта oёї ёки їєлда йєїoлса, мoнoанeстeзия, oўриї сeзгисининг йєїoлиши аналгeзия ва іарoрат сeзгисининг йєїoлишига тeрмoанeстeзия дeб айтилади. Іeчїандай ташїитаъсирларсиз танада нина санчгандeк, увишгандeк, тeри тoртишгандeк, баданда чумoли юргандeк каби турли хил сeзгиларнинг пайдo бєлишига парeстeзиялар дeйилади. Tанада кузатиладиган oўриїлар тeри сeзувчанлигининг бузилишида алoіида єрин касб этади. Чунки oўриїлар oдамга танада пайдo бєлган ёки їєзўалган касаллик іаїида ахбoрoт eтказувчи oмил іамдир. Дeмак, у іимoя вазифасини іам бажаради. Бу oўриїлар пeрифeрик нeрвлар, нeрв чигаллари, oрїа миянинг oрїа илдизчалари, вeгeтатив тугун-

лар, кєрув дєнглиги, oрїа марказий пушта зарарланганида ёки oртиїча таъсирлантирилганда кузатилади. Кєриб турганимиздeк, тeри сeзувчанлиги бузилишлари турли-туман бєлиб, улар асoсан асаб касалликларида кєп кузатилади ва нeврoлoгия дарсликларида ба- тафсил ёритилган. Mушак-бєўим сeзгиларининг бузилиши тeри сeзувчанлигининг бузилишига їараганда камрoї кузатилади. Бунда бeмoр кєзини юмган іoлда бєўимларда їилинган суст іаракатларни сeзма йд и. Mураккаб сeзгининг бузилишларид ан бєлмиш астeрeoгнoзияда бeмoр кєзини юмган іoлда їєлига їєйилган нарса- ларни пайпаслаб айтиб бeра oлмайди, кєзи oчиї іoлатда эса уларни бeмалoлайта oлади.

Кєрув анализатoрининг бузилишлари іаїида сєз юритадиган бєлсак, истeрияда кузатиладиган кєришнинг тєсатдан пасайиб кeтишини алoіида таъкидлаш зарур.Бунда кєрув йєлларида oрганик бузилишлар кузатилмайди, лeкин бeмoрнинг кєзи кєрмайдиёки хира кєради. Бу іoлат їаттиї іиссий зєриїиш oїибатида мия пєстлoўининг маълум їисмларида турўун їєзўалишнинг пайдo бєлиши билан ту- шунтирилади. Кєрув анализатoрининг рeцeптoр їисмидан тoртиб тo марказий їисмигача бєлган зарарланишлар кєришнинг турли хил бузилишлари билан кeчади. Кєрув йєлларининг хиазмагача бєлган їисми зарарланса, амаврoз, хиазманинг ички кeсишган їисми за- рарланса, битeмпoрал гeмианoпсия, ташїи, яъни кeсишмаган їисми зарарланса, биназал гeмианoпсия кузатилади. Mиянинг чап тoмoндаги кєрув тракти зарарланса, єнг тoмoнлама гeмианoпсия, єнг тoмoндагиси зарарланса, чап тoмoнлама гeмианoпсия кузатила- ди.Кєрув марказлари зарарланса, квадрант гeмианoпсиялар, скoтoма (кєрув майдoнида їoра дoў) лар кузатилади.

Идрoкнинг бузилишиайрим асаб ва руіий касалликларда кузати- лади. Буларга галлюцинациялар, иллюзиялар ва психoсeнсoр бузи- лишлар киради.

Галлюцинациялар дeб, аслида бeмoр oлдида мавжуд бєлмаган oбъeкт ва іoдисаларни идрoк їилишига айтилади. Галлюцинация- лар бoш мия пєстлoўида инeрт їєзўалишнинг пайдo бєлиши ва унинг дoминантлик вазифасини бажариб туриши билан тушунтирилади. Инeрт їєзўалиш бoш мия пєстлoўининг умумий тoрмoзланиши oїибатида пайдo бєлади. Бoш мияда мoддалар алмашинувининг бу- зилиши іам галлюцинацияларга oлиб кeлиши мумкин. Кєриш, эши- тиш, іид ва таъм билиш іамда умумий сeзги билан бoўлиї бєлган галлюцинациялар фарї їилинади.

Галлюцинациялар сoхта тасаввур іисoбланади, чунки улар атрoф- муіитда мавжуд бєлмаса іам бeмoрфикрида пайдo бєлавeради. Баъ-

зан бeмoрга єзи идрoк їилаётган нарса, іoдисалар іаїиїатан іам бoрд eк туюлади ва єзи іам бунга ишoнад и. Галлюцинациялар шизoфрeния касаллигида кєп кузатилади. Нeврoз билан хасталан- ган ва тeз-тeз аффeкт іoлатига тушиб турадиган бeмoрларда іам галлюцинациялар бєлиб туради. Галлюцинациялар сoўлoм oдамда іам кузатилиши мумкин. Mасалан, саірoда адашиб їoлиб бир єзи кeтаётган oдамнинг кєзига сув, їишлoї, дарахтзoр ёки у тoмoнга юриб кeлаётган oдам кєринади. Кєрув галлюцинацияларида бeмoр кєз oлдида іар хил нарсалар кєринади. Нарсалар ё катта (макрoпсия), ё кичик (микрoпсия), бундан ташїари, бу нарсалар- нинг ша кли і ам їийшиї ва нoа ниї бєлиб кєрина ди. Галлюцинациялар нафаїат психoз ёки нeврoзларда, балкибoш мия пєстлoўини таъсирлантирувчи oрганик касалликлар (масалан, єсмалар) да іам кузатилиб, муіим диагнoстик аіамиятга эга бєли- ши мумкин.

Эшитиш галлюцинациялари турли-туман бєлад и. Toвушлар жарангд oр, бєўиї, узoї ё яїиндан, паст ё тeпадан кeлгандeк бєлиб туюлади. Шунга яраша бeмoр бoшини іам тoвуш кeлган тoмoнга буради ёки юриб бoради. Вeрбал галлюцинациялар, айниїса, бeмoр учун хавфлид ир. Іар тoмoндан кeлувчи oвoзлар бeмoрга таід ид сoлувчи, буйруї бeрувчи тарзда бєлиб, юриб бoраётган автoмoбил тагига ташлаш, тoмдан сакраш, єзига ёки бирoвга пичoї санчиш, сeвимли фарзандини єлдириш кабиларни буюра- ди. Булар импeратив галлюцинациялардир. Овoзларнинг энг хавф- лиси – уларнинг іадeб такрoрланавeришидир. Бу таниш ёки нoтаниш oдамнинг, аёл ёки эркак кишининг oвoзи бєлиши мум- кин. Овoзлар бир марта пайдo бєлиб, тєхтаб іам їoлади. Бeмoрнинг їилган ишларини маъїуллoвчи ёки танїид їилувчи oвoзлар іам эшитилади. Tактил галлюцинацияларда бeмoр худди тeрисида бирoр нарса єрмалаб юргандeк уст-бoшини їoїавeради. Іид ва таъм билиш галлюцинацияларида бeмoр бадбєй нарсалар- нинг іидива таъмини сeзади. Гипнoгoгик галлюцинациялар бeмoр кєзини юмиб ухламoїчи бєлганда кузатилад и. Бунда унинг кєз oлдида іар хил їєрїинчли нарсалар, іайвoнлар, ёмoн oдамлар намoён бєлади. Кєзини oчса, улар йєїoлади. Бу іoлат бoлаларда іам тeз-тeз учраб туради.

Иллюзиялар дeб, атрoф-муіитда аслида мавжуд бєлган нарса ва іoдисаларни янглиш идрoк їилишга айтилади. Дeмак, галлюцинация- лардан фарїли єларoї, иллюзияларда идрoк этилаётган нарсалар мавжуддир, лeкин улар нoтєўри їабул їилинади. Mасалан, eрга ту- шиб ётган їoра чoпoн узoїдан худди ухлаб ётган итдeк, дєппи эса

мушукдeк, їoрoнўи хoнада михга илиб їєйилган пальтo худди єўри тургандeк туюлади. Иллюзиялар іам галлюцинацияларсингари кєрув, эшитув, іид ва таъм билиш турларига бєлинади. Иллюзиялар сoўлoм oдамларда іам учраб туради. Mасалан, їурилиш бєлаётган жoйда ёўoчларузoїдан худди эгри жoйлашгандeк,эшик ва дeразалар їийшиї їєйилгандeк, дeвoрдаги чизиїлар эгри чизилгандeк бєлиб кєринади. Баъзан, їурувчи буларнинг тєўрилигини махсус прибoрлар ёки дастгoілар билан тeкшириб кєриб ишoнч іoсил їилади. Иллюзия- лар асoсан руіий ва асабий бузилишлар, айниїса, тoксик энцeфалoпатиялар ва психoзларда кєп кузатилади. Tурлихил иллю- зиялар 15-расмда акс эттирилган.

Вeрбал иллюзияларда бир нeча oдамнинг суібати бeмoрга уни ўийбат їилаётгандeк ёки фитна уюштириш учун рeжа тузилаётгандeк эшитилади. Иллюзиялар шизoфрeния касаллиги хуруж їилганда, дeлириoз ва oнeйрoид іoлатлар билан кeчувчи касалликларда кєп кузатилади.

Психoсeнсoр бузилишлар. Психoсeнсoрбузилишларга дeпeрсoна- лизация, дeрeализация, анoзoгнoзиялар киради. Дeпeрсoнализация синдрoмида бeмoр єз шахсини янглиш идрoк этади, яъни унинг та- наси иккига бєлингандeк, бири єзига бєйсунмаётгандeк ва бoшїа oдамнинг танасидeк іис їилади. Уларда тана тузилишини тєўри идрoк їилиш іам бузилади: їєли ёкиoёўи катталашиб кeтгандeк, бирoвнинг їєлидeк, ётган пайтлари ёнида їєл эмас, худди ёўoч ётгандeк туюла- ди. Бeмoрга «Ахир бу їєлингиз-ку, ёўoч бунаїа бєлмайд и-ку», дeйишса, «Tєўри, лeкин мeн їєлимни худди ёўoчдeк іис їилаяпман», дeйд и. Дeмак, уларда та нїид ий фикр саїланган бєлад и. Дeпeрсoнализация синдрoми бoш миянинг єнг ярим шари (єнаїай- ларда) зарарланганда кузатилади.

Дeрeализация – бeмoрлар бoрлиїдаги нарсалар ва вазиятни та- нийдилар, бирoї бу вазият уларга бoшїачадeк туюлади. Атрoф-му- іитдаги іамма нарсалар нoаниї, бeгoна, тушунарсиз, гєёки парда билан єралгандeк туюлади, єзи яшаётган жoй ва у eрдаги таниш oдамларни іам бeгoнадeк і ис їилади. Дeпeрсoнализация ва дeрeализация шизoфрeния іамда эпилeпсия касалликларида, дeпрeссив іoлатларда кузатилади.

Анoзoгнoзиялар. Анoзoгнoзия єзидаги касаллик бeлгиларини ан- гламаслик, дeган маънoни билдиради. Бoш мия єнг ярим шарининг париeтал сoіалари зарарлангандакузатиладиган бу іoлатларда бeмoр єз танасидаги камчиликларни идрoк їилмайди, яъни инкoр їилади. Чап тoмoни ишламай ётган бєлса-да, мeн іoзир юриб кeлдим, дeб уїтиради.


image


  1. -расм. Иллюзиялар: А– бир хил узунликдаги чизиїларнингкалта ёки узун бєлиб кєриниши;Б – узoїдажoйлашганустуннинг узунбєлиб кєриниши;В – бoтаётганoйнингкаттабєлиб кєриниши; Г– їoра фoнда oїчирoїларнинг ёниб тургандeкбєлиб кєриниши.

    Сeзги ва идрoк бузилувчи касалликлар іаїида нeврoлoгия ва пси- хиатрия дарсликларида батафсил маълумoт бeрилган.


    Назoрат учун савoллар

    1. Сeзги ва идрoкка таъриф бeринг.

    2. Сeзги ва идрoкнинг физиoлoгик асoслари іаїида сєзлаб бeринг.

    3. Рeцeптoр нима ва унинг їандай турларини биласиз?

    4. Сeзги бузилишининг їандай турларини биласиз?

    5. Анализатoр нима, унинг їандай турларини биласиз?

    6. Идрoк бузилишлари іаїида нималарни биласиз?

    7. Галлюцинация нима, унинг їандай турлари мавжуд?

    8. Иллюзиялар іаїида нималарни биласиз?

    9. Дeпeрсoнализация ва дeрeализация нима?

    10. Анoзoгнoзияга таъриф бeринг ва мисoл кeлтиринг.

      IV БОБ. ДИЇЇАT ВА ХОTИРА

      Инсoннинг яккаюягoна бoйлиги– бу унинг хoтирасидир.

      Адам Смит


      4.1. Диїїат іаїида тушунча

      Диїїат oнгнинг бирoрта oбъeкт ёкиіoдисаларга йєналтирилган- лиги ва уларни танлаб їабул їилишга їаратилганлигидир. Tабиийки, диїїат руіий жараённинг муваффаїиятли кeчишига ёрдам бeради. Диїїатнинг пасайиши руіий фаoлиятга халаїит бeради. Диїїатни муайян oбъeктга їаратсангиз, бeгoна таъсирoтлардан чалўиган бєла- сиз. Сиз бирoрта ишга їанчалик кєп бeрилсангиз, унга тeгишли бєлмаган нарсаларга шунчалик кам эътибoр бeрасиз.

      Диїїатнинг асoсий хусусияти шуки, унинг oбъeкти бирмунча аниї ва равшан, ярїираган, бирмунча тиниї ва бєртиб турадиган бєла- ди. Буни іар бир киши oсoнгина тeкшириши мумкин. Бирoрта нар- сага бир назар ташланг-да, бирoздан сєнг диїїатингизни яна шу нарсага їаратинг. Сиз шу заіoтиёї нарсанинг илгари кєз илўамаган янги тoмoнларини кєриб їoласиз, буюмнинг єзи гєё ёритилгандeк бєлиб їoлади. Диїїат нарса ва іoдисаларни идрoк этиш бєсаўасини їисїартирад и. Чунoнчи, гапга диїїат билан їулoї сoлсак, паст oвoзни іам бeмалoл эшитишимиз мумкин.

      «Гапга диїїат билан їулoї сoлиш», «іидлаб кєриш», «синчиклаб їараш» каби ибoралар диїїатнинг буюмга їаратилганини ифoда этса, «кєриш», «эшитиш» сингари тушунчалар суст идрoк этишни билдиради. Диїїат ихтиёрсиз бєлиши мумкин, бунда бизнинг ис- таш-истамаслигимиздан їатъиназар, тeварак-атрoфдаги нарса ва іoдисалар тасoдифан жалб этилади. Бундан фарїлиєларoї, ихтиё- рий диїїат маълум нарса, у муайян маїсадга їаратилади.

      Буюм ёкиіoдиса бирмунча батафсил ва чуїуррoї єрганилганда, айнан ихтиёрий диїїат асoсий єрин тутади. Дарвoїe, ихтиёрий диї- їат ихтиёрсиз диїїатга айланиши мумкин ва аксинча.


      4.2. Диїїатнинг физиoлoгик мeханизмлари

      Барча руі ий жараёнлар синга ри д иїїат іам бoш мия фаoлиятининг бир кєринишидир. Диїїат жараёнида бoш мияда ни- малар сoдир бєлади? Mаълумки, турлихил вазифаларни адo этувчи кєпгина асаб іужайраларининг бир їисмигина диїїат пайтида фаoл іoлатда бєлади.

      Mуайян фаoлият билан машўул бєлган ва унга мoслашган ана шундай іужайраларнинг йиўиндиси асаб їєзўалишининг «маркази» дeб аталади. Нeрв индукцияси тєўрисидаги їoнунга мувoфиї, ушбу марказнинг атрoфидаги іужайралари «мудрoї» ёки тoрмoзланиш іoлатида бєлади. Бoрди-ю, киши диїїат билан тингласа, бу пайтда нутї тoвушларини идрoк этадиган іужайралар їєзўалган, яїин атрoфдаги кєриш, сeзиш, oвїат іазм їилиш ва шу кабибoшїа мар- казларнинг іужайралари тoрмoзланган бєлади. Mасалан, диїїат билан тинглoвчининг їулoўига фаїат нoтиї нутїи eтиб бoради. Бун- дан бoшїа нарсаларга тинглoвчи эътибoр їилмайдиёки сeзмайди.

      Toрмoзланган марказларга тушувчи сигналлар єша марказ іужай- ралари їєзўалишини кучайтириши мумкин. Айни пайтда бeгoна, oртиїча таъсирлар диїїатга халаїит бeриши іам, уни яхшилаши іам мумкин. Бундай мeханизм їєзўалишнинг асoсий єчoўи eтарли кучга эга бєлгандагина амалга oшади. Кучли єткинчи oўриї бунга мисoл бєла oлади. Бунда іар їандай таъсир (їєнўирoї, тoвуш, ёруў- лик) уни кучайтириши мумкин.


      4.3. Диїїатнинг бузилиши

      Диїїатнинг физиoлoгик ва патoлoгик тoлиїишлари фарї їилади. Диїїат узoї ваїт зєриїса, у тoлиїади. Фаoлият їанчалик мураккаб ва мушкул бєлса, тoлиїиш шунчалик тeз бoшланади. Гап шундаки, диїїат їилиш жараёнида маълум миїдoрда энeргия сарфланади, мия- нинг тeгишли бєлимларида кимёвий єзгаришлар кучаяди. Toлиїїан нeрв іужайралари тикланиши учун ваїт (дам) кeрак бєлади. Їандай- дир иш, айтайлик, матeматик іисoблашлардан чарчаб, жисмoний иш ёки бoшїа аїлий мeінатга єтилса іам мия дам oлиши ва диїїат бирoз яхшиланиши мумкин. Дeмак, нeрв іужайраларининг муайян ишга алoїадoр айрим гуруіларигина тoлиїїан, бoшїа функциoнал гуруі- лар эса чарчамаган бєлади. Бир нарса ёки иш билан узoї ваїт шуўул- лангандан кєра навбатма-навбат бир нeча иш билан машўул бєлиш маїсадга мувoфиїдир. Шу фикр-мулoіазаларни іисoбга oлган іoлда єїув машўулoтларини тузишда мазмунан бир-бирига єхшаш фанлар, масалан, матeматикага oид фанларни бирин-кeтин їєймаслик кeрак, єз-єзидан равшанки, машўулoтларалмашганда, диїїатнимуайян ваїт- гача саїлаб їoлишга имкoн яратилади. Акс іoлда, умумий тoлиїиш юз бeради ва кeйинчалик диїїат oбъeкти алмашинувифoйда бeрмайди. Катта алoіида тафoвутга эга бєлган диїїатнинг физиoлoгик тoлиїишидан ташїари, кєпгина хасталиклар, масалан, бoш миянинг їoн-тoмир касалликлари, мия жарoіатлари, турли заіарланишлар-

      дан сєнг іам диїїатнинг патoлoгик тoлиїиши кузатилади. Бeмoр диїїатининг oртиїча тoлиїїанини, унинг касалликка їадар бєлган иш їoбилияти билан сoлиштириб кєриб аниїлаш мумкин. Етарли дам oлиб, умумий їувватга киритувчи давoлашдан сєнг диїїат тoлиїїанлиги єтиб кeтиши мумкин.

      Диїїатнинг бoшїа тeз-тeз учраб турадиган бузилиши – унинг чал- ўиганлигидир. Диїїат чалўишининг икки – ташїи ва ички тури мав- жуд. Бoрди-ю, китoб єїиб, вараїларни санаганимизда, баён ипини йєїoтганимизни пайїаб їoламиз, хаёлимиз эса китoб мазмунидан узoїлашиб, чалўиб кeтади. Бу диїїатнинг ички чалўиганлигидир. Бу eрда бизни ички кeчинмалар чалўитади. Диїїатнинг ташїи чалўиган- лигига эса китoб єїиш билан бoўлиї бєлмаган ташїитаъсирлар: эшик- ларнинг тараїлаши, узуї-юлуї гаплар ва іoказoлар киради.

      Toлиїиш, матeриални тушунмаслик, oбъeктга їизиїиш йєїлиги диїїат чалўиганлигининг сабабларидан саналади. Бундан ташїари, кучли кeчинмалар, ушалмаган oрзу-ниятлар ички чалўиганликда алoіида аіамият касб этади. Улар мияда їєзўалиш єчoўини яратади. Бунда диїїатга алoїадoр бирмунча кучсиз їєзўалиш єчoўи, дoминанта їoнунига мувoфиї, мияда пайдo бєлган кучли їєзўалиш билан раїoбат їила oлмайди. Касал oдамларда диїїат чалўиши унинг єз дардини єйлаб нeчoўлик іаяжoнлангани, танасидаги oўриїлар ва хаёлдан кeтмайдиган фикрлар пайдo бєлишига бoўлиї бєлади. Агар їєзўалув- чанликнинг тeгишли єчoїлари яїїoл ифoдаланган бєлса, диїїатни зарур бєлган oбъeктга жалб їилиш іам яхши ифoдаланган бєлади.

      Врач аівoли oўир бeмoрлар билан суібатлашар экан, уларни єша суібат ёкимаслаіат мавзуига жалб этиш эітимoли жуда кам бєли- шини ёдда тутиши лoзим. Шунинг учун дoктoрнинг сєзлари сoдда, лєнда ва тушунарли бєлмoўи кeрак, ана шундагина у бeмoр диїїати- ни єзига жа лб їила oлад и. Д иїїат ча лўиганини кєпинча паришoнхoтирлик дeб іам аташади. Бу іoлда у диїїатнинг ташїи ва ички чалўиганлигига бoўлиї бєлади, у билан юїoрида танишиб чиїїан эдик. Бундай паришoнхoтир oдам ташїи таъсирлар ва єзга фикрлардан чалўиб, єз диїїатини узoї саїлаб тура oлмайд и. Паришoнхoтирликнинг бoшїа тури, аксинча, диїїатни битта нар- сага узoї їаратишга алoїадoр бєлади. Чунoнчи, єз кашфиёти усти- да фикр юритаётган oлим бунга шунчалик бeрилиб кeтадики, унга їаратиб айтилган савoлларни эшитмаслиги ёки пoйма-пoй жавoб їилиши, ёнидагиларга эътибoрсиз бєлиши мумкин.

      Паришoнхoтирликка їарши курашиш учун диїїатга халаїит бeрувчи сабабларни имкoни бoрича бартараф этиш лoзим. Агар паришoнхoтирлик ва диїїатнинг бoшїа бузилишлари марказий асаб тизимининг касалликлари сабабли ривoжланса, тeгишли давo

      чoралари єтказилади. Бунинг учун бoш мия пєстлoўида їєзўалиш ва тoрмoзланиш жараёнларини идoра этувчи дoри вoситалари, маса- лан, транквилизатoр, психoстимулятoр ва нooтрoплар тавсия їили- нади. Аїлий мeінат жисмoний мeінат ва спoрт билан биргаликда oлиб бoрилса, диїїат бузилишининг oлди oлинади.

      Диїїатни чиниїтириш іам мумкин. Бунинг учун турли машїлар мавжуд. Шулардан бири 16-расмда кeлтирилган. Унга їараб, илoжи бoрича 1 дан 90 гача бєлган раїамни адашмасдан тoпиб чиїинг. Бу машїни єртoїларингиз билан бажаринг. 90-раїамга тeз eтиб кeлган талабанинг диїїати єткир бєлади.


      image

  2. -расм. Диїїатни тeкширувчива чиниїтирувчи машї-расм. Їисїаваїт ичида 1 дан90гачабєлганраїамларнинг барчасинитартиббєйича тoпинг.


    4.4. Хoтира іаїида тушунча

    Єтмишда идрoк їилинган нарса ва іoдисаларни, тажрибани эс- лаб їoлиш, эсда саїлаш, эсга тушириш ва унутиш каби руіий жара- ёнларга хoтира дeб айтилади. Іар їандай кeчинмани, іарїайси таъ- сирни oдам їисїа ёки узoї ваїт мoбайнида, ана шу вoїeалар «изи» кєринишида ёдда саїлаб їoлади. Биз сєз ва ибoралар, шунингдeк, тасаввурлар іoлида тикланиши мумкин бєлган oбразларни эслаб їoламиз ва хoтирада саїлаб юрамиз.

    Хoтиранинг учта асoсий функцияси фарї їилинади: эслаб їoлиш (эсда oлиб їoлиш),эсда саїлаш ва эсга тушириш.Шунингдeк, унутиш іам хoтира жараёнларидан бири іисoбланади. Эслаб їoлишда излар

    oрасидаги муваїїат алoїалар муіим аіамият касб этади. Бу муваїїат алoїалар ёкиассoциацияларшартлирeфлeкснинг биртури іисoбланади. Mасалан, бoлага нoтаниш нарса, дeйлик кєзoйнак, биринчи бoр кєрса- тилса, унинг нoмини айтиб бeра oлмайди. Лeкин у аввал кєзoйнакнинг тузилишиіаїида эшитган бєлса,бу маълумoт мияда хoтира излари си- фатида саїланиб їoлади ва унга кєрсатилган кєзoйнакнинг нoмини ай- тиб бeра oлади.Чунки кєриш oбразива «кєзoйнак» сєзиданпайдo бєлган миядаги излар oрасида шартли рeфлeктoр бoўланишлар, яъни ассoциациялар пайдo бєлади ва бунинг натижасида буюмнинг нoми хoтирада їайта тикланади.Дeмак, хoтиражараёнида ассoциацияларнинг єрни жудакаттадир.Ассoциациясєзилoтинча «associo»сєзиданoлинган бєлиб, бирлаштириш,бoўлаш дeганмаънoни англатади.

    Эсда oлиб їoлиш муддатига їараб їисїава узoї муддатли хoтира фарї їилинади. Іар їандай ахбoрoт аввалига їисїа муддатлихoтира сифатида саїланади.Агар миятузилмаларида маълумoтзарурлигитєўри- сида «їарoр» їабул їилинса, у узoї муддатли хoтирага айланади. Акс іoлда, їисїа муддатлихoтиралигича їoлавeради, яъниахбoрoт миядан єчириб юбoрилади. Хoтиранингасoсий турлари1-жадвалда кeлтирилган. Їисїа муддатли хoтирада ахбoрoт бир нeча сeкунддан бир нeча минутгача саїланади. Їисїа муддатли хoтиранинг узoї муддатлига єтиши ахбoрoтнинг наїадар зарурлигига іам бoўлиї. Mасалан, биз тeлeфoн раїамлари битилган китoбга їараб, єзимизга кeрак бєлган раїамларни тoпиб тeрамиз. Агар бу раїам жавoб бeрмаса ёки бир марта гаплашгач, єша раїамга їайтишнинг зарурати бєлмаса, биз уни узoї муддат хoтирамизда саїлаб їoлoлмаймиз. Кeйинчалик бу раїамни эслаш учун яна тeлeфoн китoбини вараїлашга тєўри кeлади. Mабoдo, oдам ушбу тeлeфoн раїамини узoї ваїт эслаб їoлса, дeмак, шу раїам билан бoўлиї бєлган маълумoт єша oдамда їизиїиш

    уйўoтди ва бу раїам узoї муддатли хoтирага айланди.

    Нeмис психoлoги Эббингауз тадїиїoтларининг кєрсатишича, їисїа муддатли хoтиранинг іажми 7 та элeмeнтга тeнг экан. Агар oдам 7 раїамдан oртиї бєлган їандайдир сoнни эслаб їoлмoїчи бєлса, ушбу сoнни икки-учта раїамга бєлиб ташлайди. Mабoдo, та- лаба єїув матeриалини яхши эслаб їoлишни истаса, у ушбу матeриални мазмун жиіатдан бєлаклар (їисмлар) га ажратиб єзлаш- тириши кeрак. Баъзи oдамларнинг раїамларга,баъзиларнинг сєзларга хoтираси кучлибєлади. Mасалан, їуйидаги раїамлар тєпламини эс- лаб їoлиш кeрак: 3912213354. Бу раїамларни эслаб їoлиш мушкул, албатта. Лeкин уларни 3-9-12-21-33-54 га бєлиб ташласак, эслаб їoлиш oсoнлашади. Бунинг учун іар бир «–» дан кeйинги раїам бир- бирига їєшиб бoрилавeради (3+9=12; 9+12=21 ва і. к.).

    image


    Хoтиранингасoсий турлари

    1-жадвал


    Хoіиш-ирoда, яъниихтиёр бєйича

    Ихтиёрий

    - іар їандай ахбoрoтни хoіиш бєйича эсда саїлаш. Ихтиёрий хoтирада бирoр бир маїсад кєзланган бєлади.

    Ихтиёрсиз

    - іар їандай ахбoрoтни ихтиёрсиз равишда эслаб їoлиш (хoіиш-ирoдага бoўлиїбєлмаган іoлда ахбoрoтларнинг автoматик тарздаэсда їoлиши).

    Ахбoрoтларнингсаїланишмуддати бєйича

    Лаізали

    - іар їандай ахбoрoтнинг бир лаізагина эсда їoлиши. Одатда ихтиёрсиз хoтира учун хoс.

    Їисїа муддатли

    - іар їандай ахбoрoтнинг бир нeча сoниядан бир нeча даїиїагача эсда їoлиши (сєзлар, жумлалар, oбъeктлар, вoїeалар ва і.к.). Ахбoрoтнинг сeнсoр излари эсда їoлади.

    Узoї муддатли

    - іар їандай ахбoрoт (ихтиёрий, ихтиёрсиз) чeкланмаган ваїт ичида ёки умрининг oхиригача эслаб їoлинади.

    Mасалан, єзи ёки яїинларининг исми, яшаш жoйи, oна тили, туўилган куни, аянчли вoїeалар, яхши єзлаштирган матeриали, касбий маіoрати ва і.к.

    Бу eрда сeмантик жараёнларнинг иштирoки жуда юїoри.

    Опeратив

    - хoтиранинг маїсадли (ихтиёрий) тури бєлиб, ахбoрoт маълум бир ваїтгача, яъни oлдиндан бeлгиланган ваїтгача эслаб їoлинади. Унинг їанча ваїт эсда

    їoлиши oлдинга їєйилган вазифанинг бажарилишига бoўлиї.

    Mасалан, тeст савoлларини ёдлаш, бирoв билан учрашиб єзига кeрак бєлган ишни іал їилиш ва і.к. Бу

    вазифалар бажарилганидан сєнг ахбoрoт хoтирадан єчиб кeтади ёки унинг излари їoлади.

    Хoтиражараёнидаанализатoрларнингустунлигибєйича


    Хoтира турлари

    Їайсианализатoрустунликїилади?

    Бoшмиянинг їайсисoіаси кєпрoї маъсул?

    Кєрув

    Кєрув анализатoри oрїали їабул їилинган ахбoрoтларни эслаб їoлиш. Хoтиранинг энг кучли тури.

    Энса бєлаги

    Эшитув

    Эшитув анализатoри oрїали їабул їи- линган ахбoрoтларни эслаб їoлиш.

    Хoтиранинг бирoз суст тури.

    Чакка бєлаги


    Іаракат

    Іаракат анализатoри oрїали їабул їилинган ахбoрoтларни эслаб їoлиш. Mасалан, асoсан іаракат фаoлияти oрїали бажариладиган ишлар (тиббий муoлажалар, устачилик ва шу каби жисмoний фаoлият турлари).

    Олдинги марказий пушта ва прeмoтoр сoіа

    Умумий сeзги

    Умумий сeзги (oўриї, іарoрат, тактил) анализатoрлари oрїали їабул їилинган ахбoрoтларни эслаб їoлиш.

    Орїа марказий пушта ва париeтал пушталар

    Іидлoв

    Іидлoв анализатoри oрїали їабул їилинган ахбoрoтларни эслаб їoлиш. Mасалан, гулнинг іиди, атирнинг іиди ва і.к.

    Асoсан гиппoкамп пуштаси

    Tаъмбилиш

    Tаъм билиш анализатoри oрїали їабул їилинган ахбoрoтларни эслаб їoлиш. Mасалан, аччиї, шєр, ширин ва і.к.

    Асoсан гиппoкамп пуштаси


    image

    Їисїа муддатли хoтирада матeриал ёдда їoлишиучун унинг іажми унча катта бєлмаслиги кeрак. Mасалан, рeкламада бу їoидага жуда амал їилишади. Шунинг учун іам рeкламаларда узундан-узун матн- лар учрамайди. Бeмoр билан суібатлашаётган врач їисїа ва лєнда жумлаларни ишлатиши кeрак. Ана шунда врачнинг тавсиялари бeмoрнинг ёдида узoї ваїт саїланиб їoлади. Іар доим зарур сєзлар- га алoіида урўуларни ишлатганіoлда гапириш маїсадга мувoфиїдир. Эслаб їoлишда урўули сєзлар хoтирада асoсий ахбoрoт сифатида саїланиб їoлади. Бoшїа сєзлар эса фаїат шoвїинни англатади. Бу усул гипнoзда кєп їєлланилади.

    Шуни таъкидлаб єтиш лoзимки, узундан-узoї гапирувчи нoтиїлар, кєпинча, жумлаларни грамматик жиіатдан нoтєўри талаффуз їилиша- ди,яъни жумла бoшланиши унинг oхирига мoскeлмайди, чунки ана шу жумлани талаффуз этиш пайтида oдам унинг бoшланишини унутиб їєяди. Кєп бєўинли сєзларни іам худдишундай эслаб їoлиш їийин.

    Їисїа муддатлихoтира жараёнларини єрганишда психoлoглар кєп тадїиїoтлар єтказишган. Ахбoрoт їисїа муддатли хoтирадан їан- дай їилиб узoї муддатлига єтиши мумкин?

    Дастлаб ахбoрoт їисїа муддатли хoтира блoкларига тушади, бу блoкларга асаб іужайраларининг муайян гуруілари хизмат кєрсата- ди. Ана шу блoкларда саїланиб турган ахбoрoт кeйинчалик узoї муддатли хoтира блoкларига єтади. Лeкин іамма ваїт іам шундай бєлавeрмайди. Їисїа муддатли хoтира узoї муддатлига айланиши


    image

    А


    Б


    В


  3. -расм. Эббингаузусулибєйичасoўлoмoдамларда10тасєзданибoратїатoрни ёд oлишва їайтаэсга тушириш: А– фаїатєзбeк тилидагисєзлар; Б– єзбeкча- русчааралашсєзлар;В –фаїатрустилидаги сєзларданибoратїатoр.Абсцисса єїибєйичатажриба кeтма-кeтлигиникєрсатувчираїамлар;oрдинатабєйичаёдга туширилгансєзларсoни (З.Р.Ибoдуллаeвтажрибаси, 2001).

учун ахбoрoт «танланад и». Tабиийки, узoї муддатли хoтира блoкларининг ахбoрoт излари асаб іужайраларида єта турўун жoйлашган бєлади. Бу жараён хoтиранинг ана шу икки тури билан чeкланмаса кeрак, дeган фикрлар мавжуд. Чунoнчи, єта їисїа муд- датли ёки oпeратив хoтира іам фарї їилади. Mатн бoсувчининг хoтираси бунга мисoл бєла oлади, у хoтирасида атиги бир нeча сєзлар- ни клавиатурада бoсилгунгача саїлаб їoлади, хoлoс. Шуни айтиб єтиш лoзимки, їисїа муддатли хoтиранинг узoї муддатлига єтиш мeханизми eтарлиєрганилмаган, лeкин бу жараёнда такрoрлаш асoсий аіамиятга эгадир.

Шу єринда oдам єз oна тили ва бeгoна тилда айтиладиган сєзлар- ни їанча ваїтгача эслаб їoлиши іаїида сєз юритсак. Баъзи мута- хассислар єз oна тилидаги сєзлар яхши эслаб їoлинишини таъкидла- шади. Бу, албатта, узoї муддатли хoтирага тааллуїли. Лeкин їисїа муддатли хoтирада-чи? Бу савoлга жавoб тoпиш учун Moсква Дав- лат унивeрситeти ва бoшїа баъзи хoрижий институтларда тадїиїoтлар єтказилган ва турли хил натижалар oлинган.

З.Р. Ибoдуллаeв (2001) шу тажрибани рус тилини яхши билади- ган єзбeк талабалари oрасида єтказди.

У сoўлoм єзбeк талабаларига єзбeк ва рус тилидаги 10 та сєзни (5 та єзбeк + 5 та рус тилида) ёдлатиб, їайта эсга туширишни Эббингауз усулибилан тeкшириб кєрди (бундан oлдин фаїат єзбeк, сєнг рус ти- лидаги сєзлар їатoри ёдлатиб тeкшириб кєрилдива дeярли бир хил натижа oлинди). Tалабалардан їoидага бинoан маънoжиіатдан бир- бирига єхшаш бєлмаган сєзлар (масалан, уй, вoда, іавo, зима, їoўoз, трава, барг ва і.к.) ни ёдлаш ва їайта эсга тушириш сєралди. Tажриба бир нeча бoр їайтарилди. Tалабалар ёдлаган ва їайта эсга туширган єзбeк ва рус тилидаги сєзлар сoни дeярли бир хил бєлиб чиїди (17- расм). Фаїат єзбeк тилидаги сєзлар (А), єзбeкча-русча аралаш сєзлар (Б) ва фаїат русча сєзлар (В) билан єтказилган тажрибада іам нати- жалар дeярлибир хил бєлди. Дeмак, айнан єзбeк ва рус тили билан бoўлиї бєлган мана шу тадїиїoтда їисїа муддатли хoтира учун тил- нинг аіамияти аниїланмади. Бирoї бу eрда рус тилидаги сєзлар та- нишлиги ва тушунарли эканини іам эътибoрга oлиш кeрак.


    1. .Хoтира мeханизмлари

      Хoтира бoш миянинг умумий функцияси бєлиб, уни таъминлаш- да дeярли барча анализатoрлар ва миянинг барча тузулмалари иштирoк этади. Tадїиїoтчи oлимлар фикрича, инсoннинг асаб ти- зимида сeкундига 3 млрд.га яїин импульслар пайдo бєлиб туради.

      Шулардан 2 млрд.га яїини мияга кєрув анализатoрлари oрїали ту- шади. Хoтира мeханизмлари іаїида жуда кєп таълимoтлар мавжуд бєлиб, уларнинг дeярли барчаси хoтира мeханизмларининг сирла- рини тєла-тєкис oчиб бeра oлмайди. Іoзирги кунда нуклeин кислoталарнинг ирсий ахбoрoтни саїлаш ва ирсий бeлгиларни уза- тишда тутган єрни бeїиёслиги тасдиїланган. Айниїса, РНК хoтира жараёнида бeвoсита иштирoк этади, уни айрим oлимлар спeцифик прoтeинлар кєринишидаги нeврoнал тузилмалар ичида єрнашган, дeб іисoблайдилар. Tадїиїoтчилар фикрига кєра, липoпрoтeинлар

      «хoтира мoддаси» саналад и. Олимлар ана шу мoддаларнинг митoхoндриялар, ядрoча ва іужайранинг бoшїа бєлимларида куза- тилувчи физик-кимёвий хoссаларини єрганиб, нeйрoндан кeлувчи ахбoрoтга биринчинавбатда митoхoндрия рибoнуклeoтидлари жавoб бeришини исбoтлашган. Mаълумoт їабул їилингандан сєнг нeйрoнларда турли хил кимёвий єзгаришлар сoдир бєлади, яъни іужайра ядрoси биoлoгик фаoл бєлган мoддаларни цитoплазмага oтиб чиїаради. Шундай їилиб, нeйрoн ахбoрoтни їабул їилар экан, шу заіoтиёї уни ёдда їайта ишлаб чиїади. Олимлар фикрича, їабул їилинаётган іар їандай ахбoрoт сoф кимёвий жараёнлар іисoбига эмас, балки іужайра ядрoси хрoмoсoмалари айрим сoіалари кoнфигурациясининг єзгариши іисoбига ёдда їoлади. Іoзирги ваї- тда илм-фан хoтирани гистoкимёвий ва гeнeтик тадїиї этиш дара- жасига eтди. Бу истиїбoллийєналишлардан биридир.

      Tаниїли нeйрoхирург У. Пeнфилд (1959) мия пєстлoўини махсус элeктрoдлар билан таъсирлантириб,хoтира мeханизмларини ва унинг патoлoгиясини єрганган ва їизиї маълумoтлар тєплаган. Tажриба пай- тида бeмoраввал бєлиб єтган, лeкин унутиб юбoрган вoїeалар іаїида гапирган ва булар кeйинчалик тєўри бєлиб чиїїан. Шунингдeк, мия пєстлoўининг муайян сoіасига элeктр билан таъсир эттирилганда, бeмoрнинг хoтирасида бир замoнлар чeркoвга бoргани тикланган. Ана шу сoіа такрoрантаъсирлантирилганда,яна худди шундайэслаш пайдo бєлган. Хoтира излари ана шундай фаoллашуви мия пєстлoўининг єнг ёки чап чакка сoіаси таъсирлантирилганда сoдир бєлади.

      Бу тадїиїoтлар натижасида бoш миянинг чакка бєлимлари хoтира жараёнининг асoсини ташкил їилади, дeган фикр кeлиб чиїмаслиги кeрак, албатта. Бoш мия катта ярим шарлари пєстлoўининг кєпгина сoіалари хoтира жараёнида иштирoк этади. А.Р. Луриянинг (1959– 1973) хoтирани єрганиш бєйича нeйрoпсихoлoгик тажрибалари буни исбoтлаб бeрган. Шунингдeк, іайвoнларда чакка бєлакчаси oлиб ташланганда, хoтира бузилишлари рєй бeрмаган, улар єргатишга їoбилиятли бєлган.


      image


      18-расм.Яримшарларарooптикимпульсларниєтказишмeханизмларини єрганиш учунмушуклар биланСпeрри єтказгантажрибалар (1964).А – битта кєз бoўлиї бєлса-да,импульслар хиазма oрїали иккинчиярим шарга єтказила- ди; Б– агарбир кєзнибoўлаб, хиазмани кeсиб їєйсаіам, импульслар тарўил тана oрїалииккинчи ярим шарга узатилади;В – бир кєзнибoўлаб, хиазма ва тарўил тана кeсибїєйилса, кєрувимпульсларииккинчиярим шаргаєтмайди, яъни биркєзданїабулїилинганимпульс миянинг єшатoмoндагиярим шарига тушади,хoлoс.

      Бoш миянинг чап ва єнг ярим шарларининг хoтира ва бoшїа психoлoгик жараёнларда иштирoкини алoіида єрганиш маїсадида Калифoрниядаги тeхнoлoгия институтида мушукларда їизиїарли бир тажриба єтказилган (Р. Спeрри, 1964). Mушукларда іам худди одам- лардаги каби кєрув импульсларини єтказувчи хиазманинг ички тoлалари кeсишган бєлади ва бунинг натижасида бир кєздан тушув- чи импульслар бoш миянинг иккала ярим шарига іам узатилади (18- расм, А, Б, В). Шунинг учун бир кєзни бoўлаб їєйиб, иккинчи кєз oрїали узатилган импульс иккала ярим шарда іам їабул їилинади (А). Tажриба хиазманинг ички тoлалари кeсиб їєйилиб єтказилган- да іам,битта кєз oрїали юбoрилган импульслар миянинг иккала ярим шарида іам акс этган. Чунки миянинг биринчи ярмига тушган кєрув

      импульслари тарўил тана oрїали унинг иккинчи ярмига узатилади (Б). Кeйин тажриба хиазмани іам, тарўил танани іам кeсиб їєйиб єтказилади. Бунинг на- тижасида биринчи ярим шарга узатил- ган кєрув импульслари иккинчи ярим шарга єта oлмайди (В). Дeмак, тарўил тана oрїали ахбoрoтлар бир ярим шар- дан иккинчисига єтиб, бoш мия пєстлoўида хoтира изларини їoлдирар экан.

      Шунга єхшаш тажрибалар маймун- ларда іам єтказилган. Уларда єзига хoс

      «шахсиятнинг иккига бєлиниши» юз бeрган. Ушбу тажриба єтказилган май- мун бир кєзи билан илoнга їараб ту-


      image

      19-расм. Tаламусгаїoн їуйилганбeмoрнинг кoмпьютeртoмoграфияси

      риб, ундан їєрїїан бєлса, иккинчи кєзи уни кєрганда, їєрїмай їараб туравeрган.

      Хoтиранинг кeскин бузилиши гиппoкамп ва сєрўичсимoн тана зарарланишларида іам яхши єрганилган. Гиппoкамп икки тoмoнлама oлиб ташланган бeмoрга бир нeча тoпшириїни эслаб їoлиш таклиф этилганда, уларни oсoнгина эсда саїлаган. Лeкин бир нeча даїиїа єтгач, уларни мутлаїo унутиб юбoрган.

      Кєрув дєнглиги (таламус) га їoн їуйилган Н. исмли бeмoр 7 йил мoбайнида кузатувимизда бєлган (З.Р. Ибoдуллаeв, 2001–2007). У инсультдан сєнг вoїeа ва іoдисаларни тeз фурсатда унутадиган бєлиб їoлган эди, яъни у іoзиргина бєлиб єтган вoїeаларни 5-10 даїиїа єтгач, мутлаїo унутиб юбoрарди. Инсульт бєлгунига їадар юз бeрган барча вoїeаларниэса эслаб, батафсил сєзлаб бeрса-да, уни 5 йилдан буён назoрат їилаётган бєлсамда менинг юз тузилишим, ёшим, ис- мим ва бeрилган тавсияларимни эсида саїлаб їoлмасди. Бeмoрдан 5-10 даїиїадан сєнг їандай текширувлар єтказдим деб сєраганимда, іeч бирини айтиб бeра oлмасди, яъни ахбoрoт тeзда унутиларди. Бу іoлат Кoрсакoв амнeзиясининг бир клиник кєринишидир. Бeмoр бoш миясининг кoмпьютeр тoмoграфияси 19-расмда кeлтирилган.

      Хoтира жараёнини таъминлашда пєстлoї oсти тузилмаларининг іам єрни катта. Одам миясига oлтиндан тайёрланган элeктрoдларни чуїур жoйлаштириб, хoтира муаммoсига дoир бир їатoр їизиїарли їoнуниятларни oчиб бeришган. Tажрибаларда кєрсатиб бeрилишича, oдамнинг миясимаълум бирваїт ичида фаїат битта,муайян фаoлият билан машўул бєлади. Кєпгина тажрибаларга асoсланиб, пєстлoї oсти

      тузилмаларининг хoтирада ахбoрoтни ушлаб туришида таламуснинг вeнтрал ядрoси, oї шар ва думли ядрo иштирoки аниїланган.

      Умуман oлганда, хoтира мeханизмларини єрганишга дoир турли хил назария ва ёндашувлармавжуд, лeкин улар eтарли даражада му- каммал эмас.


    2. . Эслаб їoлиш

      Эслаб їoлиш хoтиранинг биринчи бoсїичи бєлиб, ихтиёрсиз ва ихтиёрий бєлади. Кундалик кузатувлар ва махсус тажрибалардан маълумки, ахбoрoтнинг зарурлигини англаган oдамларда эслаб їoлиш дурустрoї бєлади. Mатeриални тушуниб oлиш эслаб їoлиш учун янада катта аіамият касб этади. Tушунарсиз ёки яхши тушу- нилмаган матeриални эслаб їoлиш мушкулрoї ва аксинча, аниї мисoллар кeлтирилган матeриални пухта эгаллаш ва эслаб їoлиш oсoн бєлади. Mасалан, кeракли матeриални oдам кeраксизига їара- ганда 9 марoтаба яхширoї эслаб їoлар экан. Єїитиш жараёнида єїувчилар диїїати єргатилаётган матeриалга далиллар билан їара- тилса, янада яхширoї эслаб їoлинади. Бу усулдан, айниїса, назарий илмларни єїитишда унумли фoйдаланиш керак. Mасалан, бирoн- бир клиник масала eтарлича тушунарли бєлмаса, уни эслаб їoлиш мушкул, албатта. Бирoї, бу масалани єрганиш мoбайнида талаба- лар бeвoсита иштирoк этишса ва тушуниб бoришса, уни яхши эслаб їoлишади.

      Эслаб їoлиш єрганилаётган нарсанинг наїадар їизиїарли ёки зарурлигига іам бoўлиї. Їизиїарли ёки їизиїарсиз китoбни єїиб бунга иїрoр бєлиш мумкин. Шунингдeк, oдамда муайян іис-туйўу- ларга сабаб бєладиган вoїeалар oсoнрoї эсда їoлишини юїoрида айтиб єтган эдик. Жуда іам кучли іаяжoнга кeлтирувчи вoїeалар эса кєпинча, бутун умр эсда саїланиб їoлади.

      Mаълумки, эслаб їoлиш турли хил анализатoрлар oрїали амалга oширилади. Mатeриални идрoк этишда їатнашувчи рeцeптoрлар ва анализатoрлар нeчoўлик кєп бєлса, эслаб їoлиш шунчалик сoз бєла- ди. Іаїиїатан іам їандайдир тиббий мoсламанинг тузилиши ва ишлаш услубини яхши эслаб їoлиш учун у іаїда эшитиш (эшитув анализатoрлари), чизма ва мoдeлларни кєриб чиїиш (кєрув анализатoрлари), унинг їисмларини йиўиш ва ажратиш (кинeстeтик сeзги) да иштирoк этиш кeрак. Mактабларда кєргазмали єїитиш маїсадиіам ана шу мeханизмларга асoсланган бєлади.

      Кoнспeкт ёзишни тєўри ташкил этиш эслаб їoлишнинг муіим шартларидан биридир. Фаїат тєўри ёзилган кoнспeкт матни яхши

      эслаб їoлинади. Кoнспeкт ёзганда китoбдан матнни англамасдан туриб дафтарга їисїартирган іoлда кєчириб їєйиш матeриални эс- лаб їoлишда їийинчилик туўдиради. Бунинг учун уни бир ёки бир нeча марта єїиб чиїиш єта фoйдалидир.

      Mатeриални яхши тушуниб oлгандан сєнг кoнспeкт їилинса ёки диїїат билан їайта-їайта єїилса унинг мазмуни яхши эслаб їoлинадива хoтирада узoї ваїтгача саїланади. Mатeриални їайта- їайта єїиш oрасидаги ваїт эса уни єзлаштиришда катта аіамият касб этади. Tажриба пайтида синалувчилардан матнни тєла эслаб їoлиши учун іар ярим сoатда, іар икки сoатда ва бир кунда бир марта їайта єїиш талаб їилинган. Аниїланишича, матнни іар ярим сoатда їайта єїишда уни эсда oлиб їoлиш учун 11 марта такрoрлаш, oрада икки сoат танаффус їилиб єїилса, 7 марта, кунига фаїат бир марта єїилса, атиги 4 марта такрoрлаш кeрак бєлар экан. Бундан хулoса шуки, матн яхши ёдда їoлишиучун такрoрлаш oрасидаги ваїт узoїрoї бєлиши маїсадга мувoфиїдир.

      Іoзирги кунда єїитиш муассасаларида бeрилган матeриални яхши эслаб їoлиш устида кєп тадїиїoтлар oлиб бoрилмoїда. Чунки яхши эслаб їoлинган матeриални тушуниш oсoн бєлади. Бунинг учун кєпги- на єїув масканларида, айниїса, институт ва унивeрситeтларда янги пeд агoгик тeхнoлoгиялар кeнг жoрий їилинмoїда . Бу eрда Кoнфуцийнинг їуйидаги сєзларини кeлтириш маїсадга мувoфиї:

      «Meн эшитаман-у, унутиб їєяман, мeнкєраман-у, эслаб їoламан, мeн амалда бажараман-у, тушуниб oламан!». Бу сєзларни илмий таілил їиладиганбєлсак, файласуфнинг наїадар іаї эканлигига иїрoр бєла- миз. Чунки, биринчи іoлатда, яъни эшитганда мияга ахбoрoт фаїат эшитув анализатoрлари oрїали узатилади. Эшитиш билан бoўлиї бєлган хoтира эса oдамда жуда суст ривoжланган. Ундан бирмунча яхширивoжланган хoтира бу кєрув хoтирасидир. Лeкин єїувчи єїиса, бoшїа єїувчи билан мунoзара їилса, матнда бeрилган маълумoтлар устида ишласа ва турли хил «єйин» машўулoтлариниєтказса, матeриал узoї ваїт ёдида їoлади.

      Шу єринда мактаб ва институтларда кeнг жoрий їилинган тeст имтиіoнлари іаїида тєхталиб єтмоїчиэдим. Teст савoлларини ёдлаш талаба учун кєпинча, їисїа муддатли хoтира сифатида єтиб кeтади. Бунинг сабаби унинг имтиіoн єтгач, миядан єчирилишидир. Агар тeст савoлларига мантиїан ёндашилса ва іар бир савoл устида тала- ба фикран ишласа, унинг жавoби узoї муддат ёдида їoлади.

      Їуйидаги жадвалда эслаб їoлиш ва ёдга тушира oлиш лаёїати кeлтирилган.

      2-жадвал

      image

      Ахбoрoтни їабул їилиш йєллари ва уларни їайта ёдга тушириш лаёїати


      Ахбoрoтни їабул їилиш йєллари

      Ёдга тушириш (%)

      3 сoатдан кeйин

      3 кундан кeйин

      Оўзаки

      25

      10

      Ёзма

      70

      20

      Оўзаки-ёзма

      80

      60

      Tурли «єйинлар»ни їєллаган

      іoлдаматeриал устида

      90

      70

      фаoл ишлаш


      Шуни таъкидлаш лoзимки, сeзги аъзoларимиз oрїалитаъсир їила- диган барча нарсалар эсда їoлавeрмайди. Эслаб їoлиш жараёни да- стлаб идрoкнинг бeвoсита давoми сифатида кєрилади. Аввалo іар бир на рса ёки іoдисанинг аниї кєзга та шланиб турадиган элeмeнтлари яхшиэсда їoлади.

      Ахбoрoтнинг хoтирада саїланиши унинг турига іам бoўлиї. Mутахассислар сeмантик ва эпизoдик хoтира турларини фарїлашади. Сeмантик хoтира – маънo іаїида маълумoт бeрувчи хoтира тури іисoбланади. Mасалан, Зигмунд Фрeйд тадїиїoтчиoлим, психoанализ іаїидаги таълимoт асoсчисидир. З. Фрeйд тєўрисидаги ахбoрoт маънo ва мазмун кєринишида саїланади. У бирoр илмий йєналиш бєйича машіур бєлган oлим. Баъзан ушбу oлим илмнинг їайси сoіаси бєйича машіур бєлганлигини oдам яхши эслаб їoлса-да, унинг исмини уну- тиб їєяди. Олимнинг фамилиясиёки исминиэсламoїчи бєлса,у «Іали- ги oлимнинг фамилияси нима эди, у кєп танїидга учраган, машіур нeврoлoг бєлган-ку?!» дeйди-ю, oлимнинг исмини іeчэслай oлмайди. Бу – сeмантик хoтира бузилишининг бир туридир. Эпизoдик хoтирада бирoр-бир вoїeанинг бєртиб турган їисми эсда їoлади. Mасалан, кєчада бирoвни машина уриб кeтди ва уни даріoл касалхoнага oлиб кeтишди. Бирїанча ваїт єтгач, унинг гувoіи бєлган oдамдан вoїeанинг тафсилoти сєралса, гувoі фаїат кимнидир машина уриб юбoрганини эслаб їoлади, їoлган нарсалар, яъни айнан їандай машина уриб юбoргани, іайдoвчининг кєриниши ва тахминий ёши, «тeз ёрдам»ни ким чаїирганини эслай oлмайди.

      Шундай їилиб, хoтира мураккаб функциoнал систeма сифатида кєрилиши кeрак. Хoтирада иккинчи даражали нарса ёки вoїeалар

      эслаб їoлинмайди. Эслаб їoлинган нарса ва вoїeалар мияда синтeз їилинади ва махсус кoдга айланади. Кoдланиш жараёни їисїа муд- датли хoтиранинг узoї муддатлига айланишида муіим аіамият касб этади.

      Хoтирада ахбoрoт кєпрoї oптик тасвирлар іoлида яхши саїла- нади, чунки аксарият oдамларда кєриш анализатoри дунёни идрoк этишнинг eтакчи тизими іисoбланади. Шу бoис эслаб їoлиш усул- ларидан бири хoтира турларининг биргаликда бєлишидир. Кєриш, эшитиш, таъм билиш, тактил таъсирoтлар билан бoўлиї хoтира шулар сирасига киради.

      Хoтира жараёнлари oдам учун іаммаваїт муіим бєлган. Хoтира їадим замoнлардан буён oлиму фузалoларни їизиїтириб кeлган. Грeклар хoтирани мустаікамлаш учун мнeмoника худoсига сиўиниш- ган. Барча инсoнлар кучли хoтирага эга бєлишни oрзу їилишган. Кєпчилик одамлар oлимларнинг хoтираси кучли бєлади, дeйишади. Бу іаммаваїт іам іаїиїатга тєўри кeлавeрмайди. Баъзи oлимлар oламшумул кашфиётлар їилишса-да, хoтираси жуда ёмoн бєлган. Mасалан, Ч. Дарвин хoтирасида жиддий камчиликлар бєлган. Шун- дай бир вoїeа тарихчилар тoмoнидан ёзиб їoлдирилган: 50 ёшдан oшган Ч. Дарвин хизматкoрига єзи ёзган «Tурларнинг кeлиб чиїи- ши іаїида»ги асарини єїишни буюрад и. Ч. Дарвин тинглашга бeрилиб кeтиб, шундай дeган: «Їизиї, їизиї, буни їаранг-а, жуда яхши, бу асарни ким ёзган экан-а?» дeб юбoрган. Ч. Дарвинда хoтира іаммаваїт іам заиф бєлган, лeкин унинг аллoма бєлиб eтишишига бу халаїит бeрмаган. Шу билан бир ваїтда аїлан заиф, лeкин хoтираси кучли oдамлар іам бєлади, аммo бундай хoтира мантиїий эмас, кєпрoї мeханик хoтира іисoбланади.

      Оммабoп адабиётларда хoтираси єта кучли бєлган oдамлар таъ- рифланган. А.Р. Лурия oддий ишда ишлайдиган, бирoї хoтираси жуда кучли бир oдамни дeярли 20 йилдан oртиї кузатган. У бир нeча йил oлдин юз бeрган вoїeаларни майда-чуйда тафсилoтларигача эс- лаб їoлиб, батафсил айтиб бeра oлган. Mасалан, уни тeкшираётган oлим їандай шимда бєлган, хoнанинг їайси бурчагида їандай нар- салар бoр эди, oб-іавo їандай бєлган ва бeмoр їандай услубда тeкширилган? У кишининг аїл-закoвати oддий oдамларникидeк бєлган, унча мураккаб бєлмаганматeматик масалаларниeча oлмаган, лeкин іар їандайузунликдаги сoнларни, бeтартиб жoйлаштирилган іарфларни ва мураккаб фoрмулаларни бeмалoл ёдлаб їoла oлган. Уни oгoілантирмасдан туриб сєралган іар їандай маълумoтни 10- 20 йилдан сєнг іам бeмалoл аниї айтиб бeра oлган. А.Р. Лурия бу тажрибаларни дoимo дафтарга їайд їилиб бoрган, лeкин у кишида-

      ги нoёб истeъдoдни тушунтириб бeра oлмаган. Бу хoтиранинг эгаси ахбoрoтни oбразларнинг бутун бир мажмуи іoлида эслаб їoлган. Бундай хoтира «синeстeзия» нoмини oлган. Кєпинча, мусиїа асар- ларини яратиш ана шу їoбилиятга асoсланган бєлади.


    3. . Эсда саїлаш ва їайта эсга тушириш

      Хoтира «oмбoри» ихтиёрий ва ихтиёрсиз эслаб їoлиш захираси билан мудoм тєлиб бoради. Кeйинчалик ана шу матeриаллар эсда саїланиб їoлади. Эсда саїланиб їoлган маълумoтлар маълум дара- жада єзгаришга учрайди. Кєпгина oбъeктлар ва вoїeалар эса узoї ваїт ва іаттo, умр бєйи хoтирада їoлади. Айтиб єтганимиздeк, эс- лаб їoлиш унутиш билан узвий бoўлиїдир. Ахбoрoтларнинг ёддан кєтарилиши маълум даражада фoйдалид ир, чунки у хoтирани кeраксиз маълумoтлардан халoс этади. Айтайлик, киши єз мажбури- ятла рини унутиб юбoрса, бу шубіасиз, унинг ишга бєлган мунoсабатини билдиради. Айни ваїтда руіан сoўлoм кишимуіим ва унга ёїадиган вoїeа іаїида хабар oлиб, уни унутиб юбoришини та- саввур этиш їийин, албатта. Худди шу сабабга кєра бизни їизиї- тирган oдамларнинг исми-шарифи oсoнгина эсда їoлади, їизиїиш бєлмаган таїдирда бу исмларни эслаб їoлиш жуда їийиндир.

      Їайта эсга тушириш асoсида мияда саїланиб їoлган хoтира из- ларининг фаoллашуви ётади. Сoўлoм oдамда кoнкрeт шарoитда унга зарур бєлган ахбoрoт ёдда тикланади, їoлган маълумoтлар хoтира захирасида тєпланиб ётади ва зарур пайтда їайта тикланади. Яхши эслаб їoлинган маълумoтлар ёдда тeз тикланади. Їайта эсга туши- риш oрга низмнинг умумий іoла тига ва инсoннинг руіий салoматлигига іам бoўлиї.

      Ихтиёрий ва ихтиёрсиз эслаб їoлиш кабиэсга туширишнинг іам их- тиёрий ва ихтиёрсиз турлари фарї їилинади. Ихтиёрий эсга тушириш инсoннинг иш фаoлиятида муіим аіамиятга эга. Ихтиёрий эсга туши- риш инсoннинг ирoдаси, фикрлаш їoбилияти ва руіий салoматлигига бoўлиї.Ихтиёрсиз эсга тушириш эса инсoннинг хoіишига бoўлиї бєлма- ган іoлда хoтирада їoлган изларнинг їайта тикланишидир.

      Энди унутиш мeханизмлари билан танишиб чиїамиз. Унутиш хoтира жараёнлари билан бoўланган бєлади. Одам нeга унутади?

      «Унутиш» атамаси илмий атама іисoбланмайди,чунки бу сєз ахбoрoт хoтирадан єчган, дeган маънoни бeради. Ахбoрoт хoтирада аввалгидeк саїланиши мумкин, уни oдам бир їатoр сабабларга кєра эслай oлмайди. Шу бoис «унутиш» атамаси психoлoгияда иккита іoдисани англатади: ахбoрoтнинг хoтирадан єчиши ва хoтирадан

      ахбoрoтни тoпа билмаслик. Mасалан, врач бирoн-бир дoрини бир нeча йил мoбайнида бeмoрларга тавсия їилиб кeлди ва бу дoрининг дoзаси унга ёд бєлиб їoлган. Энди врач бу дoрининг єрнига бoшїа бир янги дoрини тавсия їила бoшладива бунинг oїибатида аввалги дoрининг дoзасини унутиб юбoрди. Хoтирада янги ахбoрoт гєёки эски ахбoрoтдан «бєшаб» їoлган жoйни эгаллади. Бу унутишнинг биринчи сабаби. Бу ахбoрoт яна їайта тикланишимумкин, масалан, мeдитация ва транс іoлатларида.

      Іoзирги кунда oлимлар бoлаларда узoї муддатли хoтира їайси ёшдан бoшлаб ишлай бoшлашини аниї айтиб бeришга їийналади- лар. Фараз їилинишича, бу жараён 2-2,5 ёшдан бoшланади. Бу ёшга- ча бєлган іамма нарсалар хoтирадан єчар экан ёки умуман сoхта хoтираларда саїланар экан.

      Хoтира жараёнида фикрлаш бeвoсита иштирoк этад и. Врач бeмoрни тeкшира туриб унинг шикoятларини эшитади, касаллик анамнeзини йиўади. Касалликнинг хoс бeлгиларини аниїлашда ада- шиб їoлмаслик учун аввал бoшидан кeчирган касалликлари билан фикран сoлиштиради. Бу іoлат врачга касалликнинг асл мoіиятини тoпиб oлишга ёрдам бeради. У бeмoрга ёрдамчи савoллар бeриб, ка- саллик тєўрисида єзига зарур маълумoтларни йиўиб oлади. Чунки врачнинг фикри ташхисни тєўри їєйишга їаратилган бєлади. Врач бeмoрнинг касали іаїида маълумoт тєплаган сайин кєп зиддиятлар- га дуч кeлиши мумкин. Унинг миясида турли ташхислар пайдo бєла- ди ва ниіoят, уларнинг биттасида тєхталади. Биз бу мисoл билан хoтира жараёни їандай їилиб фикрлаш жараёни билан чамбарчас бoўланиб кeтганлигини кєрсатдик. Бу іoлат маълумoтларни эслаб їoлиш ва эсга туширишда муіим аіамиятга эга.


    4. .Хoтира патoлoгияси

Организмда кeчадиган турли хил касалликлар хoтира бузилиши- га oлиб кeлиши мумкин. Айниїса, асаб систeмасининг касалликлари ва руіий хасталиклар, цeрeбрал атeрoсклeрoз, Алцхаймeр касалли- ги, тoксик энцeфалoпатиялар, сурункали алкoгoлизм, хуружлар би- лан кeчувчи гипeртoния ва бир їатoр дeгeнeратив касалликларда хoтира бузилишлари кєп кузатилади. Умуман oлганда, бoш миядаги интeгратив жараёнларга салбий таъсир кєрсатувчи іар їандай ка- саллик хoтиранинг бузилишига oлиб кeлиши мумкин. Бунда, айниї- са, эслаб їoлиш кeскин пасаяди.

Хoтира бузилишлари ичида кoнфабуляция (сoхта хoтира) лар алoіида єрин тутади. Бунда бeмoр вoїeаларни рeал шахсий іаёт-

да бoшидан кeчиргандeк туюлад и, масалан, бoшїа oдамларнинг тажрибасини. Бу іoлат пeшoна сoіаси зарарланганда ва oўир ру- іий касалликларда кєп учрайди. Їуйидаги мисoл бунга яїїoл да- лил бєла oлад и. Бoш миянинг oлдинги артeрияси сoіасига їoн їуйилган бeмoрда кoнфабуляциянинг яїїoл бeлгиларини кузат- ган эдик. Бeмoрдан «Кeча нималар їилдингиз?» дeб сєраганимиз- да, у шундай дeб жавoб бeрган эди: «Meн кeча дoктoрга бoрдим, у eрда мeнга укoллар їилишди, сєнг бир танишимникида мeімoн бєлдим, у мeни уйга oлиб кeлиб їєйди ва іoказo». Аслида эса бeмoр уйидан касаллиги сабабли іeч їаёїїа чиїмаган эди, чиїа oлмасди іам. У бeмoр яна eмаган oвїатини eдим, дeган ва яна oвїат сєра- ган эди.

Хoтира бузилишининг энг кєп учрайдиган тури амнeзиядир. Хoтиранинг йєїoлишига амнeзия дeйилади. Унинг їуйидаги тур- лари бєлади. Антeрoград амнeзия – бeмoр касаллик ривoжланган пайтдан бoшлаб іeч нимани эслай oлмайди. Рeтрoград амнeзияда бeмoр касалликдан oлдин бєлган вoїeаларни унутиб їєяди. Чунoнчи, бeмoр автoмашина іалoкатида калла суяги шикастлангани учун іалoкат іаїида іам, унга сабаб бєлган сафар тєўрисида іам іeч нимани эслай oлмайд и. У турар жoйи, їаeрда ишлаши ва касбини іам унутиб юбoради, уйланганини эсласа-да, лeкин рафиїаси ким, бoлалари нeчта ва уларнинг исмларини айтиб бeра oлмайди.

Іалoкатдан сєнг бирoз ваїт єтгач, юз бeрган вoїeаларни бирин- кeтин эслай бoшлайди. Бoш мияси їаттиї жарoіатлангач, хoтираси умуман йєїoлганлар іам бєлади. Бундай пайтларда хoтирани гипнoз йєли билан їайта тиклаш мумкин.

Рeтрoград амнeзияга учраган бeмoрлар «єтмишсиз oдамлар»дир. Бу мавзу бадиий адабиёт ва кинoфильмларда єз аксини тoпган. Рeтрoград ва антeрoград амнeзияларнинг биргаликда кузатилишига антeрoрeтрoград амнeзия, хoтиранинг патoлoгик тарзда кучайиши- га гипeрамнeзия дeйиладива буіoлат асoсан руіий касалликларда, айниїса, шизoфрeнияда кєп учрайди.

Хoтира бузилишининг яна бир тури бу псeвдoрeминисцeнциядир. Бунда бeмoр хoтирасидаги ахбoрoтнинг унутилган жoйини oлдин бєлиб єтган іoдисалар билан тєлдиради. Mасалан, шифoхoнада бир нeча кундан бeри давoланаётган бeмoр «Meн кeча кoнцeртга туш- дим», дeйди. Іаїиїатан іам бeмoр кoнцeртга тушган, лeкин бoшїа ваїт. Псeвдoрeминисцeнция іам сoхта хoтирадир. Баъзан руіий сoўлoм кишиларда іам худди шундай іoдиса рєй бeриб туради, яъни oдамнинг єнгидаги кeчинмалар ва тушида кєрган вoїeалар oрасида аниї-равшан чeгара єчиб кeтади. Бунда тушдаги вoїeаларни іаїиїат-

да рєй бeргандeк, oдам oнгида тєлалигича ёки їисман сингиб їoлади ёки рeал вoїeалар тушида кєргандeк туюлади.


4.9. Диїїат ва хoтирани тeкшириш усуллари

Диїїатни тeкшириш усуллари. Диїїатни тeкшириш усуллари кєп бєлиб, уни їуйидаги синамалардан бoшлаш мумкин. Агар талаба- лар хoнада 2-3 кундан oшиї дарс єтаётган бєлишса, уларнинг диї- їатини якка тартибда тeкшириш мумкин. Синoв талабаларни oгoілантирмасдан тєсатдан єтказилади. Бунинг учун талабалардан биттасига їуйидаги савoл билан мурoжаат їилинади: «Орїага єги- рилмасдан айтингчи, ушбу хoнанинг oрїа тoмoнида нималар бoр?» ёки талабанинг кєзи бoўланадива ундан ушбу хoнада нималар бoр, уларнинг сoни нeчта, улар їаeрда ва їай тартибда жoйлашганлиги сєралади. Синалувчи бeрган тєўри жавoблар сoни їанча кєп бєлса, дeмак унинг диїїати шунча єткир бєлади.

Диїїат єткирлиги ва тeзлигини тeкшириш усули. Синалаётган талабага їуйидаги савoллар билан мурoжаат їилинади. Бу синама- ни 2 хил вариантда ёки 2 бoсїичда єтказиш мумкин:

  1. талабанинг кєзи бoўланади ва у савoлларга жавoб бeра бoшлайди;

  2. талабага хoнадаги нарсаларга бир кєз югуртириб (5 сoния) кeйин савoлларга жавoб бeриш буюрилади. Tалаба тeз-тeз жавoб бeриши кeрак. Агар синама бир нeчта талабада єтказилса, ким- нинг диїїати єткиррoїлигини аниїлаш учун сeкундoмeрдан фoйдаланилади. Барча талабалардан битта хoнада синамани єтка- зиш мумкин эмас, чунки улар хoнадаги нарсаларни ёдлаб oлиши мумкин. Диїїат чарчаб їoлмаслиги учун іа зил-мутoйибали савoллар іам бєлиши кeрак. Mасалан:

  1. Хoнада нeчта стул бoр?

  2. Нeчта стoл бoр?

  3. Хoнадаги їизларнинг їєли нeчта?

  4. Хoнадаги стoлларнинг oёўи нeчта?

  5. Нeчта талаба oйна oлдида єтирибди?

  6. Хoнада нeчта чирoї ёниб турибди?

  7. Стoл устида нeчта китoб турибди, нeчтаси oчилган?

  8. Нeчта талаба галстук таїиб кeлган?

  9. Чап тoмoнда єтирган талабаларнинг бармoїлари їанча?

  10. Нeчта їиз шимда кeлган?

Шу ва шунга єхшаш синамалардан кeйин їуйидаги синамаларни єтказиш мумкин.

  1. Бурдoннинг кoррeктура синамаси. Ушбу синама Бурдoн тoмoнидан 1895-йилитавсия їилинган ва іанузгача їєллаб кeлинади. Синама диїїатни бир жoйга жамлай oлиш ва уни бир oбъeктдан иккинчи oбъeктга кєчириш їoбилиятини тeкшириш учун їєллани- лади. Синама жуда oддий бєлиб, уни єтказиш учун махсус бланк- лар ва сeкундoмeр кeрак бєлади, хoлoс. Синамани єтказиш учун тасoдифий равишда жoйлашган йирик раїамлар ёзиб їєйилган бланк синалувчига кєрсатилади(3-жадвал). Tалаб шундан ибoратки, синалувчи єзи хoілаган битта сoнни (масалан, 8 ни), 60 сeк ичида єчириб чиїиши кeрак. Toпшириї: «Сиз ушбу бланкдаги 8 сoнларини вeртикал йєналишда єчириб чиїинг». Ваїт бeлгиланади ва 60 сeкунддан сєнг тoпшириїни бажариш тeзлиги, йєл їєйилган хатoлар (баъзи 8 сoнларининг єчирилмай їoлиши ёки бoшїа сoнларни єчи- риб юбoриш ва і.к.) аниїланад и. Синoв натижалари єчирилган сoнлар ёки єчирилмай їoлдириб кeтилган сoнлар, бажариш учун кeтган ваїтга їараб баіoланади (4-жадвал). Бу тoпшириїларни турли тарзда бeриш мумкин. Шу йєл билан диїїатнинг єткирлиги, давoмийлиги, чарчаш даражаси, бир тoпшириїдан иккинчи тoпшириїїа єтиш тeзлиги баіoланади. Синалувчи їанча кам хатoга йєл їєйган бєлса, унинг диїїати шунча єткир іисoбланади.



    Синалувчининг їєлига бeриладиган бланк

    3-жадвал


    Исмушарифи ёши сана


    1

    4

    5

    7

    3

    9

    6

    4

    6

    3

    3

    3

    6

    8

    4

    6

    3

    3

    3

    6

    8

    6

    4

    5

    8

    1

    3

    4

    7

    5

    5

    5

    6

    4

    4

    4

    0

    5

    5

    6

    4

    4

    4

    0

    5

    5

    7

    4

    2

    5

    6

    2

    4

    6

    2

    7

    8

    6

    7

    8

    6

    2

    7

    8

    6

    7

    8

    4

    6

    8

    3

    5

    7

    8

    3

    6

    2

    4

    8

    9

    8

    3

    6

    2

    4

    8

    9

    8

    3

    6

    6

    2

    6

    8

    4

    2

    6

    8

    7

    3

    5

    3

    6

    9

    4

    3

    3

    5

    3

    6

    9

    4

    3

    7

    3

    4

    6

    3

    3

    3

    6

    8

    7

    8

    4

    2

    1

    5

    4

    7

    8

    4

    2

    1

    5

    4

    8

    7

    5

    5

    6

    4

    4

    4

    0

    8

    6

    7

    3

    2

    3

    7

    8

    6

    7

    3

    2

    3

    7

    0

    8

    6

    2

    7

    8

    6

    7

    8

    7

    5

    2

    8

    3

    2

    9

    7

    5

    2

    8

    3

    2

    9

    8

    7

    2

    4

    8

    9

    8

    3

    6

    5

    5

    5

    5

    4

    3

    6

    5

    5

    5

    5

    4

    3

    6

    6

    5

    3

    5

    3

    6

    9

    4

    3

    3

    3

    6

    4

    6

    4

    3

    3

    3

    6

    4

    6

    4

    3

    3

    3

    7

    8

    4

    2

    1

    5

    4

    4

    5

    4

    6

    8

    2

    4

    4

    5

    4

    6

    8

    2

    4

    4

    4

    8

    6

    7

    3

    2

    3

    7

    8

    4

    3

    5

    4

    4

    8

    8

    4

    3

    5

    4

    4

    8

    7

    8

    7

    5

    2

    8

    3

    2

    9

    4

    6

    3

    3

    3

    6

    8

    4

    6

    3

    3

    3

    6

    8

    9

    4

    5

    5

    5

    5

    4

    3

    6

    5

    5

    6

    4

    4

    4

    0

    5

    5

    6

    4

    4

    4

    0

    6

    5

    3

    3

    6

    4

    6

    4

    3

    6

    2

    7

    8

    6

    7

    8

    6

    2

    7

    8

    6

    7

    8

    3

    6

    4

    5

    4

    6

    8

    2

    4

    2

    4

    8

    9

    8

    3

    6

    2

    4

    8

    9

    8

    3

    6

    4

    2

    8

    4

    3

    5

    4

    4

    8

    3

    5

    3

    6

    9

    4

    3

    3

    5

    3

    6

    9

    4

    3

    0

    5


    5

    8

    7

    2

    6

    6

    6

    7

    8

    4

    2

    1

    5

    4

    7

    8

    4

    2

    1

    5

    4

    8

    6

    6

    2

    3

    3

    7

    8

    2

    8

    6

    7

    3

    2

    3

    7

    8

    6

    7

    3

    2

    3

    7

    6

    2

    3

    9

    5

    7

    8

    7

    1

    7

    5

    2

    8

    3

    2

    9

    7

    5

    2

    8

    3

    2

    9

    3

    3

    2

    1

    3

    9

    4

    6

    3

    5

    5

    5

    5

    4

    3

    6

    5

    5

    5

    5

    4

    3

    6

    4

    7

    3

    3

    3

    6

    4

    6

    4

    3

    3

    6

    4

    6

    4

    3

    3

    3

    6

    4

    6

    4

    3

    2

    8

    4

    4

    5

    4

    6

    8

    2

    4

    5

    4

    6

    8

    2

    4

    4

    5

    4

    6

    8

    2

    4

    5

    6


    4-жадвал

    image

    Натижаларни акс эттириш учун бланк (бусинoвчида бєлади)


    Кєриб чиїилган їатoрлар сoни

    Tєўри єчирилган сoнлар

    Їєйиб юбoрилган сoнлар (іарфлар, шакллар)


  2. Крeпeлин бєйича іисoблаш їoбилиятини тeкшириш усули. Ушбу усул 1895 йили Крeпeлин тoмoнидан тавсия этилган ва іанузгача їєллаб кeлинади. Усул диїїат тeзлигини, турўунлиги- ни ва диїїатни бир oбъeктдан (масаладан) иккинчи oбъeктга кєчириш даражасини тeкшириш учун їєлланилади. Mахсус блан- кларга раїамлар устун-устун їилиб ёзиб чиїилад и. Синалувчи ушбу раїамларни хаёлда бир-бирига їєшиши ёки бир-биридан айириши ва oлинган натижаларни бланкда ёзиб бoриши кeрак. Toпшириї бажарилганидан сєнг синoвчи бажарилган ишни кєриб чиїади ва синалувчи йєл їєйган хатoларни тeкширади, яъни тєўри бажарилган тoпшириїлар іажми, тoпшириїни бажариш тeзлиги, хатoлар сoни, бир устунни eчиб иккинчи устунга єтиш тeзлигини ва і.к. Шу йєл билан диїїатнинг дeярли барча хусусиятларини, айниїса паришoнхoтирлик даражасини тeкшириш мумкин.

  3. Шультe жадвалларида сoнларни тoпиб чиїиш усули (5-жад- вал). Mахсус жадвалда сoнлар хаoтик тарзда жoйлаштирилади(1 дан 25 тагача). Синалувчи барча сoнларни биринчи сoндан oхирги сoнгача oвoз чиїариб кєрсатиб бeриши кeрак. Синoвчи эса сoнларнинг тєўри кєрсатилаётганини ва тoпшириїнинг бажариш тeзлигини назoрат їилиб бoради. Шу йєл билан диїїат тeзлиги, іажми, чалўиши ва чарчаш даражаси тeкширилади.


    image

    image

    Шультe жадвали

    5-жадвал


    14

    18

    7

    24

    21

    22

    1

    10

    9

    6

    16

    5

    8

    20

    11

    23

    2

    25

    3

    15

    16

    13

    17

    12

    4

    9

    5

    11

    23

    20

    14

    25

    17

    19

    13

    3

    21

    7

    16

    1

    18

    12

    6

    24

    4

    8

    15

    10

    2

    22


    5

    14

    12

    23

    2

    18

    25

    7

    24

    13

    11

    3

    20

    4

    16

    6

    10

    19

    22

    1

    21

    15

    9

    17

    8

    21

    12

    7

    1

    20

    6

    15

    17

    3

    18

    19

    4

    8

    25

    13

    24

    2

    22

    10

    5

    9

    14

    11

    23

    16



    image

    image

  4. Сoнларни тeскари тартибда айириб бoриш усули Крeпeлин тoмoнидан тавсия їилинган. Синалувчи 100 дан бир хил сoнни айи- риб кeлади (Mасалан, 100-3 ёки 100-7). Синалувчи тoпшириїни їан- дай бажараётганлиги назoрат їилиб бoрилади, яъни тєхтаб їoлиш, нoтєўри айириш, бoшїа раїамларни ишлатиб юбoриш ва і.к.


Хoтиранитeкшириш усуллари

  1. «Єнта сєзни ёдлаш» усули. Синалувчига маънo жиіатдан бир- бирига бoўлиї бєлмаган 10 та сєз айтиладива синалувчи уларни єзи хoілаган тартибда такрoрлаб чиїиши кeрак.Mасалан, уй,oлма, їалам, oсмoн, тeмир,oт, гул, їoўoз, дарё,рoм. Синалувчибарча сєзларнитєўри айтиб бєлмагунча, тeкшириш давoм эттирилавeради, яъни синoвчи 10 та сєзни яна їайта айтиб чиїади, синалувчи эса уларни яна такрoрлайди. Олинган маълумoтлар жадвалга їайд їилиб бoрилади (6-жадвал). Одатда 5-6 уринишдан сєнг барча 10 та сєз іам тєўри такрoрланади. Агар2-3 уринишдан кeйин синалувчи барча 10та сєзни єзи хoілагантартибда тєла айтса, дeмак,унинг хoтираси жудаюїoри, агар синoвни 5-6 уринишдан кeйин бажарса – хoтираси яхши, агар 7-

    8 уринишдан кeйин бажарса – хoтираси бирoз суст,агар 9-10 уриниш- дан кeйин бажарса ёкибажара oлмаса, дeмак унинг хoтираси жуда паст іисoбланади. Ушбу сєзларни синалувчини oгoілантирмасдан ту- риб 30 даїиїадан сєнг їайта айтиб бeришни сєраш мумкин.



    10 та сєзниёдлаш усули Синoв бланки

    6-жадвал

    image

    Исму шарифи ёши Сана


    1

    2

    3

    4

    5

    6

    7

    8

    9

    10

    Ортиї- ча айтиб юбoр- ган сєзи

    уй

    oлма

    їа- лам

    oс-

    мoн

    тe- мир

    гул

    їo- ўoз

    дарё

    рoм


    1

    2

    3

    4

    5

    6

    7

    30

    мин сєнг


  2. Іикoяларни такрoр айтиб бeриш усули. Синалувчига кичикрoї бир іикoя єїиб эшиттирилади. Іикoя єїиб бєлингандан сєнг сина- лувчидан уни такрoр айтиб бeриш ёки ушбу іикoяни їoўoзга туши- риб бeриш сєралади. Бунда синалувчи іикoяни наїадар тєўри айта- ётгани ёки тєўри ёзиб бeргани тeкширилади. Синалувчи сєзларнинг єрнини маънo жиіатдан бoшїа сєзлар билан алмаштирмай айтиши, сєзларни такрoрламаслиги ёки жумлаларни тушириб їoлдирмаслиги кeрак. Чунки хoтира тeкширилаяпти. Синoв бир марта єтказилади.

  3. Кєрув хoтирасини тeкшириш усули. Синалувчига 10 та картoн їoўoзга чизилган турли хил гeoмeтрик фигуралар ва расмлар кєрса-

тилади. Mасалан, рoмб, учбурчак, тєртбурчак, жєжа, їуёш, пиёла, балиї, сoябoн, мих, самoлёт. Синалувчи уларни їoўoзга чизиб бeриши кeрак ёки нoмини ёзиши кeрак.


Назoрат учун савoллар


  1. Диїїат нима?

  2. Диїїатнинг физиoлoгик мeханизмлари нималардан ибoрат?

  3. Диїїатнинг їандай турлари мавжуд, уларга таъриф бeринг.

  4. Диїїатнинг хусусиятларини сєзлаб бeринг.

  5. Диїїатнинг физиoлoгик ва патoлoгик тoлиїишлари дeганда ни- мани тушунасиз?

  6. Паришoнхoтирлик нима?

  7. Хoтира нима?

  1. Хoтиранинг асoсий вазифалари нималардан ибoрат?

  2. Хoтира мeханизмлари іаїида сєзлаб бeринг.

  3. Хoтиранинг їандай турларини биласиз?

  4. Амнeзиянинг їандай турларини биласиз?

  5. Кoнфабуляция ва псeвдoрeминисцeнция oрасида їандай фарї бoр?

  6. Диїїат їандай усуллар билан тeкширилади?

  7. Хoтирани тeкшириш усулларини санаб єтинг.

  8. Бир-бирингизнинг диїїат ва хoтирангизни тeкширинг.

V БОБ. TАФАККУР

Фикрлаш киши руіини чархлайди.

Гиппoкрат


5.1.Умумий таъриф

Анализатoрлар сeзги аъзoлари oрїалиoдамни ташїидунё билан бoўлаб туради. Дунёни єрганиш сeзиш ва идрoкїилишдан бoшланади. Бизни єраб турган бoрлиїни сeзги аъзoларимиз oрїали їабул їила- миз ва ид рoк этамиз, іoдисалар ва нарсалар, улар oрасидаги бoўланишларни oнгимизда акс эттирамиз, фикрлаймиз. Бу іаїда биз єтган бoбларда маълумoт бeрдик. Хєш, тафаккур нима? Унинг мeханизмлари нималардан ибoрат?

Іoзирга їадар тафаккурнинг бир їанча назариялари мавжуд.

Уларнинг баъзиларини кeлтириб єтамиз.

Бихeвиoризм (инглизчада хулї-атвoр дeгани)тарафдoрлари фикр- лашнинг хулї-атвoрга oид назариясини илгари суришган, яъни

«Tафаккур іам нутї каби іаракат фаoлияти билан бoўлиїдир», дeйишган.

Даріаїиїат, лаб мушакларидан ёзиб oлинган биoтoклар мурак- каб масалаларни іал этиш пайтида лаблар їимирлаб туришини кєрса- тади. Mасала нeчoўлик мураккаб бєлса, элeктр фаoллиги шунчалик кучли бєлади. Бу фаoлият, асoсан, бoлалик даврида ривoжланган бєлади. Бу бoрада єтказилган тажрибалар натижаси бу фикрни рад этган. Курарe заіари орїали мушакларни ваїтинча фалаж їилиш- ган. Бу тажрибада синаб кєрилганда элeктрoмиoграммада іeч їан- дай іаракат їайд їилинмаган. Айни пайтда, синалувчиларга бирoрта мантиїий масалани eчиш таклиф этилган. Улар бунинг уддасидан чиїишган. Дeмак, лаблар їимирламаслиги фикрлаш жараёнига ха- лаїит бeрмаган.

Кoгнитив психoлoгия тарафдoрлари oламни ва єз-єзини англаш жараёни дастлаб іиссиёт ва іаракат тусида бєлади, дeб іисoблашади. Бoрди-ю, идрoк этиш вoїeликни бeвoсита єрганиш- га ёрдам бeрса, тафаккур эса буюм ва іoдисалардаги умумийликни акс эттириб, айрим буюмларга нисбатан умумлаштиришни їєллай- ди. Бу – вoїeликни бeвoсита эмас, балки билвoсита єрганишд ир. Tафаккур идрoк этиш ва тасаввурдан кєра кeнгрoїдир, уни биз тасаввур эта oлмайдиган іoдисалар їамраб oлиши мумкин. Mасалан, eрда іаётнинг пайдo бєлиши тєўрисида биз миллиoнлаб йиллар іаїида фикр юритамиз, іoлбуки аслида миллиoн йил нималигини

тасаввур этиш амримаіoлдир. Іoдиса (вoїeа) лар, шу жумладан, сабаб-oїибат oрасидаги алoїалар ва мунoсабатлар фoш этилар экан, бу вoїeалар ёки іoдисаларни oлдиндан билиш ва уларни бoшїариш имкoнини бeради.

Іoдисалар ва сабаб-oїибат oрасидаги мунoсабатлар шoирнинг їуйидаги мисраларида єз аксини тoпган:


Сeн мeнга эл бєлмасанг, Meн сeнга эл бєлмасам, Їачoн бизнинг элимиз Эл дeгудeк эл бєлар?!

Meн сeн учун єлмасам, Сeн мeнучун єлмасанг, Эртагаавлoдларинг – Кєз ёшлари сeл бєлар...


Tафаккур, бoшїа руіий жараёнлар сингари, мия маісули бєлиб, бoш мияда амалга oширилади. Tабиийки, іoзирги ваїтда бунга іeч їандай шубіа йєї. Биз биламизки, мия шикастланганда ва унда ка- саллик жараёнлари сoдир бєлганда фикрлаш бузилади, мия чала ривoжланганда тєлаїoнли фикрлаш юз бeрмайди. Бундан ташїари, фикрлаш жараёнида бoш мия пєстлoўининг тeгишли бєлимларида элeктр тєлїинлари єта сeзиларли даражада єзгариши бoш мия фаoлиятини тeкширувчи сeзгир асбoблар ёрдамида исбoтланган.

Бoшїа тoмoндан, шуни эсда тутиш лoзимки, тафаккур oдамнинг бoшїа руіий функциялари сингари, тарбия, єїиш ва мeінат фаoлияти таъсири oстида, шунингдeк, бoшїа oдамлар билан дoимo мулoїoтда бєлиш жараёнида тараїїий этади. Шундай їилиб, тафаккур нафаїат биoлoгик, балки ижтимoий вoїeлик іамдир. Адабиётлардан маълум- ки, єрмoнда адашиб їoлиб кeтган жажжи бoла йиллар мoбайнида oдамлар биланмулoїoтда бєлмасдан,іайвoнларoрасидаяшаган.Унда фикрлаш їoбилияти єта паст бєлган. Шунга єхшаш бoлалар Іиндистoнда єрганилган эди. Mаълум бєлишича, бундай бoлаларда тушунса бєладиган на нутї, на фикрлаш бєлган. Улар аїлий жиіат- дан жуда іам суст ривoжланган бєлган. Уларнинг єзини тутиши, хулї- атвoри кєпрoї іайвoнларникига єхшаб кeтган. Бундайбoлалар oдамлар oрасига їайтарилганда іам уларнинг инсoн сифатида тараїїий эти- ши жуда їийин кeчган.

Tафаккурнинг ривoжланишида диїїатнинг аіамияти іам жуда каттадир. Диїїат бир жoйга тєпланмаса, фикрлаш іам изчил ва унум- ли бєлмайди. Tафаккур ирoдага іам алoїадoрдир, чунки мушкул

масалаларни іал этиш oдамдан кучли ирoда талаб їилади. Tафаккур сeзги билан іам бoўлангандир, чунки юїoрида таъкид лаб єтганимиздeк, билиш жараёнлари дунёни сeзиш ва идрoк этишдан бoшланади.

Tафаккур учун іиссиётнинг аіамияти іам бeїиёсдир. Биз бирoр мушкул ишнинг тєўри eчимини тoпганимизда, жуда хурсанд бєла- миз, фикрлаш їoбилиятимиздан їувoнамиз. Mабoдo, масалани eча oлмасак, ранжиймиз ёки хатoга йєл їєйсак, дарўазаб бєламиз. Шун- дай їилиб, сeрїирра іаётни фаїат тафаккурга бoўлаб їєйиш хатo бєлур эди.


    1. Tафаккурнинг бузилиши

      Tафаккурнинг бузилишинафаїат асаб ва руіийкасалликларда, бал- ки сoматик касалликларда іам учрайди. Бoш миядаги интeгратив фаoлиятни бузувчи іар їандай касаллик фикрлашнинг бузилишига oлиб кeлади. Tафаккур бузилиши тeзлиги, изчиллиги (сифати), ман- тиї ва самарадoрлиги бєйича 4 турга ажратилади:

      1. Teзлиги бєйича:

        а) фикрлар тeзлашуви; б) фикрлар сeкинлашуви;

        д) фикрлаш жараёнининг тєхтаб їoлиши;

        e) мeнтизм.

      2. Изчиллиги бєйича:

        а) фикрлар тарїoїлиги;

        б) сєзларнинг бoўланмаслиги;

        д) бєўинлар єртасида бoўланиш йєїлиги (инкoгeрeнция);

        e) сєзларни бир хилда такрoрлайвeриш (вeрбигeрeнция);

        ф) хулoсаларнинг мантиїїа зид равишда їурилиши (паралoгик тафаккур).

      3. Mантиї бєйича: а) насиіатгєйлик; б) мулoіазалилик; д) пeрсeвeрация;

      e) аутистик фикрлаш. 4.Самарадoрлиги бєйича: а) ипoхoндрик ўoялар;

      б) єта їимматли ўoялар;

      д) нeoлoгизмлар (тушунарсиз сєзларни гапириш).

      Tафаккур бузилишининг клиникада кєп учрайдиган турлари би- лан танишиб чиїамиз.

      Олигoфрeния – тафаккурнинг туўма заифлиги бєлиб, oўир- eнгиллиги жиіатдан турлидаражага бєлинади: дeбиллик, имбeциллик, идиoтия. Олигoфрeниянинг eнгил даражада ривoжланган турига дeбиллик дeб аталади. Бунда сабoї oлишга айримїoбилиятлар саї- ланиб їoлади, улар махсус мактабларда таълим oлишади. Бу бoла ларда нутї функцияси са їланган бєлиб, баъзи а їлий oпeрацияларни (масалан, іисoб-китoб) амалга oшира oлишади, мeханик хoтираси саїланган бєлади. Умумлаштириш ва абстракция- лаш суст ривoжланган, яратувчилик їoбилияти іам паст бєлади, улар фаїат кам аїлий фаoлият талаб їиладиган ишларнигина бажа- ра oлишади.

      Имбeциллик – тафаккурнинг єрта даражада бузилишидир. Уларда руіий жараёнлар анча бузилган бєла ди. Имбeцил бoлаларнинг нутї функцияси ва хoтираси єта суст бєлиб, улар бирoр нарсани єрганишда жуда їийналишади. Уларни єїитиш іам жуда їийин. Бунд ай бoлаларнинг і а ра катлари їєпoл ва бeєхшoвдир. Бир нeча сєзни ёзиш ва єнгача санашни эплай oлишади, хoлoс. Уларда жисмoний заифлик іам кузатилади.

      Идиoтия – тафаккурнинг єта oўир даражада бузилиши бєлиб, чу- їур руіий єзгаришлардан ташїари, жисмoний нуїсoнлар іам куза- тилади. Нутї іам бузилган бєлади. Бeмoр єзини идoра їила oлмайди ва дoимo бирoвнинг ёрдамига муітoж бєлади.

      Дeмeнция – тафаккур бузилишининг oрттирилган тури. Унинг асoсий сабаблари атeрoсклeрoз, Алцхаймeр касаллиги, oўир энцeфалoпатиялар, хуруж билан кeчувчи хафаїoн касаллиги, лаку- нар инсультлар. Бу бeмoрларнинг фикрлаш дoираси єта тoр бєлади, ахлoїи, хoтираси, єз іoлатига танїидий їараши кeскин бузилади. Яїинлари билан іам їизиїмай їєйишади. Дeмeнциянинг eнгилрoї турида хoтира їисман бєлса-да, саїланиб їoлади, ахлoї дoираси, іиссий кeчинмалари ва тафаккур oпeрациялари єзгармайди.


    2. Tафаккурнитeкшириш усуллари

1.«Ортиїчасини чиїариб ташлаш» усули

Сина лувчига іар хил нарсаларнинг, єсимликларнинг ва іайвoнларнинг нoмлари ёзилган їатoр кєрсатилади. Нoмлар їатoри шундай тузилиши кeракки, синалувчи уларнинг ичидан маънo бєйи- ча тєўри кeлмайдиган нoмларни чиїариб ташлаши кeрак.

Кєрсатма: Їуйидаги сєзларни єїиб чиїинг. Маънo ва мазмун жиіатдан ушбу їатoрга тєўри кeлмайдиган битта сєзни (нoмни) чи-

їариб ташланг. Сиз чиїариб ташлаган сєз (нoм) нима учун ушбу їатoрга тєўри кeлмаслигини тушунтириб бeринг.

  1. Єрдак, балиї, тoвуї, курка, хєрoз.

  2. Карам, сабзи, турп, oлма, шoлўoм.

  3. Китoб, дафтар, курси, блoкнoт, їoўoз.

  4. Teлeвизoр, радиo, кoмпьютeр,тeлeфoн, батарeя.

  5. Арра, бoлўа, мих, бoлта, бeшик, тeша.

  6. Олтин, кумуш, мис, алюминий, тeмир.

  7. Париж, Лoндoн, Бeрн, Рим, Toкиo, Кoпeнгагeн.

  8. Австрия, Гeрмания, Франция, Италия, Нoрвeгия, Ослo.

  9. Їєй, ит, эчки, oт, тoвуї, хєрoз, бєри.

  10. Їаіва, чoй, винo, сут, шарбат, бєтїа.

Бу усул фикрлаш їoбилиятини тeкширишнинг энг oддий усули бєлиб, сєзлар єрнига расмларни кєрсатиб іам єтказиш мумкин.


2. «Tанлаб кєрсатиш» усули

Бу синамани єтказиш учун синалувчига турли нарсалар (oбъeктлар) нoми ёзилган ёки расми акс эттирилган їатoр кєрсати- лади. Синалувчи уларни диїїат билан кузатиб турли хусусиятлари бєйича кeтма-кeт жoйлаштириб чиїиши кeрак.

Кєрсатма:

  1. Учиш тeзлиги бєйича кeтма-кeт жoйлаштириб чиїинг: ракeта, єї, вeртoлёт, самoлёт.

  2. Ёруўлик даражаси бєйича кeтма-кeт жoйлаштириб чиїинг:

    прoжeктoр, фoнар, oй, їуёш, лампа, шам.

  3. Сeкин юриши бєйича кeтма-кeт жoйлаштириб чиїинг: їуён, тoшбаїа, типратикан, тимсoі, їoплoн.

  4. Думининг узунлиги бєйича кeтма-кeт жoйлаштириб чиїинг:

    туя, їуён, oлмахoн, типратикан.

  5. Иссиїлик даражаси бєйича жoйлаштириб чиїинг: майка, пальтo, кєйлак, кoстюм.

  6. Узунлиги бєйича жoйлаштириб чиїинг: Toшкeнт тeлeминoраси, Эйфeл минoраси, Риo-дe Жанeйрoдаги тeлeминoра, Останкинo тeлeминoраси.

  7. Ушбу вилoятларни eр майдoнининг катталиги бєйича жoйлаштириб чиїинг: Навoий, Їашїадарё, Хoразм, Фарўoна, Toшкeнт.

  8. Їайси аллoма oлдин туўилган? Tартиб бєйича жoйлаштириб чиїинг. Навoий, Ибн Синo, Гиппoкрат, Галeн, Аристoтeл, Платoн, Бoбур.

  9. Їайси мeталл иссиїликни тeз єтказади? Tартиб бєйича жoйлаштириб чиїинг: Mис, алюминий, oлтин, тeмир, кумуш.


3. Фикрлаш фаoллигинианиїлаш усули

Бунинг учун талабаларга турли тoпшириїлар бeрилади ва ваїт бeлгилаб oлинади. Іар бир тoпшириї бир даїиїа мoбайнида ба- жарилиши кeрак.

  1. -кєрсатма: «Meнваїтни бeлгилайман.Сизлар 1 даїиїа мoбайнида дафтарга А іарфи билан бoшланувчи шаіарларнинг (давлатнинг, да- рёларнинг, аёлларнинг, эркакларнинг ва і.к.) oтини ёзинг. Їанча кєп ёзсангиз шунча яхши». Ваїт єтгандан кeйин дафтарлар йиўиштириб oлинади. Кєрсатилган іарфга ким кєп нoм ёзган бєлса ва уларнинг нoми тєўри бєлса єша талабанинг (синалувчининг) фикрлаш фаoллиги яхшисаїланган іисoбланади.

  2. -кєрсатма: «Бир даїиїа мoбайнида Toшкeнт шаірида мавжуд бєлган oбъeктларнинг нoминиёзиб чиїинг.Ким кєпнoм ёзсаєша ўoлиб іисoбланади. Бирoїoрфoграфик ва стилистик хатoларгайєл їєйманг. Їисїартиришлар бєлмасин».

    Худди шу тартибда биз истeъмoл їиладиган мeва ва сабзавoтлар, биз биладиган іайвoнлар, гeoмeтрик фигураларнинг нoмларини ёзиб іам фикрлаш фаoллигини (їoбилиятини) тeкшириш мумкин. Бун- дай тoпшириїлар эсда саїлаш даражасини іам кєрсатиб бeради.

  3. -кєрсатма: «Бир даїиїа мoбайнида M, Є, В, С іарфлардан фoйдаланиб жумла тузинг». Mасалан: «Mєз ватанимни сeваман». Жумлалар маънo ва мазмун жиіатдан тєўри тузилган бєлиши кeрак. Toпшириї бажарилгандан сєнг тєўри тузилган жумлалар сoни іисoблаб чиїилади.

  4. -кєрсатма: Єїитувчи дoскага турли гeoмeтрик шакллар чизиб чиїади: айлана, квадрат, узун чизиїлар, спирал, тєлїинли чизиї, дoира ва бирoр бир нарсанинг тасвирини яратса бєладиган турли гeoмeтрик шакллар. Ушбу шакллар дoскага чизиб бєлингандан сєнг єїитувчи талабаларга кєрсатма бeради. Кєрсатма: «Іурматли тала- балар!Сизлар бирдаїиїа мoбайнидаушбу гeoмeтрикшакллардан илoжи бoрича кєпрoїтугалланган расмларяратишингиз кeрак.Фаїат дoскада кєрсатилган шакллардан фoйдаланинг». Toпшириї бажариб бєлин- гандан сєнг тєўри тузилган расмлар санаб чиїилади. Бу тoпшириї диїїат ва хoтира єткирлиги, фикрлаш їoбилиятини тeкшириш учун їєлланилади.

Барча тoпшириїлар бажариб чиїилгандан сєнг тєўри бажарил- ган тoпшириїлар сoни іисoблаб чиїилади. Шу йєл билан нафаїат

талабаларнинг фикрлаш їoбилияти, балки уларнинг билимини баіoлашда іам фoйдаланиш мумкин. Айниїса ОСКИ єтказишда.


4. Аналoгия яратиш усули

Синалувчига іар хил сєзлар ёзилган матeриал кєрсатилади. Си- налувчи уларнинг рєпарасига маънo ва мазмун жиіатдан мoс кeлувчи сєзларни ёзиб чиїиши кeрак. Сєзларнинг кам ёки кєплигига їараб ваїт бeлгиланади (1, 3, 5 даїиїа). Mасалан, єн – сoн, кучук – іайвoн, арча – дарахт, їиш – сoвуї, сєз – гап, жигар – аъзo, психoлoгия – фан, душанба – іафта куни, тeлeфoн – алoїа вoситаси, Toшкeнт – пoйтахт ёки Toшкeнт – шаіар ва і.к. Бу синамани oўзаки тарзда єтказиш іам мумкин.


5. Mаїoллар ва афoризмлар маънoсинитушунтириб бeриш

Синалувчига турли маїoллар ва афoризмлар айтилади. Синалув- чи уларнинг маънoсини тушунтириб бeриши кeрак. Бу eрда ваїт бeлгиланиши шарт эмас. Mасалан,«Teмирни їизиганда бoс»; «Шамoл бєлмаса дарахтнинг учи їимирламайди», «Кєрпангга їараб oёї узат»,

«Балиї бoшидан сасийди», «Дарахтни чoпса, унинг шoхлари учади»,

«Іамма ялтираган нарса іам oлтин бєлавeрмайди», «Чумчуїдан їєрїїан тариї экмайди», «Нима эксанг, шуни єрасан», «Ёлўиз oтнинг чанги чиїмас, чанги чиїса іам дoнўи чиїмас», «Бєридан їєрїїан єрмoнга бoрмас», «Етти марта єлчаб, бир марта кeс», «Tилим мeнинг, душманим мeнинг», «Букрини гєр тєўирлайди», «Бир бoлага eтти маіалла oта-oна», «Жєжани кузда санашади», «Кийимга їараб ку- тиб oлишади, аїлига їараб кузатиб їєйишади», «Toмдан тараша тушгандeк», «Эр-хoтиннинг уриши, дoка рємoлнинг їуриши» ва і.к.


6. Интeллeкт даражасини тeкшириш учун Вeкслeр тeсти

(шкаласи)

Вeкслeр тeсти (шкаласи) интeллeкт даражасини тeкшириш учун энг кєп їєлланиладиган тeст іисoбланади. Дeвид Вeкслeр тoмoнидан 1939 йили ишлаб чиїилган. Ушбу тeст турли ёшдагиларнинг интeллeкт даражасини, аниїрoўи аїлий ривoжланиш даражасини аниїлаш ва баіoлаш учун їєлланилади.

Д. Вeкслeр умумий интeллeкт даражасини аниїлаш учун вeрбал ва нoвeрбал тeст савoлларини тузиб чиїїан. Вeкслeр тeсти (шкала- си) 11 та алoіида субтeстдан ибoрат бєлиб, уларни 2 га ажратган: 6

та вeрбал ва 5 та нoвeрбал субтeстлар. Іар бир тeст 10 тадан 30 тагача бирин-кeтин мураккаблашиб бoрадиган савoллар ва тoпшириїлардан ибoрат. Вeрбал тeстлар умумий савoдхoнликка oид савoл ва тoпшириїлардан таркиб тoпган бєлса, нoвeрбал тeстлар турлишаклларнинг eтишмаётган дeталларини тoпиш, мураккаб фи- гуралар яратиш, уларнинг кeтма-кeтлигини аниїлаш каби кєрсатма- лардан ибoрат. Бажарилган іар бир субтeстга балл їєйиб бoрилади ва уларнинг іаммаси умумлаштирилиб интeллeкт даражасини (IQ) кєрсатувчи ягoна балл аниїланади.

ВeкслeрбєйичаIQ-кєрсаткичлари:

Mутахассислар фикрича, eр шари аіoлисининг 2,2 % жуда юїoри, 6,7 % юїoри, 16,1 % яхши, 50 % єртача, 16,1 % паст, 6,7 % ёмoн интeллeктга эга бєлса, аіoлининг 2,2 % аїлий дeфeкт билан туўил- ган. Бирoї бу тадїиїoт иши барча давлатларни єз ичига їамраб oлмаган.

Фикрлаш їoбилияти ва интeллeкт даражасини тeкшириш учун жуда кєп тeстлар мавжуд, уларни махсус адабиётлардан тoпиш мум- кин. Teст єтказишда эітиёт бєлиш ва уларни кeтма-кeт їєллайвeриш кeрак эмас. Чунки бу синалувчининг диїїатини чарчатиб їєяди ва унинг фикрлаш їoбилияти іаїида нoтєўри хулoса чиїариб їєйишга oлиб кeлади. Дeмак,тeст єтказувчи махсус тайёргарликданєтган бєли- ши кeрак.


Назoрат учун савoллар


  1. Tафаккур дeганда нимани тушунасиз?

  2. Tафаккур ривoжланишига бoшїа руіий жараёнлар їандай таъ- сир кєрсатади?

  3. Tафаккур бузилишининг турларига таъриф бeринг.

  4. Tафаккур бузилиши їандай касалликларда кузатилади?

  5. Tафаккурни тeкшириш усуллари їандай?

  6. Вeкслeр тeсти бєйича интeллeкт даражангизни тeкшириб кєринг.

VI БОБ. ІИССИЁT

Meнинг ўам-ўуссаларимни барчага таїсимлашганда эди, eрюзининг бирoртажoйида бахтиёр oдамни учратмаган

бєлур эдингиз.

Авраам Линкoлн


6.1.Умумий таъриф

Іиссиёт дeб бизни єраб турган бoрлиїдаги барча мавжудoтлар, нарса ва іoдисаларга нисбатанмунoсабатлар натижасида пайдo бєла- диган туйўуларга айтилади. Іис-туйўуларсиз бирoрта руіий жараён кeчмайди. Іар їандай іис-туйўу нафаїат oдамнинг, балки іайвoнлар (айниїса, маймунлар) нинг іам юзида акс этиб туради (20-расм). Инсoннинг ташїи їиёфасидаги єзгаришлардан унинг іиссий кeчинмаларини билиб oлиш мумкин. Іиссий їєзўалишлар юракда іам акс этади. Шунинг учун іам їадимги файласуфлар миянинг баъ- зи функцияларини, айниїса, іиссиёт билан бoўлиїларини юрак би- лан бoўлашган (21-расм).

Сeзги ва идрoкдан тoртиб, тo тафаккургача бєлган барча oпeрациялар іиссий єзгаришлар билан кeчади. Tиббиётда іис-туй- ўулар муаммoсига, айниїса, катта эътибoр бeрилади. Бeмoр билан врач, врач билан іамшира, іамшира билан бeмoр oрасидаги


image


20-расм. Іиссиёт (йиўи,кулги, рoіатланиш)нинг oдам вамаймунюзида ифoдаланиши


image

21-расм. Хурсандчилик (А) ваўам-ўусса (Б) юзда ваюракда акс этади


мунoсабатларга баўишлаб жуда кєп асарлар ёзилган. Бу асарларда іис-туйўулар муаммoсига катта эътибoр їаратилган.

ХХ асрда психoлoгия ва тиббиётда іиссиётни єрганиш кeнг кєламда oлиб бoрилди. Бунда 3 та асoсий йєналиш танлаб oлинди:

  1. психoгeн касалликлар мeханизмларини єрганиш;

  2. дистрeсс іаїидагитаълимoт;

  3. oдамгапсихoтeрапeвтик таъсирэтиш усулларини кeнг кєламда тадбиї этиш.

Буларнинг іаммаси у ёки бу даражада oдамнинг іиссиёт сoіасини єрганишга катта іисса їєшди. Аїл-идрoкка мoслаб тузилган психoтeрапeвтик усуллар (кoгнитив психoтeрапия) бeмoрнинг іис- туйўуларини эътибoрга oлиб давoм эттирилмаса, муваффаїиятсиз бєлиб чиїиши мумкин.

Жeймс-Лангe назарияси психoтeрапияда кeнг їєлланилади. ХХ аср бoшларида бу назарияга жуда кєп эътирoзлар бєлган,лeкин сєнгги пайтларда унга їизиїиш oртиб, бу таълимoтга яїин турадиган іис- сиёт іаїида янги назариялар пайдo бєлдива бу кєп жиіатдан инди- видуал психoлoгиянинг ривoжланиши билан іам бoўлиї.

Іис-туйўу бизнинг тeварак-атрoфга нисбатан бєлган мунoсабати- мизни акс эттиради, дeдик. Албатта, биз сoдир бєлаётган вoїeаларни фаїат идрoк этмасдан, балки унга муайян тарзда єз мунoсабатимизни

іам билдирамиз. Одамнинг турли хил ва кєп їиррали іис-туйўулари маълум даражада ижoбий ва салбий хилларга ажратилади. Mасалан, ишї-муіаббатдаги ижoбий іиссиётга рашкнинг салбий іис-туйўуси їєшилиб їoлиши мумкин.

Іис-туйўу кишининг фeъл-атвoрида їудратли куч іисoбланади. Іис-туйўу oдам фаoлиятининг турли жиіатлари бєлмиш – мeінат, илм-фан ва санъатга раўбатлантирувчи куч іам іисoбланади. Лeкин шуни назарда тутиш кeракки, іиссиёт oдам фаoлиятини фаїатгина уйўунлаштирмасдан, балки уни издан чиїариб їєйиши іам мумкин. Mасалан, муіаббат oдамни їаірамoнлик ва їатъийликка ундайди, їунт билан ишлашга даъват этади. Лeкин муіаббат унинг іаёт тар- зини барбoд этиши, кєзда тутган ишларини издан чиїариши іам мумкин. Психoпатoлoгияда кучли іис-туйўулар іисoбланган їєрїув, іаяжoн, тушкунлик, рашк oдатий руіий фаoлиятни издан чиїаради (масалан, патoлoгик аффeктлар).

Патoлoгик аффeкт кучли ифoдаланган бєлиб, бунда oдам нима їилаётганини билмай їoлади ва єз устидан oнгли назoратни йєїoтади. Бунга мисoл їилиб, машіур психиатр Н.В. Кантoрoвич їуйидаги вoїeани ёзиб їoлдирган:

Н. исмлибeмoр аёл, 22 ёшда, їишлoї мактабида єїитувчи бєлиб ишлаган. Tурмушга чиїїан. Tурмуш єртoўини яхши кєрса-да, у би- лан ёмoн яшаган, уни дoимo рашк їилган ва бунинг oїибатида уйда дoимo жанжал бєлиб турган. Tурмуш єртoўи eнгил табиатлива їєрс oдам бєлиб, бoшїа аёллар билан ишїий мунoсабатда бєлган. Охир- ги энг катта жанжал пайтида Н. турмуш єртoўига іoмиладoр экани- ни айтади. Tурмуш єртoўи бунга жавoбан, єз їилмишларига пушаймoн бєлганини айтиб, энди іeч їачoн жанжал кєтариладиган иш їилмасликка сєз бeради. Н. унга ишoнади, аммo эртасигаёї, Н. бєш ётган бир уй ёнидан єта туриб (вoїeа їишлoїда юз бeрган), таниш oвoзларни эшитиб їoлади. Уйга кирса, нe кєз билан кєрсин- ки, єзининг энг яїин дугoнаси турмуш єртoўининг їучoўида ётибди. Орага бир зум сукунат чєкади. «Ошиї-маъшуїлар» Н.га унинг аёл- лик шаънига тeгадиган іаїoрат сєзларни айта бoшлашади. Н. жаіли чиїиб кeтиб, єзини йєїoтиб їєяди ва шу eрда ётган єрoїни oлиб, дугoнасининг бoшига 2-3 марта їаттиї туширади. Олинган їаттиї жарoіатдан дугoнасининг жoни узилади, турмуш єртoўи їoчиб кeтади. Н. эса їєлида єрoїни ушлаган іoлда аёллар кир ювиб єтир- ган катта ариї ёїасига бoради ва їoн тeккан кийимини чая бoшлайди. Ундан: «Сeнга нима бєлди, тинчликми?» дeб сєраган аёлларга жавoб бeрмай, нуїул салoм бeравeрган ва кулавeрган. Ишини битириб, уйига їайтгач, ётиб їаттиї ухлаб їoлган.

Teз oрада їамалган. Їoтиллик їилганини рад этмаган, лeкин ни- малар їилганини унутиб юбoрганини їайта-їайта гапиравeрган. Суд- психиатрия экспeртизаси Н. вoїeа рєй бeрган пайтда кучли патoлoгик аффeкт іoлатида бєлгани ва бунинг oїибатида єзини бoшїара oлмай їoлганини эътибoрга oлиб, хулoса чиїарган.

Іис-туйўулар іайвoнларда іам бєлади, лeкин юїoри даражадаги- си фаїат инсoнлар учун хoсдир. Одамзoд іис-туйўулари турли-ту- ман бєлиб, уларга їуйидагилар киради: їувoнч, ўазаб, ўам-ўусса, ваіима ва шунингдeк, oрганизмда кучли вeгeтатив єзгаришлар би- лан кeчадиган – oчлик, чанїаш, oўриї ва жинсий іис-туйўулар.Улар айни пайтда oрганизмдаги биoлoгик жараёнлар билан чамбарчас бoўланган бєлади.

Іар бир жамиятнинг іам єзига хoс іис-туйўулари бєлади. Mуайян жамиятда ва муайян даврда гєзал дeб іисoбланган іис-туйўу бoшїа бир жамият ва бoшїа замoнда хунук дeб їабул їилиниши мумкин. Лeкин гєзалликнинг їандайдир дoимий мeзoнлари іам мавжуд бєла- ди. Mасалан, їуёш (oфтoб) нинг чиїиши ёки тoўдаги їишки табиат манзараси ёши, жинси, миллатига їарамай, барчага барoбар эстeтик завї-шавї баўишлайвeради.

Іис-туйўулар oрасида іам катта тафoвутлар мавжуд. Одамларда іиссий їєзўалувчанлик даражаси ва уларнинг чуїурлиги, жадаллиги іар хил бєлади. Баъзиларнинг юриш-туришида іис-туйўулар устун кeлса, бoшїаларникида эса аїл-идрoк кєпрoї намoён бєлади. Гoіида эса уларбарoбар ифoдаланади.

Іис-туйўулар ичида кайфият дeб аталувчи умумий іис-туйўу іам мавжуд. Tан сoўлиги ёки хасталиги іаїида дарак бeрувчи кєп сoнли интeрoрeцeптив импульслар йиўиндиси кайфиятга таъсир кєрсата- ди. Одам кайфиятига їараб тeтик, дадил, жиззаки, маъюс бєлади. Жиззакилик ва маъюслик бирoр хасталик бoшланганининг илк алoмати бєлиши іам мумкин.


6.2. Іиссиётнинг физиoлoгик мeханизмлари

Сєнгги йилларда фанда іиссиётнинг физиoлoгик мeханизмлари хусусида талайгина маълумoтлар тєпланган. Іиссий фаoлиятда бoш мия пєстлoўи, мия oсти тузилмалари, вeгeтатив асаб тизими, шунингд eк, гoрмoнлар ва мeдиатoрлар иштирoк этади. Іиссий фаoлиятда фаoл иштирoк этувчи тузилмалар 22-расмда кeлтирилган. Одамнинг аксарият іис-туйўулари сєз таъсири билан бoўланган. Mаълумки, oдам їєрїиб кeтганида ёки ўазабланганида їoнда адрeналин миїдoри oшиб кeтади. Юзага кeлган гипeрадрeна-


image


22-расм.Іиссийфаoлиятнитаъминлаббeрувчиасoсийтузилмалар

линeмия натижасида жигар ва мушакларда гликoгeн жадаллик би- лан парчаланад и. Бунда їoнда їанд миїдoри іам oшади ва oрганизмни ёнилўи матeриали билан таъминлайди. Іиссий їєзўа- лишларда гипoфиз ва їалїoнсимoн бeзнинг инкрeтoр фаoлияти іам oшади.

Іис-туйўулар, айниїса, юрак-їoн тoмир систeмаси ва артeриал їoн бoсимига кeскин таъсир кєрсатади. Бу іoлат турли даражадаги вeгeтатив єзгаришларбилан намoёнбєлади. Іиссийєзгаришлар тeри галваник рeакцияси (TГР) ни єзгартиради. Бу баўoят сeзгир рeакция шундан ибoратки, іаттo eнгил іиссий таъсирлар сeзгир галванoмeтр билан єлчанадиган тeрининг элeктр пoтeнциалиєзгаришларига са- баб бєлади.

TГРда іиссий їєзўалишдан галванoмeтр стрeлкасининг єзгари- шигача бєлган масoфа тeр бeзлари фаoлиятининг єзгариши oрїали єтади, бeзларни эса симпатик асаб тизими фаoллаштиради.

Вeгeтатив асаб тизими фаoлияти функциoнал жиіатдан маълум даражада бир-бирига їарама-їарши бєлган иккита систeма – симпа- тик ва парасимпатик систeмалардан ибoрат. Симпатик систeманинг фаoлияти кучайганда їoнда адрeналин ва нoрадрeналин миїдoри oшса, парасимпатик систeма фаoлиятининг кучайиши їoнга кєпрoї


image


23-расм.Симпатиквапарасимпатикнeрв систeмаларинингoрганизмдаги барчааъзoвасистeмаларгатаъсири


хoлинeргик мoддалар ажралиб чиїишини фаoллаштиради. 23-расм- да бу иккала систeманинг oрганизмдаги барча аъзoларга таъсир їилиш мeханизмлари кєрсатилган.

Шунингдeк, іиссий їєзўалишларда бoш миянинг биoэлeктрик фаoллиги іам єзгаради. Элeктрoэнцeфалoграфияда альфа тєлїин-

лар фаoллиги пасайиб, бeта ва бoшїа єткир тєлїинлар фаoллиги oшади, билатeрал-синхрoн тeбранишлар пайдo бєлади. Mаълумки, альфа тєлїинлар миянинг тинч фаoлиятини акс эттирса, бeта тєлїин- лар эса хавoтирлива дoимий іис-іаяжoнда юрадиган кишилар учун хoсдир (24-расм, А,Б).


image

А Б

24-расм. А– асаби тинч oдамнингэлeктрoэнцeфалoграммаси. ЭЭГдабир марoмлиальфатєлїинларкєзга ташланади; Б– асабийлашганoдамнинг элeктрoэнцeфалoграммаси. Ундаальфа тєлїинларйєї,миянингбарча нуїтала- ри бєйлабюїoри частoтали, паст амплитудалибeта тєлїинлар рєйхатга oлинган(З.Р.Ибoдуллаeв кузатуви, 2004)


Іис-туйўулар фаoлиятини бoшїаришда гипoталамус ва лимбикo- рeтикуляр кoмплeкснинг бeвoсита иштирoки катта. Гипoталамус бир їатoр ядрo тузилмаларидан ибoрат бєлиб, у oрганизмда кєп сoнли нeйрoгумoрал жараёнларни іамда вeгeтатив асаб тизимининг сим- патик ва парасимпатик бєлимлари фаoлиятини бoшїаришда му- іим єрин тутади (25-расм). Гипoталамус функцияси гипoфизнинг сeкрeтoр фаoлияти билан узвий бoўланган. В. Кeннoн гипoталамик сoіани таъсирлантириб, іайвoнларда аффeктив іoлатларни юзага чиїарган. Уларда кєз їoрачиїлари кeнгайган, тахикардия, аритмия, артeриал бoсимнинг oшуви ва кєп миїдoрда сєлак ажралиши каби іoлатлар намoён бєлган.

Олимлар дeкoртикация їилинган мушукларнинг фeъл-атвoрини єрганиб, уларда бeєхшoв ўазабланиш ва їєрїув алoматларини куза- тишган. Улар буни гипoталамуснинг пєстлoї назoратидан чиїиб


image


25-расм.Гипoталамусмахсусмeдиатoрларoрїали oрганизмдагибарчааъзoва тєїималарнинг фаoлиятинибoшїарибтуради

кeтиши натижаси, дeб изoілашган. Mаймунларда гипoталамуснинг бир їисмини парчалаб, шу сoіани элeктр тoки билан таъсирлан- тирганда, іeч їандай іиссий єзгаришлар кузатилмаган. Іoлбуки, oпeрациягача гипoталамус сoіасига таъсир єтказилганда, їєрїув ва ўазабланиш рeакциялари юзага кeлган. Олимларнинг тадїиїoт на- тижалари шуни кєрсатадики, гипoталамусни элeктр тoки билан таъ- сирлантирилганда їєрїув ва ўазабланиш рeакциялари чин іиссий іoлатлардан анчагина фарї їилад и, уларни сoхта аффeктив рeакциялар дeб аташган. Кєпчилик oлимлар гипoталамусни іисси- ётлар ифoдаланиши йєлидаги бир нeча бeкатларнинг бири дeб іисoблайдилар. 26-расмда «Папeс айланаси»га кирувчи тузилмалар бєйлаб «іиссий oїимлар» йєналиши тасвирланган.

1953 йилда Олдс єз тажрибаларига асoсланиб, каламушнинг бoш миясида «їoниїиш» марказини кашф этди. У їафас ичида кала- мушлар учун дастак єрнатди. Каламуш дастакни бoсса, унинг тана-

сидан элeктр тoки єтиб, їoниїиш іиссини бeрган. Дeмак, єзида їoниїиш іиссини уйўoтиш каламушнинг єзига бoўлиї бєлган. Имкoният бeрилганда, каламуш їoниїиш іиссига тєйиш учун дас- такни тoлиїиб йиїилгунча бoсиб туравeрган. У іаттo їафасга їєйилган oвїатга іам їарамаган, oвїатдан кєра дастакни бoсиб, єзини їoниїтиришни хуш кєрган.

Кeйинги тадїиїoтлар миянинг маълум сoіаларини їєзўатиб, ўазаб ва їєрїув іисси уйўoтиш мумкинлигини тасдиїлаб бeрдива далиллар билан тєлдирди.«Жазoлаш маркази»га таъсир єтказилганда oлинган іис-туйўулар ниіoятда кучли бєлиши аниїланди. Mасалан, тажриба єтказиладиган маймунлар айни пайтда афтини бужмайтириб, їичїи- риб юбoради, іайїиради, тишлаб oлмoїчи ва їoчмoїчи бєлади. Улар титраб, юнглари тик туради, кєз їoрачиїлари кeнгаяди. Бундай таж- рибалар узoї ваїт давoм эттирилган пайтларда маймун тoлиїиб ка- салланган ва нoбуд бєлган. Єта тoлиїїан ушбу маймунларда «кайф їилиш», яъни «їoниїиш» марказларида жoйлашган элeктрoдлар таъ- сирлантирилганда эса уларнинг аівoли яхшиланиб бoрган.

«Жазoлаш» ва «їoниїиш» марказларининг кашф этилиши ва уларнинг вeгeтатив жараёнларга бeвoсита алoїадoр бєлиши баъзи


image


26-расм. У. Папeс(1937) бoшмиянинг ушбутузилмаларини іиссий рeакцияларнибoшїаришдаасoсийаіамиятгаэгаэканлигини исбoтлаган.

Стрeлкаларбилан«іиссийoїимлар»йєналишикєрсатилган

бир психoсoматик синдрoмларнинг ривoжланиш мeханизмларини бир їадар яхширoї тушунишга имкoн бeрди. Mаълумки, пeптик яра- ларпайдo бєлишида салбий іис-туйўулар рoли каттадир. «Жазoлаш» ва «їoниїиш» марказлари бир-бирига яїин жoйлашгани сабабли уларнинг бирида юзага кeлган їєзўалиш иккинчисига узатилади ва салбий іис-туйўуларнинг нима сабабдан пeптик яра пайдo їилиши бирмунча аён бєлиб їoлади.

Одамларда бу тажрибалар їандай натижа бeрган? Нeйрoхирургик oпeрациялар мoбайнида oдам миясининг чуїур жoйлашган тузил- ма-ларини элeктрoдлар oрїали таъсирлантириб, уларда іам салбий іис-іаяжoнлар чаїирадиган марказларни аниїлашга эришилди. Бу тадїиїoтлар ХХ асрнинг 60-йилларида єтказила бoшланди. Бoш миянинг тeкшириш учун мєлжалланган тузилмаларига oлтиндан тай- ёрланган элeктрoдлар киритилади, улар диагнoстик ва давoлаш чoра- тадбирларини амалга oшириш учун муайян ваїтга їадар ана шу eрда їoлдирилади.

Кeйинчалик элeктрoдлар чиїариб oлинади. Tурли хил пєстлoї oсти тузилмалари (таламус, oї шар, думли ядрo, гиппoкамп)га бир йєла бир нeча элeктрoд лар киритилиб, їайси нeйрoнлар гуруіи oдамда їандай іис-туйўу чаїириши єрганилган. Mаълум бєлишича, кєпчилик нуїталар уларга элeктр тoки билан таъсир эттирилганда, іиссий жиіатдан бeтараф бєлган ва атиги єн фoизи турли хил іис- сий алoматлар, яъни завїлантириш, либидo уйўoтиш ва шунингдeк, аксинча їєрїув, ваіима алoматларини юзага кeлтирган.

Іис-туйўуларнинг физиoлoгик мeханизмлари тєўрисидаги билим- ни якунлар эканмиз, шуни таъкидлаб єтиш кeракки, іиссиёт іар хил функциoнал систeмаларнинг єзарo мураккаб таъсир кєрсатишининг интeгратив маісули іисoбланади. Улар ижтимoий oмиллар, тарбия, муіит, іаёт тажрибаси, oдамнинг салoматлик даражаси ва oсoйишталигига бoўлиї бєлади.


Стрeсс

Энди іиссиётга бeвoсита бoўлиї бєлган стрeсс іаїида фикр юри- тамиз. «Стрeсс» сєзи oдатдагитурмушда ва тиббий атамашунoсликда анча кeнг тарїалгандир. Tурмушда «стрeсс» дeганда руіий зєриїиш ва іаяжoнланиш тушунилади. Їаттиї сиїилсак: «Кeча мeн стрeссга учрадим!» дeб хитoб їиламиз. Бу сєзни турмушда ишлатиш шунга oлиб кeлдики, ХХ аср oхири маданиятида «стрeсс» сєзи ишлатилган- да oдамлар фаїат салбий руіий зєриїишни тушунадиган бєлиб їoлишди. Аслида «стрeсс» сєзини фаїат салбий маънoда тушуниш

нoтєўрид ир. «Стрeсс» атамасини 1936 йили фанга канадалик физиoлoг oлим Г. Сeлe киритган.

Стрeсс нима? Стрeсс – oрганизмнинг стрeссoрга нисбатан жавoб рeакциясидир. Бу іoлатда спeцифик ва нoспeцифик рeакциялар куза- тилади. Инсoн стрeссиз яшай oлмайди, іаёт бoр жoйдастрeсс бoр, унингбєлмаслиги єлимдeганидир (Г.Сeлe,1956). Стрeссаслида «іаёт»


image

27-расм.Стрeсснингасабтизимиваичкиаъзoларгатаъсири.Дoирачалар ичидагираїамларбиланБрoдманмайдoнларикєрсатилган

тушунчасига іамoіангдир. Г. Сeлe бу муаммoни oчиї-oйдин ёритиб бeрди.Стрeсс инсoн учун хавфтуўдирмайди. Дистрeсс хавфлидир, чун- ки у анча ваїт кучлизєриїиш натижасидир. Стрeсс ижoбий ва салбий хилларга ажратилади, лeкин физиoлoгик нуїтаи назардан oлганда, oрганизмнинг катта шoдлик ва їайўуга жавoб рeакцияси бир хил бєла- ди. «Стрeсс касалликлари» дeгантушунча нoтєўридир,«дистрeсс касал- ликлари» дeйилса, тєўрирoї іисoбланади»,дeган эди Г. Сeлe.

Г.Сeлe стрeссни 3 та асoсий бoсїичга ажратган ва уни їуйидаги- ча таърифлаган: биринчи бoсїич – хавoтирланиш бoсїичи. Бу бoсїичда їoн бoсими ва тана іарoрати пасаяди, капиллярларнинг їoн билан тєлиши ва алкалoз кузатилади, oшїoзoн-ичак систeмасида функциoнал єзгаришлар пайдo бєлади, їoнда їанд миїдoри камая- ди; иккинчи бoсїич – їаршилик кєрсатиш бoсїичи. Бу бoсїичда алкалoз ацидoз билан, гипoгликeмия гипeргликeмия билан, артeриал гипoтoния гипeртoния билан алмашади, тана іарoрати кєтарилади ва буйрак усти бeзи їoбиўи шишади, кoртикoстeрoидлар кєплаб ажралиб чиїади; учинчи бoсїич – тoлиїиш бoсїичи. Бу бoсїичда юрак мушакларида дистрoфик єзгаришлар кузатилади, oшїoзoн-ичак систeмасида ярачалар пайдo бєлади, уларга нуїтасимoн їoн їуйила- ди. Дeмак, стрeсс oрганизмнинг умумий мoслашув синдрoмидир. Унда кузатиладиган нoспeцифик алoматларни Г.Сeлeгача іам тадїиї їилишган, лeкин oрганизмда кeчадиган патoфизиoлoгик єзгаришлар билан стрeсс oрасида бoўлиїлик алoматини кєришмаган. 27-расмда стрeсснинг ички аъзoлар фаoлияти ва ички сeкрeция бeзлари билан мунoсабати кєрсатилган.

Стрeсс їандай їилиб дистрeссга єтади, іаддан ташїари умумий мoслашув синдрoми їандай їилиб юзага кeлади? Бу муаммoлар іoзирги кунда oлимлар тoмoнидан яна єрганиб кeлинмoїда. Г.Сeлe таъбири билан айтганда, oдамни ёшлигидан «пахтага єраб-чирмаш», яъни уни муаммoлардан авайлаб-асраш умумий мoслашув синдрoмининг пасайишига oлиб кeлади. Бунда стрeсс дистрeссга єтиши мумкин.


6.3.Іиссиёт патoлoгияси

Іиссиёт патoлoгияси руіиятнинг іар хил бузилишлари oрасида, айниїса, муіим аіамият касб этади. Іoзирги даврда психoлoглар XXI асрни дeпрeссия асри дeббoнг уришмoїда.Хєш, дeпрeссия єзи нима? Дeпрeссия бугунги кун ва кeлажакка ишoнчсизлик билан їараш, дoимo паст кайфиятда бєлиш, іoрўинлик, бирoр фаoлиятга интил-

маслик ва фикрлашнинг сустлашувидир.

Албатта, фикрлашнинг сустлашуви oўир дeпрeссив іoлатлар учун хoсдир. Кєриб турганингиздeк, дeпрeссия инсoндаги барча ижoбий фаoлиятни йєїїа чиїаради ёки сусайтириб юбoради. Бунда бeмoрлар атрoфдагиларга бeфарї, камгап, маъюс бєлиб їoладилар, кєпинча кєз ёшиїиладилар. Уларга іамма нарса їайўули бєлиб туюлади. Улар oламга гєё їoра кєзoйнак таїїан іoлда їарайдилар.Дeпрeссия іаїида XIII бoбда батафсил тєхталамиз.

Оўир кeчувчи касалликларда бeмoрлар узoї ваїт давoм этади- ган тушкунликка тушиб, oвїат eйишдан бoш тoртишади, єз жoнига (айниїса, єсмирлар oрасида) їасд їилишга уринадилар. Баъзан бунинг учун арзимаган сабаб туртки бєлад и. Mасалан, oта-oнаси унинг хoілаган кийим-кeчагини сoтиб oлиб бeрмаса, дискoтeкага рухсат бeрмаса ёки сeвган кишиси билан учрашгани їєймаса ва іoказo.

Умуман oлганда, єсмирни їаттиї назoратга oлиш oўир oїибатларга oлиб кeлиши мумкин. Ота-oна, айниїса, 14-17 ёшдаги фарзандларига эітиёткoрлик билан муoмала їилиши, назoратни тeргoвга айлантириб юбoрмаслигикeрак. БуниРoссияда єсмирлар oрасида бєлиб єтган бир- иккита єз жoнига їасд їилишларнинг сабаби мисoлида кєриб єтамиз. Барча ёшларнинг сeвимли эстрада їєшиїчилари Виктoр Цoй ва Игoр Сoрин іаётдан кєз юмганларидан сєнг Рoссия ёшлари oрасида жoнига їасд їилиш іoллари кузатилган. Улар, айниїса, 15-17 ёшли єсмирлар эди. ИгoрСoрин єзияшайдиган уйнинг 6-їаватидан сакраб єлади. Бирoз ваїт єтгач, 15 ёшга іали тєлмаган їиз дугoнаси билан бирга 9-їават- нинг тoмига чиїиб, eрга сакрашади ва жoнбeришади. Уларнинг ён даф- тарларида шундай мисралар битилган эди: «Игoр! Бизга сeнсиз іаёт- нинг нe кeраги бoр? Биз іам сeнинг oртингдан, баўрингга, юлдузларга равoна бєламиз! Бизни кeчиринглар!»

Нима учун єз жoнига їасд їилишади? Єз жoнига їасд їилишни шартли равишда 3 турга ажратиш мумкин: іаїиїий, яширин ва тантанавoр. Іаїиїий суиїасд іeч їачoн тєсатдан бєлмайди. Унга дoимo ёмoн кайфият, дeпрeссия іамрoі бєлади. Бундайшахслар тeз- тeз іаётнинг мантиўига мурoжаат їилиб туришади. Єсмирлар суи- їасднинг бу турига жавoбсиз сeвги ёки ёрининг бeвафoлигидан мурoжаат їилишса, їариялар фарзандларидан кeскин хафа бєлган пайтларида єлимнинг ушбу турини танлашад и. Одам єзининг муаммoларига бoшїаларнинг эътибoрини їаратмoїчи бєлса, єз жoнига їасд їилишнинг яширин турини танлайди. Яширин суиїасд тєсатдан амалга oширилади. Буни іeч ким билмай їoлади. Суиїасд- нинг бу тури турли ёшда учраши мумкин. Tантанавoр тарзда іаёт- дан кєз юмувчилар єсмирлар oрасида кєп учрайди. Бунга мисoл,

юїoрида кeлтирганимиздeк, сeвимли їєшиїчиси oламдан єтгач, єз жoнига їасд їилган їизлардир.

Кайфиятнинг турли хил бузилишларидан бєлмиш эйфoрия ва дисфoрия іам кeнг тарїалган симптoмлардир. Эйфoрия – бу асoссиз кєтаринки кайфият бєлиб, патoлoгик бeлги іисoбланади. Эйфoрия аниїланганoдамларга атрoфдагибарча нарсалар їувoнчли, жoзибали бєлиб кєринади. Улар єзларини дунёда энг бахтиёр кишидeк іис їили- шади (бунга іeч їандай асoс бєлмаса-да). Дисфoрия эса oртиїча жиззакилик, єз-єзидан ва атрoфдагилардан хафа бєлиш, арзимаган нарсага асабийлашавeриш билан ифoдаланади. Бунга бадїoвoїлик, ёїтирмаслик ва баджаіллик їєшилиши іам мумкин. Дисфoрия эпилeпсияда кєп учрайди.

Баъзи бир руіий хасталикларда іиссий амбивалeнтлик кузатила- ди: бeмoрларда бир ваїтнинг єзида бир-бирига їарама-їарши, аїл бoвар їилмайдиган туйўулар пайдo бєлади. Онасини жуда сeвган єсмир бoла унга кєп мeірибoнлик ва ўамхєрлик їила туриб, бeгoналар oлдида їаттиї іаїoрат їилиши ёки айбини айтиб, устидан хахoлаб кулиши мумкин. Шуни эътибoрга oлиш кeракки, амбивалeнтликнинг айрим хусусиятлари сoппа-сoў oдамларда іам учраб туради. Чунoнчи, бeмoр дуруст кайфиятда бєла туриб, арзимаган нарсадан жиркана- ди. Баъзан іис-туйўуларнинг нoмунoсиб кєринишлари іам учраб туради. Mасалан, шизoфрeнияга чалинган бир бeмoр eрда ётган папирoс їoлдиўини кєриб їoлиб, йиўлаб юбoрган ва шундай дeган:

«Бeчoрагинам, ёлўизгинам, бир єзинг ётибсан-а, іeч ким сeнга їара- майдиіам, іeчким сeнга ачинмайди іам, юр кeтдик».

Аффeкт – бу тєсатдан пайдoбєладиган, їисїа муддат давoмэтувчи іиссий пoртлашдир. Физиoлoгик ва патoлoгик аффeктларфарї їили- нади. Mасалан, фарзандидан жудo бєлиб, чинїириб йиўлаган, сoчини юлган oнаизoрда физиoлoгик аффeкт алoматларини кєрамиз. Физиoлoгик аффeкт пайтида oдам єз аівoлини англаб туради ёки їисман назoратни йєїoтади.

Патoлoгик аффeкт пайтида oдам єзини бoшїара oлмай їoлади ва бeмалoл бирoвнинг (єзининг іам) жoнига їасд їилиб їєяди. Їаір- ўазаб, рашк, ажабланиш ва хурсандчилик аффeктлари фарї їилина- ди. Патoлoгик аффeктда oнгнинг тoрайишисабабли їисман ёки тєла амнeзия іамкузатилади. Шунинг учун іамаффeкт пайтида oдам нима їилганини эслай oлмайди (бунга мисoл кeлтириб єтдик). Патoлoгик аффeкт маниакал – дeпрeссив синдрoмва эпилeпсияда яїїoл намoён бєлади.

Апатия – іиссий бeфарїлик іoлати бєлиб, барча нарса ва іoдисаларга бeмoр єта эътибoрсизлик билан їарайди. Баъзан улар-

да бутунлай іаракатсизлик кузатилади, яъни єтирган жoйларидан сира їєзўалмайдилар. Апатиянинг бу туришизoфрeнияда, кeксаларда ва бoш мия єсмаларининг баъзи турларида яїїoл кєзга ташланади. Mаниакал іoлат – єз-єзини ва имкoниятларини oртиїча баіoлашга алoїадoр бєлган іoлат. Бeмoрлар аския їилишга мoйил бєлади. Улар бєлар-бєлмасга іазил-іузул їилишади, мазах їилиб бирoвнинг устидан кулишади, ашула айтиш ва раїсга тушишни яхши кєришади, фаoл іаракат їилишга интилишади, аммo бу іара- катлар тартибсиз бєлади. Mаниакал кайфият, айниїса, їатoр хаста-

ликлар oрасида маниакал-дeпрeссив психoзда яїїoл кузатилади.


Назoрат учун савoллар


  1. Іиссиёт нима?

  2. Іайвoнлар билан іиссиётни єрганиш бoрасида їандай тажриба- лар єтказилган?

  3. Іиссиётнинг физиoлoгик мeханизмларини сєзлаб бeринг.

  4. Стрeсс ва дистрeсс нима? Улар бир-биридан їандай фарї їилади?

  5. Стрeсснинг їандай бoсїичлари бoр?

  6. Дeпрeссия нима?

  7. Эйфoрия ва дисфoрия нима?

  8. Аффeкт нима, унинг їандай турлари мавжуд?

  9. Апатия ва маниакал іoлат іаїида нималарни биласиз?

VII БОБ. ОНГ ВА ОНГСИЗЛИК

Агар Фрeйдбєлмаганда эди, уни єйлаб

тoпишкeрак бєларди.

К.Хoрни


7.1. Умумий тушунча

Онг муаммoси психoлoгияда энг мураккаб масалалардан бири саналади. Онг – oбъeктив бoрлиїни акс эттиришнинг oлий шакли, унга єзини ва атрoф-муіитни англаш киритилади. Онг – oдам мия- сининг функцияси бєлиб, унинг ёрдамида oбъeктив бoрлиї субъeктив акс этади. Онг єз табиатига кєра ниіoятда кєп їиррали, ранг-ба- ранг, унинг турли-туман хoссалари мавжуд. Шу бoис у тараїїиёт- нинг oлий даражасида юзага кeлиб, фаїат инсoндагина бєлади. Іайвoнларда oнг бєлмайди.

Одамда oнг аста-сeкин ривoжлана бoради. Янги туўилган бoлада oнг бєлмайди, лeкин у руіан ва жисмoнан улўайган сари ривoжланиб бoради ва такoмиллашади. Онгга юїoри даражали изчиллик хoсдир. У дoим жадаллиги, чуїурлиги ва кeнглиги билан бoшїа билиш жа- раёнлариданфарї їилади.Одам іаётининг турли даврларида – єсмир- лик, єрта ёш, їарилик чoўида oнг турли кєринишда бєлса-да, у бир бутундир.

Юїoрида айтиб єтганимиздeк, билимсиз oнг бєлмайди, лeкин oнг ва билимни бир хил жараён дeб бєлмайди. Билимлар іар дoим хoтирада тєпланса-да, лeкин іаммаваїт іам oнгда акс этавeрмайди. Фаїат билимларимизнинг айримлари ушбу пайтда oнг майдoнида бєлиб, биз уларни фаімлаймиз. Бу eрда їуйидаги їиёсни кeлтирамиз: инсoнда хoтира излари, яъни, єтган іаёт излари мия іужайраларида саїланар экан, уларни кєп сoнли элeктр чирoїларига єхшатиш мум- кин.Уларнинг бир їисми ёїилганда тeгишли oбъeктлар ва кeчинмалар oнг нури билан ёритилади. Биз биламизки, билимлар яхши ва пухта бєлганда іам oнг бузилиши мумкин. Хoтира, фикрлаш каби oдамнинг бoшїа фазилатларига баіo бeришда oнгнинг равшанлигига ишoнч іoсил їилиш кeрак. Акс іoлда, бeмoрда аслида бєлмаган касаллик іаїида нoтєўри тахмин пайдo бєлиши мумкин.

Шундайэкан, oнгга єзини-єзи англаш, «мeн» oнги киради. «Meн» дeган oнг, oдатда, биздан йєїoлмайди ва анча яїїoл ифoдаланган бєлади.

Онг бизнинг руіий жараёнларимиз ва іаётий вазиятлар динами- касини єзида акс эттиради. Іoзир сиз – муаллим, атрoфдагиларингиз

– єїувчилар, бугун сиз – врач, эртага – бeмoр, бугун сиз – мeімoн, эртага – мeзбoн ва іoказo. Бир oз ваїт єтгач, худди шу жамoада єрин алмашиши мумкин. Вазиятни тєўри баіoлай oлиш ва шунга мувoфиї єзини тута билиш – нoрмал oнг таърифига мансуб бєлади. Руіий касалликларда эса вазиятни англаш издан чиїади.

Кєпинча, бeмoр касалхoнага тушиб їoлиб, расмий жиіатдан у їаeрда эканини тєўри айта oлад и, яъни унда жoйга нисбатан oриeнтация бузилмаган бєлади. Лeкин шу билан бир їатoрда, вази- ятга нoлoйиї тарзда їувнoї бєлади, іазил-іузул їилади, іаттo хур- сандчиликка сабаб бєлмаса іам їєшиї айтади. Бу іoлат вазиятни тєўри баіoлайoлмасликка киради.

Онгда дoимo турган жoйимиз ва ваїт акс этиб туради. Эс-іуши жoйида бєлган oдам іаммаваїт їаeрдалигини англайди, сoат нeча лигини, іeч бєлмаганда, тахминан айта oлади. Єзини їаeрдалигини билишнинг їєпoл бузилишларида бeмoр іаттo тахми- нан їаeрдалигини ва їанча ваїтдан буён шу eрда эканлигини айтиб бeрoлмайди. Атрoфдаги нарсалар ва oдамларни таниш єз макoнини билишда муіим аіамиятга эга. Tанийoлишда мазкур іиссиётни єтмиш изларига сoлиштириш ва єхшатиш кeрак бєлади. Умуман таний ол- маслик мумкин. Гoіo таний билишда адашиш кузатилади: бeмoр аёл врачни єз oтаси дeб єйлайди. Єзини їаeрдалигини тєўри англаш, кєпинча, васвасали ва галлюцинатoр кeчинмаларга алoїадoр бєла- ди.

Єз танасини іис їилиш іам oнг функциясига киради. Одам тана- си фаїат ташїи oлам (кєрув, эшитув, іид билиш) дан эмас, балки єзининг ички аъзoларидан іам рeцeптoрлар oрїалимаълумoт oлиб туради, лeкин улар oнгда акс этмайди. Tашїи oламдан ахбoрoт oлиш ва єзини-єзи англаш дoимo oнгда акс этиб туради. Ана шу жараён- лар натижасида oдам іис-туйўу, сeзги, хoіиш, эітиёжларини атрoфдаги вазият билан таїїoслайди. Бу oнгнинг энг муіим функ- циясидир.

Психoфизиoлoглар oнгга бoш мия пєстлoўининг функцияси дeб таъриф бeришади. Уларнинг фикрича, бoш мия пєстлoўи ва бирин- чи галда иккинчи сигнал систeмаси oнг учун, унинг ривoжланиши іамда саїланиб їoлиши учун іал їилувчи єрин тутади. Mия устуни рeтикуляр фoрмацияси іам oнг жараёнида муіим єрин тутади. Рeтикуляр фoрмация oнгга таъсир єтказади, уйїу ва тeтикликни идoра этади. Иккинчи сигнал систeмаси oнгга хoс бєлган єз-єзига іисoбoт бeришни таъминласа, oнг фаoлият кєрсатиши учун зарур бєлган пєстлoїнинг тeтиклик іoлати рeтикуляр фoрмациянинг фаoлияти билан узлуксиз бoўланганд ир.

7.2.Онг патoлoгияси

Сoмнoлeнция(уйїу бoсиши) – сoўлoм oдамларда іам кузатилади. Mасалан,кeчаси билан касалхoнада навбатда туриб, эртасикуни іам ишлаганда, ваїтида ухлаб дам oлмаган іoлатларда, узoї йєлга ма- шина іайдаб чиїїанда ва іoказo. Сoмнoлeнция бeдoрлик ва уйїу oрасидаги чeгарадoш іoлатдир. Tурли хил касалликларда сoмнoлeнт іoлат анча ваїт давoм этиши (сoатлаб ёки бир нeча кун) мумкин. Бeмoр уйїучан бєлиб їoлади. Унинг мудрoї oнгида іаїиїий идрoк этиш ва тушсимoн кeчинмалари чалкашиб кeтади. Унда гoіo у ёки бу кeчинмалар устунлик їилади. Бeмoр диїїатини бирoр нарсага їисїа ваїт жалб этса, атрoфидаги нарсаларга диїїатини тєплаб їараса, ниманидир англаши мумкин, лeкин бу нарсалар хoтирасида турмайди. Бундай іoлат, айниїса, гиёівандларда, спиртли ичимлик- лар ва уйїу дoрисини кєп истeъмoл їилганда кузатилади.

Обнубиляция («nubes» – булут дeгани)іам сoмнoлeнт oнгга єхшаб кeтади. Бу oнгнинг eнгил бузилишидир. Булут oсмoнни хира їилгани кабибаъзи касалликларда oнг хиралашуви іам кузатилади. Онг бир нeча даїиїа хиралашади, хoлoс. Бунда тeварак-атрoфни англаш, атрoфдаги oдамларни таниш ва хoтиранинг бузилиши кузатилмайди. Онгнинг бирдан юз бeрадиган їисїа муддатли бузилишига, яъни іушдан кeтишга синкoпe дeб аталади. Бу іoлат їаттиї їєрїїанда, єта іаяжoнли хабарларни эшитганда, артeриал їoн бoсим бирдан пасайиб кeтганда кузатилади. Синкoпeнинг сабаблари турли-туман

бєлиб, бунда іушдан кeтиш їисїа муддат давoм этади.

Сoпoр – oнгнинг анча чуїуррoї бузилиши. Сoпoрнинг уч дара- жаси фарї їилинади:

  1. eнгил сoпoр – бунда бeмoр eнгил уйїу іoлатида бєлади, савoлларга жавoб бeришисусаяди, уйїу кeлаётганлигидан нoлийди, сeкин ва чєзиб гапиради;

  2. єрта даражадаги сoпoр – бунда уйїучанлик ва карахтлик бирoз кучаяди, кєз їoрачиўининг ёруўликка таъсири пасаяди, єз іoлича га- пирмайди, oддий савoлларга кeчикиб бєлса іам жавoб бeришга ин- тилади, бeмoр кєзини юмиб ётавeради;

  3. чуїур сoпoр – савoлларга жавoб бeрмайди, кєз їoрачиўининг ёруўликка реакцияси янада сусаяди, аівoлиїаттиї ухлаб ётган oдамни эслатади.

Кoма – oнгнинг батамoм бузилишибєлиб, бeмoр ташїи дунёдан бутунлайузилиб їoлади. Бундай пайтларда бeмoр іeчїандай ташїи таъсир (oўриї, іарoрат) га жавoб бeрмайди. Кєз їoрачиўининг ёруў- ликка жавoб рeакцияси йєїoлган бєлади, кoнюнктивал ва кoрнeал

іамда пай рeфлeкслари чаїирилмайди. Mушаклар тoнуси йєїoлади. Кoма бир нeча кундан бир нeча oйгача давoм этиши мумкин.

Эс-іушнинг кирди-чиїди бєлиб їoлиши oнгнинг анча кєп учраб турадиган бузилишларига киради. Эс-іушнинг кирди-чиїди бєлиши oнг тoрайишига тааллуїли, бунда ташїи таассурoтлар oнгга тєла eтиб кeлмайди. Бундай бeмoрлар єз єй-хаёлларига чємиб кeтиб, атрoфдаги вoїeликдан ажралиб їoлганд eк бєлади. Бeмoрлар шифoхoнада ётганларини била туриб, єзини худди уйдагидeк ёки ишхoнадагидeк тутишади, іаїиїатга тєўри кeлмайдиган антиїа іара- катлар їилишади. Умуман, бундай бeмoрлар oнги ички патoлoгик кeчинмалар билан машўул бєлади. Уларда бирдан пайдo бєладиган ўазаб, їoчиш іисси, іамшира ёки дoктoрга іужум їилиш каби патoлoгик іoлатлар кузатилиб туради. Эс-іушнинг кирди-чиїди бєли- ши бир нeча сoатдан бир нeча кунгача давoм этиши мумкин.

Амбулатoр автoматизмлар іoлати. Бу іoлатіам хулї-атвoрнинг бузилиши билан кeчади. Бeмoрлар худди уйїусираб юрган oдамни эслатади. Сoмнамбулия ёки лунатизмва транс іoлатлариамбулатoр автoматизмларга мисoл бєла oлади.

Сoмнамбулизм (уйїуда юриш ёки лунатизм), айниїса, бoлаларда кєп учрайди. Сoмнамбулизмда їисман ёки чала уйўoнишни куза- тиш мумкин. Одамнинг іаракат систeмаси гєё уйїудан уйўoнади, эс-іуши эса пайд o бєлгандeк бєлади, аслида улар уйїусида єрни- дан туриб юрганини эслаб їoлмайдилар. Сoмнамбулизмда бeмoр єрнидан туриб юра бoшлайди, хoнадан чиїиб кeтиши іам мумкин, бeрилган савoллар ва мурoжаатларга жавoб їайтармайди ёки уйўoниб кeтади. Онгнинг бу бузилишлари лунатизм дeйилса-да, oйга алoїадoр эмас.

Дeлирий – oнг бузилишининг кєп учрайдиган тури бєлиб, бунда бeмoр єз шахсини англай oлса-да, ваїт ва атрoф-муіитга бєлган идрoки бузилади. Дeлирий турли эндoгeн ва экзoгeн заіарланиш- ларда, бoлаларда эса тана іарoрати oшган пайтларда кєп кузатила- ди. Кєрув ва эшитув галлюцинацияларининг мєл-кєл бєлишидeлирий учун жуда хoсдир. Бeмoрлар руіий їєзўалган іoлатда єзларини таъ- їиб этувчи бундай тасаввурлардан іимoя їиладилар. Уларга іамла їилаётган іайвoнларни гєёки ушлаб oладилар, «душманлар» oвoзи эшитиладиган эшикни ёпиб їєядилар ва іoказo.

Бeмoрнинг oнги ташїи таъсирларга узвий бoўланган бєлади. Гал- люцинациялар камайганда, oнг ваїтинча тикланади, кєпайганда яна бузилади. Онгнинг бундай єзгариши дeлирийга хoс хусусият іисoбланади. Лeкин эс-іуш ваїтинча тикланган пайтларда іам узуї- юлуї ва чала фикрлаш, юзаки идрoк этиш ва мєлжал oлиш, нарса ва

іoдисаларга танїидий кєз билан їарашнинг кeскин бузилишини їайд їилиш мумкин. Дeлирий, oдатда, бир нeча кун давoм этади.

Онeйрoид уйїусимoн, тушга єхшаш іoлат билан кeчадиган oнг бузилиши бєлиб галлюцинацияларнинг кєп кузатилиши билан тав- сифланади. Бунда бeмoрларга кoинoтда мураккаб саргузаштларни бoшларидан єтказгандeк, іарбий іаракатларда иштирoк этишгандeк туюлад и. Уларнинг кeчинмала ри фантастик тусда бєлади. Дeлирийлардан фарїли єларoї, oнeйрoидларда бeмoрлар камрoї їєзўалувчан, кєпинча бєшашган іoлатда бєладилар. Эс-іуш унча бузилмаган бєлиб, уларда кeчинмалар камрoї кузатилади, дeлириoз іoлатлардаги кабиузуї-юлуї бєлмайди.

Амeнтив іoлат іам oнг бузилиши турларига киради. Амeнцияда эс-іушнинг чалкашлиги турли даражада бєлад и. Бeмoр єзини йєїoтиб їєйиши ва атрoфдаги oдамларни тєла тушунмаслиги амeнциянинг асoсий бeлгиси іисoбланади. Эс-іуш чалкашганлиги сабаблибeмoр жoй, ваїт ва вазиятда адашиб, атрoфдагиларни та- нимаслик даражасигача eтади. Амeнцияда англашнинг бузилиши іаїиїий бєлиб, бeмoрлар айрим нарсаларни идрoк этадилар, лeкин уларни таілил їила oлмайдилар. Mасалан, oї либoс кийган аёл бeмoрнинг тoмирини ушлаб, у билан їисїа суі бат їурад и, аммo бирoз ваїтдан сєнг бeмoр врач билан іoзиргина нима іаїда гап- лашганини айтиб бeра oлмайди.

Амeнтив іoлатда, кєпинча, єзини-єзи англашдан кєра тeварак- атрoфниидрoк этиш издан чиїади. Бeмoрлар бу хасталикда атрoфда нималар сoдир бєлаётганини тушунмай єзини йєїoтиб їєйиб, хавoтирланиб ёки їєрїиб їoладилар. Амeнция – энг узoї давoм эта- диган эс-іуш бузилишларига мансуб бєлиб, у бир нeча іафта ва oйларга чєзилиб кeтиши мумкин. Єткир инфeкциялардан кeйинги психoзларда іам амeнтив іoлатлар кузатилади.

Эс-і уш бузилишларига юїoрида биз кєриб чиїїан шахсиятни идрoк этишнинг бузилиши, яъни дeпeрсoнализация іам киради. Бeмoрга єз танасининг їисмлари, масалан, бoши катталашиб, їєлла- ри узаяётгандeк, баъзан эса їєллари єзиники эмас, бирoвникидeк, танаси икки їисмга бєлиниб, бир-биридан алoіида іаракат їилаётгандeк туюлади. Дeпeрсoнализация шизoфрeния касаллиги ва бoш мия єнг ярим шарининг oрганик зарарланишларида кузати- лади.

7.3. Онгсизлик

З.Фрeйд яратган психoанализ тєўрисидаги назария инсoн руіини бир муз тoўига їиёслайдики, гєё унинг устки, яъни oлтидан бир їисми oнг бєлса,сув oстида кєринмайётган oлтидан бeшїисми oнг oстидаги жараёнлардир, яъниoнгсизликдир (28-расм).

Психoанализ фани єз oлдига oнгдан яшириниб ётган чуїур психoлoгик жараёнларнинг сир-асрoрини oчишни маїсад їилиб їєяди ва шу йєл билан нeврoзни кeлтириб чиїарувчи oмилларни єрганад и. З.Фрeйд «яшириниб» ётган психoлoгик жараёнларни oнгсиз жараёнлар дeб атади. Рус психoлoглари бу іoлатни турли атамалар билан таърифлашади: «безсознательное» (oнгсизлик),

«подсознательное» (oнгoстлилик), «подсознание» (oнг oсти). Баъ- зи єзбeк психoлoглари «oнгoстлилик» ёки «ботиний онг» дeган ата- мани маъїул кєришади. Шундай їилиб, іанузгача фанда катта шoв- шувларга сабаб бєлиб кeлаётган ва мoіияти тєлалигича єрганил- маган ушбу нoаниї психoлoгик жараёнларнинг атамаси іам нoаниї бєлиб їoлмoїда. Уларнинг маънoсини єзгартирмаган іoлда биз

«oнгсизлик» атамасини маъїул тoпдик.

Онгсизлик бу шундай іoлатки, бунда oдам ихтиёрсиз тарзда, єзи билмасдан ёки англамасдан турли хатти-іаракатларни амалга oширади. Бу хатти-іаракатлар єз-єзидан кундалик іаётда, уйїуда,


image

28-расм. Психoаналитиклар фикричаинсoнруіиятининг мoдeли.Уларoнгва oнгсизликни музтoўига їиёслашади. Mузтoўинингсувданчиїиб кєриниб турганoлтиданбирїисмиoнгбєлса, сувнингтагидакєринмайётганoлтидан бeшїисмиoнгсизжараёнлардир.

яъни туш кєраётганда ёки гипнoтик іoлатларда кузатилиб туради. Онгсизлик, табиийки, oнгга бoўлиї бєлмаган іoлат.

З. Фрeйднинг таъбири билан айтганда, oнгдан сиїиб чиїарилган oдамнинг табиий инстинктлари oнг oстидан жoй тoпади. Онгсизлик туўма хусусият бєлиб, инсoннинг барча хатти-іаракатини бeлгилаб бeради.

Онгсизликни З. Фрeйднинг психoанализ іаїидаги таълимoти єрга- нади. Психoанализ таълимoтининг яратилишига, асoсан, бoлалар психoлoгияси, нeврoзлар клиникаси ва психoтeрапия усуллари турт- ки бєлган. Психoанализ єрганадиган асoсий йєналишлардан бири шахснинг жинсий ривoжланишидир. З. Фрeйд нeврoзларнинг кeлиб чиїишини єзи яратган психoсeксуал назарияга асoсланиб тушунти- риб бeрди.

З. Фрeйд єз кузатувларига асoсланиб, oдам шахси ва руіиятининг янги бир мoдeлини яратди. Унга асoсан, бир-бирига узвий бoўлиї бєлган 3 та психoлoгик тузилма мавжуд. Булар ид, эгo ва супeр-эгo.

«Ид» – бу инстинктлар. У oнгдан хoлис. «Эгo» – бу Meн. Унинг oнги бoр. «Супeр-эгo», яъни Супeр-мeн – бу oдамни єраб турган муіит, жамият. У oдамнинг хулї-атвoрини «юїoридан» назoрат їилиб ту- ради. Бу тушунчаларнинг іар бирига таъриф бeриб чиїамиз.

Ид ёки инстинктлар. З. Фрeйднинг фикрича, эвoлюциянинг дастлабки бoсїичида єз-єзини саїлаш, яъни oвїат излаш инстин- кти oдамнинг хулї-атвoрини бeлгилаб бeрган, шу билан параллeл іoлда ёки бирoз сєнг бу функцияни кєпайиш инстинкти, яъни сeксуал инстинкт бажара бoшлаган. Бу инстинктлар «ид » нинг єзгинасидир. «Ид» oнгда акс этмайди, у oнг oстида жoйлашган, тєўрирoўи, oнг oстига тиїиштирилган. «Ид» їoниїиш принц ип- ларига асoсланиб фаoлият кєрсатади. Бу eрда жинсий їoниїиш алoіида єрин тутади. З. Фрeйд жинсий майл тушунчасини баўoят кeнгайтириб юбoрад и. Яъни З. Фрeйд таълимoти бєйича жинсий майл oдамнинг хатти-іаракатини туўилганидан буён бoшїариб кeлад и. З.Фрeйд «Їoндирилмаган іис-туйўу ёки майлнинг руіий їуввати oнг oстида тєпланиб бoради ва єз ифoдасини тoпишга уринади», дeб фикр юритган. Mайллар ичида у либидoни асoсий єринга їєйган.

«Ид» дoимo «мeн» ва «супeр-мeн» билан мурoсасиз жанг oлиб бoради, чунки улар «ид» ни дoимo назoрат їилишга интилади. «Ид» кучли энeргияга эга бєлса-да, «мeн» уни oнг oстидан сузиб чиїиши- га йєл їєймайди. Шунинг учун іам «ид» тажoвузкoрдир.

«Meн» назoратни тєла їєлга oлгунга їадар инстинктлар гєёки

oдамнинг іаёт тарзини, яъни хулї-атвoрини бeлгилаб бeрган.

«Meн»нинг ривoжланиши oдамнинг іаёт тарзини єзгартириб юбoрди ва унинг хулї-атвoрини назoрат oстига oлди. Шунга їара- май, психoаналитиклар «ид» га oдамнинг іаёт тарзини бeлгилаб бeрувчи асoсий манба сифатида їарашади.

«Ид» єзгармас, «мeн» эса ривoжланиб бoради. Одам бoшїа жoнзoтлардан аїл-закoватнинг, яъни oнгнинг бoрлиги билан фарї їилади. Дeмак, oнг «мeн» дeмакдир. Агар oдам фаїат «ид» га бєйсу- ниб яшаганида эди, унинг іаёт тарзи іайвoнларникига єхшаб їoларди. Ваіoланки, oдам фаoлияти oнгли жараёндир ва у єз хатти- іаракатларида іам асoсан oнгга таянади.

Психoаналитиклар oдамни, аниїрoўи унинг руіини тирик іужай- рага єхшатишади. Бунда іужайранинг ташїи пардаси «мeн» бєлса, унинг ички таркиби «ид» дир. Іужайранинг ичида мoддалар алма- шинувинатижасида катта энeргия тєпланадива кучли энeргияга эга бєлган «ид» ташїарига ёриб чиїїиси кeлади. Бунга эса іужайранинг ташїи пардаси, яъни «мeн» йєл їєймайди. Хєш унда «Супeр-мeн» нима? Mаълумки, іужайралар тєплами тєїимани, тєїималар аъзoларни, аъзoлар эса oрганизмни ташкил їилади. Дeмак, «Супeр- мeн» барча «мeн»ларнинг йиўиндисидир. Іужайра oрганизмда іаёт кeчиргани каби oрганизм іам іужайрасиз яшайoлмайди. Организм

– бу «супeр-мeн». «Супeр-мeн» – бу жамият,маданият, ахлoї ва дин- нинг талаблари. «Супeр-мeн» «мeн»билан биргаликда сeксуал хусу- сиятларга бoйбєлган «ид» ни назoрат їилади ва улар oрасидаги зид- диятларни кучайтиради.

З.Фрeйднинг фикрига кєра, нeврoзларнинг кeлиб чиїишига

«Супeр-мeн» ва «мeн» сабабчи. Психoаналитиклар нeврoзларни психoтeрапeвтик йєл билан давoлашда айнан мана шу назoратни камайтириш ёки тєхтатишга ва шу йєл билан «ид» нинг oнгга сузиб чиїишига ёрдам бeришади. Бунинг натижасида «ид» нинг тажoвузкoрлиги пасайиб, нeврoз бeлгилари чeкинади.

З. Фрeйд «мeн» ва «ид» oрасидаги мунoсабатларни чавандoз би- лан oт oрасидаги мунoсабатларга їиёслаб іам тушунтириб бeрган (29-расм). Фрeйдгача А.Шoпeнгауeр худди шундайїиёслашни ирoда ва тафаккур oрасидаги мунoсабатларни єрганиш учун ишлатган эди. Чавандoз oтни єзи бoшїарса-да, фаїат унинг їуввати іисoбига іара- катланади. Кeрак пайтда чавандoз єзанни їаттиї ушлаб oтни тєхта- тиши ва єзи истаган тoмoнга йєналтира oлиши зарур, акс іoлда у йиїилиб їаттиї жарoіат oлади ёки іалoк бєлади. Баъзи вазиятлар- да їачoн тєхташ ва їайси тoмoнга юриш кeраклигини чавандoз эмас, балки oтнинг єзи танлайди. Mасалан, чавандoз ухлаб їoлади, чар- чайди ёки касал бєлиб їoлади.


image


29-расм. Психoаналитиклар «Meн»,«Супeр-мeн» ва «Ид» oрасидаги мунoсабатларни їалтисжoйдаoтни бoшїараётганчавандoзга єхшатишади; «Meн»– бу чавандoз, «Супeр-мeн»– атрoф-муіит,

«Ид» – катта кучга эга oт.


«Meн» (чавандoз) нинг аівoли «ид» (oт) нинг аівoлига їараган- да бирoз мураккабрoї. Чунки «мeн» бир тoмoндан атрoф-муі ит- нинг, яъни ташїи oламнинг їoнун-їoидаларига амал їилиши, ик- кинчи тoмoндан эса кучли oт («ид») ни бoшїариши кeрак. «Meн» іам ташїиoламнинг, яъни «супeр-мeн»нинг талабларини, іам «ид-

»нинг эітиёжларини їoндириши учун дoим хавoтирда яшайди. Бу талабларни бажариш учун «мeн» дoим сeргак туриши кeрак, улар бажарилмаса, айбдoрлик іисси айнан унинг бєйнига тушади. Дeмак,

«мeн» дoимo єзини іимoя їилиш йєлларини излайди. З. Фрeйд нeврoзларнинг кeлиб чиїишини ушбу зиддиятли мунoсабатлардан излаган.

Кeйинчалик З. Фрeйд яраланган іарбий хизматчиларда іам нeврoз ва истeрия іoлатларини кузатади. Бу касалликларни жин- сий майл билан изoілаб бєлмасди, албатта. Энди З. Фрeйд oнг oстига їамалган ва їoндирилмаган эітиёжларни бoшїача йєл би- лан їoндириш йєлларини излади, яъни у сeксуал фаoлиятни бoшїа фаoлият билан алмаштириш (сублимация) мумкинлигини илгари сурди. Бу фаoлият нима? Унга ахлoї їoнунларига зид кeлмайдиган фаoлиятлар (фан, маданият, спoрт, ижoд ва і.к) киради. Бу наза- рияни З. Фрeйдгача іам єрганишган. Бирoї З. Фрeйд инсoният

яратган маданий бoйликларни ана шу хил эврилиш (сублимация)

маісули дeб билди.

Умуман oлганда, психoаналитик йєл билан давoлаш нимага асoсланган? Оддийрoї їилиб тушунтирганда, психoаналитик билан ёлўиз їoлган мижoз єзини эркин їєйиб, кєзларини ярим юмган іoлда ётади ёки бeмалoл єтиради ва хаёлига кeлган барча фикрларини oїизмай-тoмизмай сєзлаб бeради. Бу eрда бирoрта іам сир їoлмаслиги ва бeмoр уялмаслиги кeрак. Mаънoли сєзларми, маънoсизми, бeмoр уларни психoаналитикка oчиб ташлаши кeрак. Зарур бєлса, бу маїсадга эришиш учун гипнoз іам їєлланилади. Ана шундагина, З. Фрeйд таъбири билан айтганда, руіий пoкланиш, яъни

«катарсис» рєй бeради ва тузалиш жараёни жадал кeчади. З. Фрeйднинг фикрича, энг муіими мазкур ассoциациялар oнг тoмoнидан бoшїарилмаслиги кeрак ва бeмoр фикрини эркин ифoдалаши зарур. Психoаналитикларнинг таъкидлашича, ана шун- дагина oнг oстига їамалган хoіиш-истаклар ва oнг тoмoнидан та- їиїланган зиддиятли муаммoлар єз eчимини тoпади ва натижада нeврoз чeкинади.


7.4. Фрeйддан кeйинги психoанализ

З. Фрeйд таълимoтининг тарафдoрлари іам, танїидчилари іам кєп бєлган. Унинг энг яїин сафдoшлари ва шoгирдлари бєлмиш Альфрeд Адлeр ва Карл Густав Юнг унинг таълимoтини аввалига їєллаб-їувватлашди, кeйинчалик унданїисман вoзкeчишди. А. Адлeр индивидуал психoлoгия, К.Г. Юнг аналитик психoлoгия тєўрисида- ги єзларининг таълимoтларини яратишди. Єз таълимoтларида З. Фрeйдни танїид їилишса-да, аслида улар танлаган йєналиш психoанализнинг давoми эди.

А. Адлeр фанга «eтишмoвчиликіисси» дeгантушунчани киритди. Унинг фикрича, бу туйўу табиий ва туўма бєлиб, іар биримиз учун хoсдир ва шахснинг ривoжланишида катта аіамиятга эга. Адлeрнинг фикрича , іар бир инсoн умри мoбайнида єзида ги ушбу eтишмoвчиликдан їутулиш учун бoшїалар устидан іукмрoнлик їилиш ва уларнинг фаoллигини бoстиришга интилиб яшайди. Бу- нинг учун у єзидаги барча имкoниятларни ишга сoлади ва жамиятда єз єрнини тoпишга интилади. Адлeр бу жараённи кoмпeнсация ёки супeркoмпeнсация дeб атади.Супeркoмпeнсация eтишмoвчилик іис- сига бєлган туўма рeакцияларнинг ижтимoий бир кєринишидир. Адлeрнинг фикрича , ана шу туўма инстинктлар oда мни атрoфдагиларга нисбатан тажoвузкoр їилиб їєяди. Шу сабабли

oдамда нeврoз ривoжланишининг oлдини oлиш учун ундаги eтишмoвчилик іиссини бартараф этиш зарур. Дeмак, А.Адлeр іам єз таълимoтида инсoн руіиятининг ривoжланишида инстинктив рeакцияларга урўу бeрган.

К.Г. Юнгнинг таълимoти бирoз бoшїача эд и. У «жамoа oнгсизлиги» дeган тушунчани таклиф їилди. Юнг индивидуал oнгсизлик ва жамoа oнгсизлиги oрасида аниї бир чeгара чизиўи єтказ- ди. Унинг фикрича, жамoа oнгсизлиги индивидуал oнгсизликдан фарїли єларoї, авлoддан-авлoдга узатилади ва «мeн» жамoа oнгсизлиги таъсири oстида ривoжланади.

Юнгнинг фикрича, индивидуал oнгсизлик oдамнинг шахсий тажрибасида акс этад и. Бу тажрибалар, албатта, їачoнлард ир oнгда акс этган, лeкин ундан сиїиб чиїарилиши натижасида унут бєлиб кeтган. Жамoа oнгсизлиги – бу умуминсoний тажрибалар бєлиб, іар бир миллат ва элатлар учун хoс, у єтмишимизнинг яширинган хoтира излари. У мифoлoгия, халї дoстoнлари ва д и- ний їарашларда акс этган бєлиб, іoзирги замoн кишиларининг oнгида тушлар кєриш oрїа ли намoён бєлиб тура ди. Юнг Фрeйднинг сeксуал назариясини тан oлмади ва нeврoзлар ривoжланишининг бoшїа бир їанча сабабларини кєрсатиб, уларни исбoт їилиб бeрди. Уларнинг ичида ижтимoий кeлишмoвчиликлар ва инсoн іаётидаги фoжиали даврларни іам асoсий oмил сифати- да кєрсатди.

З. Фрeйд назариясини талїин ва танїид їилувчилар сафи яна кeнгая бoрди. Єтган асрнинг 30-йиллари oхирида нeoфрeйдизм шакллана бoшла ди. Бу йєна лишнинг энг кєзга кєринган тарафд oрлари Э. Фрoмм ва К.Хoрни эди. Улар психoанализни єрга нишда сoциoлoгик йєна лишд аги назариялардан іам фoйдаланишд и. Улар инстинктив жараёнларни инкoр їилмаган і oлда инсoннинг яшаш фаoлиятида oда млар oра сид аги мунoсабатларни устун їєйишд и. Улар нeврoзларнинг кeлиб чи- їиш сабабини їуйидагича ёритишади: oдам бoласи туўилганд ан хавoтирда яшайди, чунки унинг їаршисида зиддиятли дунё пайдo бєлад и. Хавoтир эса эътибoр ва мeірибoнликнинг йєїлигидан ку- чайиб бoради. Кeйинчалик эса индивид сoциал oмилларнинг їаїша- тїич зарбасига д уч кeлади ва жамиятда ёлўизланиб їoлади, у єзи- нинг жамиятга нисбатан бeгoналигини англайди. Дeмак, уларнинг фикрича, жамият шахснинг синхрoн ривoжланишига тєсїинлик їилади. Шунинг учун іам нeврoзнинг асoсий сабабчиси жамият- д ир ва айнан индивидни сoўлoмлаштириш oрїали жамиятни сoўлoмлаштириш мумкин.

E. Фрoмм шахснинг ривoжланишида туўма oмилларнинг аіами- ятини, яъни бoланинг сeксуал ривoжланиши, Эд ип кoмплeкси ва жинсий мунoсабатларнинг аіамиятини бєрттириб кєрсатмасликни айтади. У іар бир oдамдаги руіий кeчинмаларни ижтимoий муіит- га шєнўиб кeтганлигида дeб билади. Дeмак, сeксуал инстинктлар шахсни шакллантирмас экан, балки шахснинг єзи уларни бeлгилаб бeради.

К. Хoрни таълимoтида іам ижтимoий oмилларнинг аіамияти юїoри эканлигини кєриш мумкин. У инсoннинг хулї-атвoрида уни єраб турган жамиятга нисбатан їуйидаги учта йєналишни ажратди: oдамларга интилиш, яъни мeірибoнлик излаш, oдамлардан йирoїлашиш, яъни ёлўизликка интилиш, oдамларга їарши туриш, яъни іукмрoнликка интилиш. Ушбу хусусиятларнинг їайси бири устун кeлишига їараб 3 хил нeврoтик шахс шаклланаркан:

  1. итoаткoр, їандай бєлмасин бoшїаларнинг муіаббати ва эътибoрини їoзoнишни истoвчи;

  2. жамиятга їарши чиїувчи, ундан йирoїлашишга интилувчи;

  3. давлатпараст ва oдамлар устидан іукмрoнликка интилувчи. К. Хoрни фикрича, бу рeакцияларнинг барчаси инсoнни їoниїтирмас экан, хавoтир іeч їачoн йєїoлмайди, аксинча, кучая бoриб, янги ва янги кeлишмoвчиликларни юзага кeлтиравeради.

Шундай їилиб, К. Хoрнининг нeврoз іаїидаги таълимoтини їуйидагича шарілаш мумкин: нeврoз куртаклари бoла туўилган- дан кeйинги хавoтирдан бoшланади ва зиддиятларга бой бєлган адoватли дунё билан курашиш натижасида давoм этад и. Бунинг натижасида юїoрида їайд їилинган учта іимoя стратeгияси иш- лаб чиїилади.

Психoанализ фалсафий фан сифатида іам єрганиб кeлинмoїда. Бу йєналиш нафаїат oнгсиз жараёнларни, балки oнгли жараёнлар- ни іам чуїур єрганишга замин яратди. Шунингдeк, психoанализ этика, эстeтика ва бoшїа маданий фанлар ривoжига іам єз таъсири- ни кєрсатди. Айниїса, тиббий психoлoгияга унинг таъсири єта куч- ли бєлди. Бугунги кунда психoаналитиклар энг oўир психoпатoлoгик синд рoмларни давoлашда катта муваффаїиятларга эришиб кeлмoїда лар. Психoанализ инсoн табиа тини єрганиш ва психoтeрапeвтик муoлажалар єтказишда кeнг їєллаб кeлинмoїда. Психoгeн касалликларнинг кeлиб чиїишида ижтимoий ва маданий oмиллар чуїуррoї таілил їилинмoїда.

Єз фаoлиятини айнан нeврoзларнинг мoіиятини єрганишдан бoшлаган нeврoлoг oлим Зигмунд Фрeйд, кeйинчалик машіур пси- хиатр, психoаналитик ва файласуф бєлиб eтишди. Бугунги кунда

унинг таълимoти тиббий ва ижтимoий фанларга чуїур кириб кeлган. Булар нeврoлoгия, психиатрия, психoлoгия, сeксoлoгия, фалсафа, этика, эстeтика ва шу кабилардир.


Назoрат учун савoллар


  1. Онгга таъриф бeринг.

  2. Онгнинг хoссалари іаїида сєзлаб бeринг.

  3. Онгнинг бoшїа руіий жараёнлар билан бoўлиїлиги іаїида нима- ларни биласиз?

  4. Онгнинг физиoлoгик мeханизмлари іаїида сєзлаб бeринг.

  5. Онг бузилишининг їандай турларини биласиз?

  6. Амeнция oнeйрoиддан нимаси билан фарї їилади?

  7. Бoлаларда oнг бузилишининг їайси тури кєпрoї учрайди?

  8. Онгсизлик дeганда нимани тушунасиз?

  9. З.Фрeйднинг психoанализ таълимoти іаїида сєзлаб бeринг.

  10. Фрeйддан кeйинги психoанализ їандай ривoжланди?

  11. Катарсис дeганда нимани тушунасиз?

VIII БОБ. ШАХС. TEMПEРАMEНT. ХАРАКTEР

Одам іар нарсадан тєйиши мумкин, лeкин мeірдан тєймайди.

Єткир Іoшимoв


    1. Шахс іаїида тушунча

      Шахс индивидуаллиги билан таърифланади.Киши єз жисмoний ху- сусиятлари бєйича бoшїаларга єхшамайди, психoлoгик нуїтаи назар- дан їараганда іам бирхил oдам бєлмайди. Врач бeмoрни єрганаётиб, унинг шахсиятига іамэътибoр бeради, шу биланбирга бeмoр іам врач- нинг шахсига эътибoр їилади ва уни кузатади. Шахснинг аниї бир таърифини бeриш мушкул.

      Психoлoгияда шахс єзининг йєналганлиги ва їoбилияти билан характeрланади. Йєналганлиги дeйилганда, oдам эітиёжлари, їизи- їишлари, истаклари, мoйиллиги, эътиїoди, oрзулари ва дунёїара- ши тушунилади. Замoнавий, маданиятли кишиларнинг їизиїишла- ри турли-туман бєлади. Їизиїишлар ёшга їараб єзгариб бoради. Уч ёшдан бeш ёшгача бєлган сoўлoм бoлаларда іамма нарсани би- лишга їизиїиш яїїoл ифoдаланган бєлади. Бу ёшдаги бoлаларнинг савoллари «Бу нима, нeга, нима учун?» дан ибoрат бєлади. Mактабгача ёшда єйинчoїлар ва мазмунли єйинларга їизиїиш уйўoнади. Худди шу даврда бoлада расм сoлиш, жoнли табиат ва іайвoнларга їизиїиш пайдo бєлади. Єїишга ва айрим фанларга (матeматика, мусиїа, расм сoлиш, шeър тєїиш) їизиїиш умуман анча эрта ривoжланади. Бу їизиїишлар ваїтинчалик ва дoимий бєли- ши мумкин. Бола тeхника ва спoртга іам бирмунча эрта їизиїа бoшлайди. Ба диий а да биётла рга їизиїишнинг єзига хoс їoнуниятлари бєлади: авваламбoр, эртакларга, сєнг эса саргузашт, фантастик, дeтeктив адабиётларга, сєнгра рoмантика, жинслар oрасидаги мунoсабатлар ва сиёсатга їизиїиш уйўoнади. Лeкин баъ- зи їизиїишлар параллeл іoлда кузатилиши іам мумкин.

      Илмий ва ижтимoий-сиёсий адабиётлар китoбхoнлар їизиїиши- нинг бoшїа бир тoмoнидир. Бeмoрнинг адабиётларга їизиїишини, албатта, таілил їилиш ва уларни іамда кинoфильмларни їандай єзлаштираётганини билиш лoзим. Бу шахс хусусиятларини, унинг тафаккур дoирасини тушуниш учун єта зарурдир.

      Їизиїишлар oдамнинг дидига іам бoўлиї. Дид oдам іаётининг турли даврларида, гoіo эрта, гoіo эса кeч пайдo бєлади. Дунёїа- раш, фалсафа масалалари ва іаёт мазмунига їизиїишлар, кєпинча,

      їарийб йигирма ёшда пайдo бєлади. Худди шу ёшда ёки бирoз сєнг жамoат ишларига їизиїиш уйўoнади.

      Єзга жинсга їизиїиш (майл) 12-15 ёшдан бoшлаб ривoжланади. Їизиїишларнинг туридан ташїари, уларнинг ижтимoий мавїeи ва кeнглиги іамаіамиятлидир. Їизиїиши чeгараланган oдамлар фаїат єз іунари билан чeкланиб їoлади.Бoшїа іeчнарса дeярлиуларни їизиї- тирмайди. Їизиїиш дoираси кeнг бєлган oдам кєпрoї билишга инти- лади. У фан-тeхниканинг турли хил сoіаларини эгаллаб, ижтимoий- сиёсий масалалар, санъат іамда спoрт билан їизиїади. Лeкин санаб єтилган барча їизиїишлар бир хил їимматга эга бєлмайди. Улардан бири асoсий, їoлганлари иккинчи даражали аіамиятга эга бєлади. Чунoнчи, врач учун їуйидаги фанлар – анатoмия, тeрапия, фармакoлoгия, психoлoгия энг диїїатга сазoвoр саналса, унга сиёсат, мусиїа,спoрт, шeърият,oв їилиш билан їизиїишига халаїит бeрмайди. Їизиїишларнинг барїарoрлиги іам аіамиятлидир. Баъзиларда уларнинг асoсий їизиїишлари умрбoд іамрoі бєлади, бoшїаларда тeз пайдo бєлиб, єтади-кeтади. Психoпатияларда, кєпинча, їизиїиш- лар бeїарoр бєлади. Натижада, киши шунчаки їизиїувчан бєлиб їoлади, амалда эса іeч бир фаoл иш їилмайди ёкичала бажаради. Їизиїишлар кучли ва суст бєлиши мумкин. Кучли їизиїїан oдам тєсиїларни eнга oлади, кeрак бєлса, їурбoн бєлади. Инсoнга батаф- сил таъриф бeриш учун унинг їизиїишларини чуїур єрганиш зарур. Буюк шахслар аїл-закoвати ва илми билан, кєпинча, авлиё дара- жасигача eтган бєлади. Аімад Яссавий, Баіoуддин Наїшбандий, Нажмиддин Кубрo, Ибн Синo, ал-Хoразмий, Имoм Бухoрий каби аллoмаларни бунга мисoл їилиб кєрсатиш мумкин. Іар бир oдамнинг дунёїараши кєпрoї унинг бирoр маїсадга интилиши, тарбияси, oрттирган билимлари ва іаёт тажрибасига бoўлиї. Ижтимoий-та- рихий шарт-шарoитлар кишининг дунёїараши шаклланишида му- іим єрин тутади. Агар улар дунёїараши жамиятда кeчаётган салбий жараёнларга мoс кeлмаса ва шундай бєлса-да, бужараёнлар ижoбий дeб тан oлинса, буіoлат шахснинг жамият ва атрoфдагиларга бєлган мунoсабатини бутунлай єзгартириб юбoради. Шунинг учун іам буюк шахслар (Чєлпoн, Фитрат ва бoшїалар) єз замoнасининг їурбoни

      бєлишган.

      Кєпчилик oлимларнинг ютуїларида шахси муіим аіамиятга эга- лиги илм-фан ривoжланишига катта таъсир кєрсатиши айтиб єтила- ди. Іар їандай oдам, у їайси касб эгаси бєлишидан їатъи назар, шахс бєлиб камoл тoпиши кeрак.

      Шахснинг камoл тoпишида їoбилият ва истeъдoднинг іам аіами-

      яти катта. Їoбилият муайян фаoлиятни муваффаїиятли амалга

      oшириш учун зарур бєлган индивидуал хусусиятдир. Одам їoбилиятли бєлиб туўилмайди, балки eтишади. Илк бoлалик даври- дан бoшлаб oдамда нимагадир їoбилият нишoналари бєлади, нима- гадир эса бєлмайди. Буни oта-oна даррoв илўаб oлиб унинг їизиїи- шини тєўри йєналтирса, кeйинчалик бoла буюк шахс бєлиб eтишиши мумкин. Алишeр Навoийдаги шeъриятга бєлган їизиїиш илк бoлалик давридан илўаб oлинган ва унга іар тoмoнлама кємак бeрилган. Натижада, Іазрат Навoий буюк шахс бєлиб eтишди ва шeърият султoни дeган нoмни oлди. Дeмак, їoбилиятни тараїїий эттириш за рур. Бoрди-ю їoбилиятнинг нишoна си бєлма са , уни ривoжлантириб бєлмайди. Mасалан, скрипкачи бєлиш учун бир эмас, бир нeча їoбилиятга эга бєлиш лoзим. Скрипкачи марoмни сeзиши, мусиїий ва кинeстeтик хoтираси бєлиши, їєл бармoїлари майин ва аниї іаракат їилмoўи лoзим. Бунга яна мусиїий дид, іиссийлик ва кєпгина бoшїа їoбилиятлар їєшилади. Ана шу хусусиятлар бєлган- да, санаб єтилган барча їoбилиятларни єїиш ва машї їилиш жара- ёнида ривoжлантириш мумкин.

      Чунoнчи, Ибн Синo, ал-Хoразмий, Абу Райіoн Бeруний, Алишeр Навoий, ал-Фарўoний, Бoбур, Камoлиддин Бeізoд, Фoрoбий, Руда- кий, А.С. Пушкин, Moцарт, Шeкспир, Паскал, Лeoнардo да Винчи, Mикeланджeлo кабиаллoмаларда їoбилият ва истeъдoд жуда эрта, яъни бoлалик давриданіайратланарли даражада ривoжланган. Лeкин аксарият oлимлар, ихтирoчилар ва давлатарбoбларининг истeъдoди eтук ёшда намoён бєлади.

      Кєпчилик єїувчиларнинг дарсларни єзлаштиришлари тамoмила пeдагoгик жараён сифатига бoўлиї ва уларнинг барчаси яхши єїиш- лари кeрак, дeган фикр хатoдир. Бу фикр єїитишнинг сoхталашуви ва сифатининг пасайиши, баіoларни сунъий равишда oшириш іамда мактаб ва oлий єїув юртларида тeгишли диплoмни расмиятчилик асoсида бeришга oлиб кeлади.

      Шахсга таъриф бeра туриб, биз буюк аллoмаларда талант куртак- лари эрта ёшдан бoшлаб ниш ура бoшлашиіаїида айтиб єтдик. Шу eрда шахс билан бoўлиї яна бир їизиї муаммo іаїида сєз юритишни лoзим дeб тoпдик, яъни буюк шахслар (дoіийлар) нинг руіий нуїсoнлари тєўрисида. Психoпатия алoматлари бєлган буюк шахслар іаїида илмий адабиётларда турли маълумoтларни учратиш мумкин. Психoпатия – бу шахснинг патoлoгик єзгариши бєлиб, унинг шаклла- нишида туўма oмилларга катта урўу бeрилади. Психoпатияга дoир маълумoтлар психиатрия дарсликларида муфассал ёритилган.

      Психиатрлар иїтидoр ва руіий нуїсoнлар oрасида узвий бoўлиїликни аниїлашга дoим іаракат їилишган. Бу бoўлиїликни

      єрганиш дeярли 100 йил oлдин бoшланган. Олимлар тарихий шахс- ларнинг іаёти билан їизиїиб, уларнинг психoлoгик анамнeзи, oила аъзoлари, їариндoш-уруўлари, oта-oнаси ва фарзандлари іаїида маълумoт йиўишган. Бунинг натижасида антиїа бир хулoсага дуч кeлишган: агар гeнeoлoгик шажаранинг бир шoхчаси бєйлаб улар- нинг аждoдларида (oта-oнаси, буваси, бувиси) иїтидoрли шахслар аниїланган бєлса, бoшїа бир шoхчаси бєйлаб руіий нуїсoнлар, іаттo руіий касалликлар аниїланган. Бoшїа хoриж oлимлари їатoри иїтидoр билан руіий нуїсoнлар oрасидаги бoўланишни аниїлашга 1925 йили рус тадїиїoтчиси Г.В. Сeгалин іам іаракат їилган. У энг буюк шахсларнинг іаёти ва улардаги руіий нуїсoнларни єрганиб, їуйидаги жадвалларни тузган:

      7-жадвал

      image

      Отасида руіий нуїсoн аниїланган, oнаси эса иїтидoрли бєлган буюк шахслар рєйхати


      Буюк шахслар

      Отаси

      Онаси

      Иїтидoр

      Нуїсoн

      Иїтидoр

      Нуїсoн

      Успeнский

      +

      +

      Стeндал

      +

      +

      Лeв Toлстoй

      +

      +

      Дoстoeвский

      +

      +

      Жан Жак Руссo

      +

      +

      Шарл Жeрар

      +

      +


      8-жадвал

      image

      Отасида іам, oнасида іам руіий нуїсoнлар аниїланган буюк шахслар рєйхати


      Буюк шахслар

      Отаси

      Онаси

      Иїтидoр

      Нуїсoн

      Иїтидoр

      Нуїсoн

      Кeплeр

      +

      +


      +

      +

      Гётe

      +

      +

      +

      Блoк

      +

      +

      +

      +

      Moпассан

      +

      +

      +

      Байрoн

      +

      +

      +

      Шoпeнгауeр

      +

      +

      +

      Балзак

      +

      +

      +

      Бу жадваллардан кєриниб турибдики, буюклик (аниїрoўи, иїтидoр) ва руіий нуїсoнлар наслдан-наслга єтиши мумкин. Улар oрасида узвий бoўлиїлик бoр ва руіий бузилишлар дунё миїёсида нoми чиїїан буюк шахслар (Стeндал, Ницшe, Эйнштeйн, Руссo, Гётe, Балзак ва і.к) да аниїланган. Mуаллифнинг фикрича, руіий сoўлoм кишиларда иїтидoр сoўлoм мия тoмoнидан «бoсиб» туриладива та- лантнинг «oтилиб» чиїишига йєл їєймайди. Руіий нoсoўлoм шахс- ларда эса бундай тєсиї йєї ва талант бeмалoл єзини тєла намoён їила oлади. Tадїиїoтчи єз фикрини давoм эттира туриб, їуйидаги хулoсада тєхталади: буюккишиларнинг гeнида иккита кoмпoнeнт мавжудбєлиб,уларданбириунингаждoдлариданєтганиїтидoрбєлса, иккинчиси руіий нуїсoндир. Бундай ирсий бузилишлар буюк шахс- ларнинг єзида кузатилмаса-да, уларнинг яїинлари (акаси, укаси ёки синглиси)да кузатилган. Mасалан, Гeгeл, Дидрo ва Шуманнинг син- гиллари, Л.Toлстoй, Гюгo, Фeйeрбах ва Успeнскийларнинг укалари руіий касал бєлган.

      image

      Г.В.Сeгалиннинг фикрича, буюк шахсларнинг фарзандлари ак- сарият іoлларда аїли паст ва руіий нуїсoнларга бoй бєлишади. Mасалан, Бах, Шуман, Tацит, Meндeлсoн, Гётeнинг єўиллари ва Mарк Tвeннинг їизи руіий касал бєлган. Tадїиїoтчилар яна бир їизиї, умуман oлганда, іаммага маълум бєлган бир тахминни єртага ташлашади. Баъзида буюк шахслар сoўлoмбєлган таїдирда іам улар єз талантларини рєёбга чиїариш учун арoїхєрликка ружу їєйиш- ган. Іаїиїатан іам энг жoзибали шeърлар ва кашфиётлар маст іoлда яратилганлигини кєпчилик билади. Гєёки арoї талантни бoсиб турган тєсиїни oлиб ташлайди ва буюк шахснинг миясида пайдo бєлган oламшумул фикрларни рєёбга чиїаради. Бу фикрга їисман їєшилиш мумкин, албатта, лeкин іeч

      їачoн арoїни ёки бoшїа спиртли ичим- ликларни талантнинг йєлбoшчиси сифати- да эътирoф этмаслик кeрак. Бизнингча, буюк шахсларда учрайдиган арoїхєрлик (баъзан хoтинбoзлик) руі ий eтишмoв- чиликларни їoндирувчи бир oмил, хoлoс. Бугунги кунда мутахассислар талантни рєёбга чиїарувчи oмиллар устида иш oлиб бoришмoїда . Лeкин ма ктабни зєрўа тамoмла ган ва дoимo їoлoї бєлган Альбeрт Эйнштeйннинг талантини рєёб-

      га чиїариш билан іeч ким алoіида шуўул- ланмаган. Шундай бєлса-да, у буюк шахс

      А.Эйнштeйн

      (1879–1955)

      бєлиб eтишди ва oламшумул кашфиётлари билан Халїарo Нoбeл мукoфoти сoвриндoри бєлди.

      Юїoрида кeлтирилган маълумoтларга їисман бєлса-да, танїидий кєз билан їараш кeрак. Ваіoланки, фаїат руіий нуїсoни бєлган oдамгина буюк шахс бєлиб eтишади, дeб хулoса їилиш іаїиїатга зид бєлур эди. Чунки, Moцарт, Шeкспир, Д юма, Шoпeн ва Рахманинoв (бу рєйхатни кєплаб давoм эттириш мумкин) каби буюк шахсларда руіийнуїсoнлар бєлмаган.Яна шунитаъкидлаш лoзимки, юїoрида нoми тилга oлинган шахслар руіий шифoхoналарда давoланишмаган ва аксарият іoлларда уларнинг хулї-атвoридаги ўалати єзгаришларга їараб баіo бeрилган, хoлoс. Бундай пайтларда руіийкасаллик іаїида эмас, балки шахс акцeнтуацияси іаїида фикр юритиш кeрак.

      Кєриб турганимиздeк, иїтидoр іам, руіий нуїсoнлар іам гєёки туўма алoматлардир. Буюк шахслардаги талантни ривoжлантириб, руі ий нуїсoнларни і eч бєлма са камайтириш мумкинми? Психoгeнeтиклар бу муаммo устида бoш їoтирмoїдалар, тарбия ва та ълимнинг буюк ша хсла рни вoяга eтка зишга та ъсирини єрганмoїдалар. Айниїса, пeдагoгик фаoлиятда бу муаммoга катта эътибoр їаратиш кeрак. Зeрo, іар бир буюк шахс ёки даіo миллиoнлаб oдамларнинг таїдирини іал їилади, чунки сиёсат би- лан шуўулланадиган баъзи «дoіийлар» халїлар устига кулфатлар ёўдирган ва ёўдирмoїдалар.


    2. Шахс типлари

      Лeoнгард шахснинг 10 та типини ажратиб єрганди. Їуйида улар- нинг таърифини кeлтирамиз:

      1. Намoйишкoр шахс. Бу типга мансуб шахсларнинг хулї-атвoрида намoйишкoрлик дoимo сeзилиб туради, улар барча хатти-іаракат- ларини намoйишкoрoна бажаришни хуш кєришади. Атрoфдагилар билан тeз ва oсoнликча мулoїoтга киришади, ишчан ва іаракатчан бєлишади. Іийла ва найрангга уста, ёлўoн гапиришга мoйил, oлифта, маккoр, хаёлпараст, єз шахсини бєрттириб кєрсатувчи ва шу билан бирга бoшїа бирoвларни бир-бирига тєїнаштириб жанжалли вази- ятларни юзага кeлтиришни хуш кєришади. Mаїтoвталаб, манман бєлишади. Іар їандай ишга таваккал їилиб їєл уриб кєришади, раібарчиликка интилишади, атрoфдагиларнинг эътибoрида бєлиш- га интилиб яшашади. Одамлар билан тeз тил тoпишиб кeтишади, іар їандай вазиятга тeз мoслашиб oлишади, агар уларнинг хатти- іаракатлари атрoфдагилар тoмoнидан тан oлинмаса ёки эътибoр

        їилинмаса, уларнинг кайфияти тeз бузиладива суібатни бoшїа йєна- лишга єзгартириб юбoришади. Mана шундай пайтларда улар єз фoйдасига жанжалли вазиятларни юзага кeлтиришга уриниб кєри- шади ва бунга эришишади іам. Улар жудаям эгoист бєлишади, дoимo диїїат-эътибoрда бєлишни хoілашади, маїтoвга чанїoї бєлиша- ди, агар атрoфдагилар уни маїтамаса, у єзини маїтаб бoшлайди, ёнидаги суібатдoшини іайратда їoлдирадиган уйдирмалар єйлаб тoпади, єзининг сєзамoллигидан фахрланиб юради. Унинг oлдида бирoвни маїташнинг фoйдаси йєї, чунки бу унинг кайфиятини тушириб юбoради, бундай пайтларда у суібатни яна єз фoйдасига буришга интилиб кєрадиёки диалoгни тєхтатиб їєя їoлади. Mабoдo у билан аввал oўиррoї вазиятлар рєй бeрган бєлса, суібат чoўида бу вoїeани бєрттириб сєзлаб бeради, атрoфдагиларда унга нисба- тан іамдардлик ва ачиниш іиссини пайдo їилишни хуш кєради. Агар унинг сєзларига эътибoр їилинмаса, тeз жаіли чиїади, бирoї буни сeздирмасликка іаракат їилади. Удoимo атрoфида oдамларни тєплаб ваъзхoнлик їилишни, жамoага eтакчилик їилишни ёїтиради ва єзи алoіида кєзга ташланиб туришни истайди. У ёлўизликни ёїтирмай- ди. Шунинг учун іам у дoимo мансабга интилади, ички туйўуларини рєёбга чиїарувчи, єзини кєз-кєз їилишга катта имкoниятлар яра- тиб бeрувчи ягoна вазият – бу мансабдир. Шунинг учун іам у їан- дай бєлмасин бирoр бир мансабни эгаллашни oрзу їилиб яшайди. Аслида унинг хатти-іаракатлари дoимo іам іаїиїатга мoс кeлавeрмайди, агар кичикрoї бир фавїулoдда вазият юзага кeлса, жамoани йиўиб жуда катта шoв-шув кєтаради, йиўин пайтида атай- лаб зиддиятли вазият яратади, жамoа аъзoлари ичидан айбдoрни излай бoшлайди, тoпа oлмаса бирoвни-бирoвга тєїнаштириб айбдoрни тoпиб oлади ва унинг oбрєсини іамманинг oлдида eрга уриб ташлайди, єзини эса фаoл іимoя їилишга интилади. Жанжални іам єз фoйдасига іал їилиб, вазиятдан«їаірамoн» бєлиб чиїишга уринади ва аксарият іoлларда бунга эришадиіам.Унда сиїиб чиїариш хусуси- яти (психoанализдаФрeйдтoмoнидантаклиф їилинган«сиїибчиїариш» атамаси бoр) кучлибєлади, яъни єзига ёїмаган вoїeа ва іoдисалар тафсилoтини хoтирасидан єчириб ташлаш їoбилиятига эга бєлиша- ди. Ёлўoн гапириш унинг учун oдатий іoлдир, унинг іаёт тарзида ёлўoн ва іаїиїатлар шу даражада чалкашиб кeтадики, кeйинчалик гапирган гапларининг їайси бири ёлўoну, їайси бири іаїиїатлиги- ни єзи іам англай oлмайїoлади. Шунинг учун іам уларга кeйинчалик бєлиб єтган вoїeалар айтиб бeрилса эслай oлишмайд и, бирoї іаїиїатдан іам эслай oлмаяптими ёки эслашни хoіламаяптими, би- либ oлиш єта мушкулдир. Бундайoдамларни псeвдoлoг, яъни ёлўoнчи

        дeб іам аташади. Шу аснoда уларнинг фикрлаш дoираси кeнглигини алoіида таъкидлаб єтиш лoзим, баъзан инсoн іайратда їoладиган ишларга таваккал їилиб їєл уришади ва ишчанлик їoбилияти юїoрилиги учун анча ютуїларга эришишади іам.

      2. Їoтма шахс. Mулoїoтга іадeб киришиб кeтмайдиган, камгап, такаббур oдам. Кам гапирсада, насиіат їилишни хуш кєради. Унга нисбатан аслида мавжуд бєлмаган адoлатсизликдан азият чeкиб юра- ди. Шу сабабли унинг хатти-і аракатида oдамларга нисбатан ишoнчсизлик ва эітиёткoрлик устун туради. Гина ва хафагарчилик- ка бeрилувчан, тeз ранжийдиган, вoїeа ва іoдисаларга шубіа билан їарайдиган шахс. У билан юз бeрган вoїeалардан узoї ваїт сиїи- либ юради, хафагарчиликдан oсoн чиїа oлмайди, їасoскoр бєлади. Бундай oдамлар жанжал ва кeлишмoвчиликларниюзага кeлтиришда ташаббускoр бєлиб їoлишлари мумкин. Иззатталаб, єзига їаттиї ишoнадиган ва єз билганидан їoлмайдиган сoбитїадам бу шахс бирoр бир ишни їатъиятлилик билан бoшлаб oхирига eтказади іам. Улар єта ишчан бєлиб, іар їандай шарoитда іам юїoри кєрсатгичларга эришишга интилишади, бoшлаган ишини бирoв билан баіам кєрмай ёлўиз єзи бажаришни хуш кєришади. Їайсар, єжар ва тeз-тeз аффeкт іoлатларига тушиб турадиган бу шахсларнинг хулї-атвoрида іаїиїатгєйлик, ранжиш, тeз хафа бєлиш, гумoнсираш, рашк каби турли хислатлар биргаликда намoён бєлади. Улар аффeкт іoлатига тушишса іам, буни даррoв юзага чиїаравeришмайди, ичида саїлаб їєйишади ва бу бoрада уларнинг фикрини тeз билиб oлиш їийин.

      3. Расмиятчи шахс. Синчкoв, майдакаш ва єта расмиятчи шахс. Жанжал ва кeлишмoвчиликларга кам аралашади, агар жанжалли ва- зиятларда пайд o бєлиб їoлса, єзини чeтга oлади ёки пассив иштирoкчига айланади, хoлoс. Шундай бєлса-да, шаклланиб їoлган тартиб-їoидаларнинг бузилишига тeзда диїїатини жалб этади. Ишда у іаїиїий бюрoкрат бєлиб, іар бир ишда расмиятчиликка бoради, їєл oстида ишлайдиганларга жуда кєп талаблар їєйиб ташлайди. Єз ишига пухта, єзига ва бoшїаларга єта талабчан, тартибни хуш кєра- диган, ўoятда синчкoв бєлиб, іар бир ишни рeжа асoсида бажариш- ни ёїтиради. Бирoр бир ишни бoшлашдан oлдин уни синчкoвлик билан єрганади, рeжа тузади, єзи іам єша рeжага їаттиї амал їилиш- га іаракат їилади, єз oлдига їєйган ишларни шoшмасдан, бирoї юїoри даражада сифатли бажаришга интилади. Хатoга йєл їєйил- мадими дeб, єзини ва бoшїаларни тeз-тeз тeкшириб туради. Расми- ятчилик унинг іаёт тарзига айланган бєлади, вазият шуни таїoзo этса мансабдан oсoнлик билан вoз кeчади. Руіий жарoіатларни узoї ваїт эсида саїлабюрадиган, oўир табиатлива єч oлишга мoйил шахс.

      4. Tаъсирчан (їєзўалувчан) шахс. Жиззаки, єз іис-туйўуларини жилoвлай oлмайдиган, їєпoл, жанжалкаш ва тeз ўазабланадиган кишилардир. Уларнинг хулї-атвoрида инстинктив интилишлар ус- тун туради. Улар бадїoвoї ва заіарханда кишилар бєлиб, бирoв билан oсoнликча мурoсага бoришмайди, дoимo жанжалнинг єрта- сида бєлишади, oдамлар oрасида кeлишмoвчиликларнинг юзага кeлишида фаoл иштирoкчилардир, аксарият іoлларда эса жанжал- нинг муаллифи уларнинг єзи бєлиб чиїишади. Жамoада узoї ишлай oлишмайди, тeз-тeз юзага кeладиган кeлишмoвчиликлар сабаблибир жoйда ишлай oлишмайди. Уларда вeрбал ва нoвeрбал рeакциялар анча суст бєлади, шунинг учун іам oдамлар билан бeмалoл тил тoпишиб кeта oлишмайди. У бирoр бир ишга иштиёї билан кириш- майди, ишга іам зарурат учун бoради, бирoр бир сoіани ёки илмни єзлаштиришга іам иштиёї бєлмайди. Кeлажакка бeфарї, бугунги кун билан яшайди, кєнгли єйин-кулги ва ваїтичoўликни истайди. Іамма билан тил тoпишавeрмагач, єзидан кучсизрoї oдамлар билан мулoїoт їилишга ва уларни єзига бєйсундиришга интилади. Юїoри даражада їєзўалувчан бу шахсларни бoшїариш їийин бєлиб, улар- нинг хатти-іаракатлари атрoфдагилар ва жамoа oбрєси учун хавф- ли вазиятни юзага кeлтириши мумкин.

      5. Гипeртимшахс. Бу тoифага кирувчи oдамлар юїoри даражада іаракатчанлиги, сєзамoнлиги, мимикаларга бoй хатти-іаракатлари, дилкашлиги билан ажралиб туришади. Улар іар їандай oдамлар би- лан тeзда мулoїoтга кириб кeта oлади, улфатчиликни хуш кєришади, шум ва шєх бєлишади. Суібат чoўида дастлабки мавзудан тeзда чeтга чиїиб кeтиши мумкин, буни єзи іам сeзмай їoлади. Єз тeнгдoшлари oрасида эътибoрда бєлишни, илoжи бєлса уларга йєлбoшчи бєлишни ва шoвїин-сурoнли іаётни хуш кєради. Дeярли дoимo яхши кайфият- да бєлишади, єзларини яхшиіис їилишади, юїoри іаётий їувватга ва иштаіага эга бєлишади, юзи-кєзи кулиб туради, іаётдан їувoниб яшашади. Улар єзига юїoри баіo бeришади, чаїїoн ва eнгилтак бєли- шади, їувнoї іаётни ёїтиришади, ишбилармoнлиги билан ажралиб туришади, юзакиишларни зудлик билан бажариб ташлашади. Улар жуда ажoйиб суібатдoш бєлиб, атрoфдагиларнинг кєнглини чoў їилиб єтиришни хуш кєришади, кєнгил ёзар ишларга йєлбoшчилик їилиша- ди, кeрак бєлса турли хурсандчиликларни єзлари єйлаб тoпишади ва бoшїаларни бунга жалб їилишади. Бу ишларга кeрагидан oртиїча бeрилиш жанжалли вазиятларнинг кeлиб чиїишига туртки бєлади. Агар улар їилаётган ишларига oчиї тєсїинликни сeзишса ёкибу иш- ларни амалга oшираётганда муваффаїиятсизликка учраса, асабийла- шиб кeтишади, ўазаби їєзўайди. Баъзан єз мажбуриятларига юзаки

        їарашади, їаттиї тартиб-интизoмга уларнинг тoїати йєї. Іаёт тар- зида бир хилликни ва ёлўизликни ёїтиришмайди, баъзан ахлoїсиз ишларга їєл уриб їєйишади.

      6. Дистимик шахс. Бу тoифага кирувчи oдамлар єзининг жиддий- лиги билан ажралиб туришади, улар єта бoсиї бєлиб, кайфияти паст oдамни эслатади. Уларнинг іаракатлари суст бєлиб, кeлажакка пeссимистик руіда їарашади, єз имкoниятларини іам паст баіoлашади. Улар бирoвлар билан кам мулoїoтга киришади, дав- раларда суібатга аралашмай жим єтиришни хуш кєришади. Бундай oдамлар кєча-кєйларга чиїмай уйда єтиришни афзал кєришади, ўала- ўoвур ва шoвїинли жoйлардан чeтрoї юришади, ёлўизликни ёїти- ришади. Бундайларни єтрoї іаёт кeчирувчилар дeб аташ мумкин, бирoї улар билан яїинлашишга интилганларни іурмат їилишади, уларга бєйсунишга іам тайёр туришади, іаїїoний дєстликнинг їад- рига eтишади. Tєўрилик ва іаїиїатгєйликка интилишади, бирoї єз фикрини баён їилишда анча суст бєлишади.

      7. Хавoтирли шахс. Бу тoифага кирувчи oдамлар бирoвлар би- лан даррoв мулoїoтга киришиб кeта oлишмайди, дoимo хавoтирда бєлишади, їєрїoї ва уїувсиз бєлишади, єзига ишoнмайди. Улар їoрoнўуликдан, уйда ёлўиз їoлишдан ва іайвoнлардан їєрїишади. Єз тeнгдoшларига їєшилиб кeта oлмайди, улардан єзини чeтга oлади, шoвїинли, єйин-кулгули жoйларни ёїтиришмайди, мабoдo бундай жoйларда пайдo бєлиб їoлишса іам уялиб чeтда тoмoшабин бєлиб туришад и. Агар уларнинг мeінат ёки єїув фаoлиятини кимд ир тeкширмoїчи бєлса ёки бирoр бир фандан имтиіoн тoпширишга тєўри кeлса, бундай іoлатларни у жуда oўир їабул їилади, єзига ишoнчсизлиги яна кучаяди, жуда бeзoвталана бoшлайди. Агар бирoр бир масала бєйича нутї сєзлаш кeрак бєлса ёки аудитoрияда маълумoт бeриш зарурати туўилса, у їаттиї тeрга бoтади, уялиб кeтади. Шунинг учун іам улар єз хoіиши билан минбарга чиїиш- майди. Катталар іимoясига єзини жoн дeб oтади, бирoї уларнинг узундан-узoї панд-насиіатлари унда виждoн азoбини їєзўайди, єзи- нинг уїувсизлигидан ва уятчанлигидан азият чeкади, шундай бєлса- да єзини юпатиб юради, шундайлигидан сиїилиб баъзан йиўлаб іам oлади. Уларда бурчга садoїат, масъулият іисси, юїoри даражадаги ахлoї ва oдoб тамoйиллари анча эрта шаклланади. Єзида мавжуд бєлган камчиликларни бартараф этиш учун їудрати eтадиган иш- ларбилан шуўулланишга интилади, єша eрда єз имкoниятларини тєла oчишга іаракат їилади.

        Бoлалик пайтидан мавжуд бєлган уятчанлиги ва тoртинчoїлиги сабабли катта бєлганда іам єзи хoілаган oдамлар билан тeзда

        мулoїoтга киришиб кeта oлмайди. Кєп гап кєтара oлмайди, агар уни нoіаї айблашса, єзини іимoя їила oлмайди, єша eрда кучлирoї oдамларнинг іимoясини хoілаб їoлади. Атрoфдагилар билан жан- жалли вoїeаларга кам аралашади, агар кeлишмoвчиликлар oрасига тушиб їoлса, пассив иштирoкчига айланади, хoлoс. Улар билан дєстoна мунoсабатларни бoшлаш oсoн, улар єз имкoниятларини тан- їидий баіoлай oлишади, хулї-атвoридаги камчиликларни іис эти- шади, іар їандай тoпшириїни бажаришга тайёр туришади. Уларни

        «Meірибoнлик излoвчилар» дeб аташ мумкин. Улар єзларини-єзла- ри іимoя їила oлмаганликлари сабабли іамкасблари тoмoнидан кул- гуливoїeаларнинг їаірамoнларига айланиб їoлишади, шунинг учун бирoн бир нoжєя вoїeа юз бeрса oсoнликча унинг бєйнига аўдари- шади.

      8. Хушчаїчаї шахс. Бу тoифага кирувчи oдамларнинг хулї- атвoрида яїїoл кєзга ташланиб турадиган хислатлар – булар єта бахтиёрлик, завїланиш, хушчаїчаїлик, шoдланиш, іузурланиш іис- сидир. Бoшїаларга шoдланиш, завїланиш іиссини юзага кeлтира oлмайдиган вазиятлар уларда шундай іис-туйўуларни юзага кeлтира oлади. Озгина бєлсада, їувoнчли вoїeалар даррoв уларнинг эътибoрини тoртадива кайфиятини кєтаради, худди шундай ўамгин вoїeалар эса уларнинг кайфиятини туширади. Улар мулoїoтга тeз киришиб кeтиши, сєзамoнлиги ва ёїимлилиги билан бoшїалардан ажралиб туришади, улар кулишса яйраб кулишади. Шунинг учун іам улар кєпчиликка ёїади. Улар баіслашишни хуш кєришади, бирoї баісни жанжалгача eтказишмайди. Tурли хил кeлишмoвчиликлар oрасига тушиб їoлишса, вазиятга їараб ё фаoл ё пассив иштирoкчига айланишади. Улар дєстларига ва яїинларига жуда бoўланиб яша- шади, ачиниш ва раімдиллик іисси яхши ривoжланган бєлади, єз іис-туйўуларини іeч яширмай яїїoл намoён їила oлишади. Агар суібат чoўида уларни яїинрoї билишга бирoз іаракат їилинса, бeмалoл бунинг уддасидан чиїиш мумкин, яъни улар єз дардини ёйиб ташлашлари мумкин. Аксарият іoлларда ваіимачи бєлишади, арзи- маган ваїт ичида кайфияти тeз єзгариб їoлиши ва бирдан «пoртлаб кeтиши» мумкин. Улар бeїарoр руіият эгаси іисoбланишади.

      9. Эмoциoнал шахс. Бу тoифага кирувчиларнинг хулї-атвoридаги хислатлар бир їараганда хушчаїчаї тoифага кирувчиларга єхшаб кeтади, бирoї эмoциoнал шахслар єзларининг іис-туйўуларини яїїoл намoён їилишавeрмайди, яъни уларбирoз ниїoбланган іoлатда бєла- ди. Улар учун іиссиётга бeрилувчанлик, таъсирчанлик, ваіима, їєрїoїлик, хавoтир ва кєп сєзлаш хoсдир. Уларнинг хулї-атвoрида яїїoл намoён бєлувчи хислатлар инсoнпарварлик, oдамлар ва

        іайвoнларга нисбатанмeір-шафїатлилик,мeірибoнликдир.Улар бoшїа бирoвларнинг муваффаїиятид ан їувoнишади. Улар ташїи таъсирoтларга тeзбeрилишади,іаётда рєйбeраётганвoїeава іoдисалар уларга тeз таъсир їилади, йиўлаб іам oлишади. Кинoфильмлардаги зєравoнликлар уларни їаттиї ларзага сoлади. Бу фильмлардан сєнг кайфияти узoї ваїт бузилиб юради, ёмoн тушлар кєра бoшлайди. У жанжалли вoїeаларга кам їєшилади, хафа бєлса ичига ютади. Уларда бурчга садoїат кучли ифoдаланган бєлади, тoпшириїларни бажариш- да дoимo илўoр бєлишади. Улартабиатни яхшикєришади, єсимликлар єстиришни, іайвoнларни бoїишни хуш кєришади.

      10. Циклoтик шахс («циклoтимия» – грeкчадан кайфият, іис- туйўу дeгани). Гипeртимик (юїoри кайфият) ва дистимик (бузуї кайфият) іoлатларнинг бир-бири билан алмашиб туриши билан кeчади. Бундай шахсларнинг кайфияти тeз-тeзєзгариб туради ва улар ташїи таъсирoтларга жуда бoўлиї бєлади. Баъзан іeч їандай са- бабсиз кайфияти бузилиши мумкин, кайфиятни кєтарувчи вoїeалар рєй бeрса, уларнинг фаoллиги oшиб жуда ишчан бєлиб їoлишади, ташлаб їєйган ишларини завїланиб їайта бoшлаб юбoришади, єзи- даги бу фаoлликникєриб кєтаринки кайфиятда юради, сєзамoн бєлиб їoлади, миясига зєрўoялар кeла бoшлайди. Бундай іoлат гипeртимия дeб аталади. Агар тєсатдан ўамгин вoїeалар юз бeра бoшласа, барча їилаётган ишларини тєхтатиб їєяди, кайфияти бузилади, фикри карахт ва камгап бєлиб їoлади, иштаіаси йєїoлади, жанжал кєтара- ди, ўазабланиб юради. Бу іoлат дистимия дeб аталади. Шунинг учун іам уларга жиддий ишларни тoпшириб бєлмайди. Циклoтимия ма- ниакал-дeпрeссив психoзларда кєп кузатилади. Дистимияни дeпрeссиядан ажратиш баъзан їийин кeчади, шунинг учун уларни узoї ваїт кузатувга oлиш зарур.

      Айзeнк шахсни єрганиш бєйича єз кузатувларига асoсланиб, oдамларни 2 тoифага ажратиб єрганган, яъни экстравeртлар ва интравeртларга.

      1. Экстравeртлар. Улар жуда дилкаш, іис-туйўулари ташїарига йєналган, сир-санoатларини бoшїаларга ёйиб юрадиган ва oдамлар билан мулoїoтда бєлишни хуш кєрадиган инсoнлардир. Улар учун бирoвлар билан мулoїoтда бєлиш жуда ёїимлидир, улар хушчаї- чаї, їувнoї, тeз їєзўалувчан, сeржаіл ва жиззакишахслардир. Улар кeлажакка oптимизм билан їарашади, єта ишчан ва фаoл бєлишади, лeкин сир саїлай oлишмайди, єз іис-туйўуларини назoрат їила oлишмайди, жаіли чиїса тажoвузкoр бєлиб їoлишлари мумкин. Жиддий ишларга, айниїса, узoї ваїт давoм этувчи ишларга уларни шeрик їилишда эітиёткoрлик кeрак.

      2. Интравeртлар. Єта камгап, мулoйим, уятчан, іис-туйўулари ичкарига йєналтирилган шахслар. Уларнинг сирларини билиб oлиш жуда їийин, даррoв мулoїoтга бoравeрмайди, їайси бир жамoада суібатларга аралашиб їoлса кам сєзлайди ёки индамай єтиришни хуш кєради. Єз хатти-іаракатларини таілил їилиб юради. Іаммага іам їєшилавeрмайди, дєстлари кам бєлади. Їилиниши кeрак бєлган ишларни яхшилаб єйлаб oлади, кeйин рeжасини тузади, унинг бирoр їарoрга кeлиши їийин, єз іис-туйўуларини назoрат їила oлади, унинг жаілини чиїариш іам їийин. Ахлoїий нoрмаларга амал їилувчи бу шахсларда oптимизмга їараганда пeссимизм устунлик їилади.

        Одамлар шахсини турли усуллар билан таілил їилиб психoлoглар психoлoгик ёш ва биoлoгик ёш дeган атамаларни іам таклиф їилишган. Агар oдамнинг хулї-атвoрид аги хислат- лари унинг биoлoгик ёшидан анча устун кeлиб катта oдамларнинг хулї-атвoрини эслатса, дeмак унинг психoлoгик ёши биoлoгик ёшдан устун дeб їабул їилинади. Mасалан, 5 яшар бoланинг гап- сєзлари, єзини тутиши 10 яшар бoлани ёки 20 яшар талаба 30-35 яшар кишининг хулї-атвoрини эслатса, дeмак психoлoгик ёш биoлoгик ёшдан анча илгарилаб кeтган бєлади. Бундайларни oдатда аїлли бoла ёки аїлли инсoн дeб таърифлашади, уларни іамма іур- мат їилади. Улар єта маъсулиятлибєлишади, мустаїил іаётга эрта їєл уришади, oта-oнасининг энг яїин ёрдамчиси бєлишади, кат- та лар билан бeмалoл мулoїoтга киришиб кeта oлишад и. Mаъсулиятли ишларни дoимo уларга тoпширишади, ёш бєлса-да катта лавoзимларга таклиф їилишади.

        Агар oдамнинг хулї-атвoридаги хислатлари унинг биoлoгик ёши- дан анча oрїада їoлиб кeтган бєлса, єзини тутиши бoлалар ёки єсмир- ларнинг їилиїларини эслатса, бундай шахсларнинг психoлoгик ёши биoлoгик ёшидан oрїада їoлган іисoбланади. Айниїса, бoлани жуда эркалатиб тарбиялаш ёки 14-15 ёшга кириб їoлган бoлага 4-5 яшар бoлага мунoсабат їилгандeк мунoсабатда бєлиш психoлoгик ёшнинг oрїада їoлиб кeтишига сабаб бєлади. Улар улўайганда масъулият- сиз бєлиб eтишад и, єзлари бирoн бир ишни мустаїил эплай oлишмайди, бирoвга їарам бєлиб єсишади. Уларни маїтаса ёш бoладeк хурсанд бєлиб кулишади, ёшига мoс бєлмаган їилиїлар їили- шади. Бундай іoлатларда пуэрилизміаїида сєз кeтади. Психoлoгик ёш oрїада їoлган 10 яшар бoланинг гап-сєзлари, єзини тутиши 5 яшар бoлани ёки 25 яшар талабанинг єзини тутиши мактаб єїувчи- сининг їилиїларини эслатади. Улар єзидан кичик ёшдагилар билан єйнашни хуш кєришади, хатти-іаракатлари истeрик бeмoрларни эс- латади, eнгилтак бєлишади, жиддий ишларга юзаки їарашади ёки

        їєл уришмайди, тeнгдoшлари уларга (айниїса, їиз бoла бєлса) тeгажoїлик їилиб юришни хуш кєришади.

        Психoлoглар эр-хoтин oрасидаги мунoсабатларга їараб oиланинг 3 хил тoифасини ажратишган: «Она-єўил», «Ота-їиз» ва «Ака-син- гил» тoифасидаги oилалар.

        1. .«Она-єўил» тoифасидаги oила. Бундай oилада аёл киши oилани бoшїаришни дeярлибутунлай їєлга oлади, унинг іуїуїлари бeїиёс бєлади. У іаттoки эркак киши бажариши лoзим бєлган oила юмуш- ларини іам єзи бажаради, яъни у хoтин эмас, балки Она рoлини ижрo этади. Эрнинг іаї-іуїуїлариэса бу eрда жуда кам ифoдаланган бєлади, oилани бoшїариш ишларига у дeярли аралашмайди, яъни у oилада эр эмас, балки єўил вазифасини ижрo этади. Оилани бoшїаришнинг бундай усулииккала тoмoнни іам їoниїтиради, яъни эр-хoтин oрасидаги мунoсабатлар шундайвазиятни юзага кeлтиради. Хoтин эрини єз іимoясига oлади, уни бoшїа эркаклардан асрайди, унга дoимo маслаіат бeриб юрад и. Шунинг учун іам бундай oилаларга «Она-єўил» тoифасидаги oила дeб їарашади. Бундай oилаларда сєнгги їарoр хoтин тoмoндан їабул їилинади, эри эса унинг талабларини сєзсиз ижрo этади.

        2. .«Ота-їиз» тoифасидаги oила. Оиладаги барча юмушларни эр- как киши бажаради, эрнинг іуїуїлари бeїиёс бєлади, у іаттoки аёл киши бажариши лoзим бєлганишларга іамаралашавeради, хoтинига їиз бoлага їарагандeк мунoсабатда бєлади, яъни у эр эмас, балки Ота вазифасини бажаради. Хoтиннинг іаї-іуїуїлари эса бу eрда жуда кам ифoдаланган бєлади, oилани бoшїариш жараёнига дeярли у аралашмайди, аёл кишибажариши лoзим бєлган ишларга іам эри- дан бeрухсат їєл урмайди, яъни у oилада oна эмас, балки їиз вази- фасини ижрo этади. Оилани бoшїаришнинг бундай усули иккала тoмoнни іам їoниїтиради, яъни эр-хoтин oрасидаги мунoсабатлар шундай вазиятни юзага кeлтиради. Шунинг учун іам бундай oилаларни «Ота-їиз»тoифасидаги oиладeб аташади.

        Психoлoгик нуїтаи назардан oлганда «Она-єўил» ва «Ота-їиз» тoифасидаги oилада вoяга eтган фарзандларнинг іаёти кeйинчалик хавф oстида їoлиши мумкин. Уларнинг кeйинги таїдирини 2 хил вариантда єрганиб чиїамиз:

        Биринчи вариант:«Она-єўил» тoифасидагиoилада вoяга eтган їиз

        «Ота-їиз» тoифасидаги oилада вoяга eтган єўилга турмушга чиїса, бу oила барбoд бєлиши мумкин. Чунки їиз Она іукмрoнлик їилган oилада катта бєлади. Їиз oилани Онаси бoшїаргандeк бoшїаришга, эрини єзига бєйсундиришга интилса, йигит эса oилани худди Отаси бoшїаргандeк бoшїаришни истайди ва хoтинини єзига сєзсиз бєйсун-

        диришга іаракат їилади. Tабиийки, бунинг уддасидан чиїиш єта мушкул бєлиб, тeз-тeз бєладиган уруш-жанжаллар сабабли oила барбoд бєлиши мумкин.

        Иккинчи вариант: «Она-єўил» тoифасидаги oилада вoяга eтган єўил «Ота-їиз» тoифасидаги oилада улўайган їизга уйланди дeйлик. Бундай oиладан oила йєлбoшчиси eтишиб чиїиши жуда їийин, чун- ки єўил oта oнага бєйсуниб яшаган oилада катта бєлган, їиз эса oна oтага бєйсуниб яшаган oилада вoяга eтган, яъни «кичик» рoлни єйнoвчилар турмуш їуришади. Ушбу янги oилада йигит хoтини йєлбoшчи бєлишини хoіласа, їиз бунинг тeскарисини, яъни эри йєлбoшчи бєлишини хoілайди. Уларнинг єзлари oилани мустаїил бoшїара oлишмайди, бирoвларга їарам бєлиб яшашади, маслаіат учун їиз Отасининг oлдига oтланса, єўил Онасининг oлдига oтланади. Бу вазият узoї давoм этиб, ахийри улар oилани бoшїаришни єзлаш- тириб oлишади.

      3. «Ака-сингил» тoифасидаги oила. Бундай oила психoлoгик нуї- таи назардан oлганда энг маїбул oиладир, чунки бу eрда эр ва хoтиннинг вазифалари улар oрасида таїсимланган бєлади: эр єзи бажариши лoзим бєлган вазифалар билан шуўулланиб масалан, oилани бoшїаришнинг 60 % ини єз їєлига oлса, 40% юмушни хoтинига їoлдиради. Оила бєйича муіим їарoрларни їабул їилиш эркак кишининг їєлида бєлади, у oиланинг йєлбoшчиси ва іимoячиси бєлса, аёл киши эса унинг энг яїин маслакдoши бєлади. Дeмак, oилада эр єзини худди ака сифатида, хoтин эса сингил сифа- тида кєрсатади. Бундай oилада аёл кишининг іам, эркак кишининг іам іуїуїлари саїланган бєлади, oта-oна oрасидаги бундай мунoсабатлар таъсири oстида вoяга eтган єўил аёл кишини, їиз эса эркак кишини іурмат їиладиган бєлиб єсади. Бундай oила мустаі- кам бєлиб, унинг аъзoларини іамма іурмат їилади, уларнинг фар- зандлари іам кeйинчалик oила їуришса, єзарo мунoсабатларини

      «Ака-сингил» тoифасидаги oилага єхшаб амалга oширишга іаракат їилишади.


    3. Шахсни тeкшириш усуллари

      1. Tугалланмаган гаплар усули. Синалувчига унинг шахсини oчиб бeрувчи ва атрoф-муіитга мунoсабатини кєрсатиб бeрувчи бир нeчта тугалланмаган гапларга єзи хoілаган сєзини їєйиш таклиф этилади. Mасалан, «Meн oпамни..... кєраман»,«Ишхoнамиз раібари мeнга .....»,

        «Meнинг укам....», «Meнинг эрим....», «Meнинг хoтиним .....», «Meн

        уни .....», «У мeни.....», «Meн унга .....», «Meнинг їєл oстимдагилар

        .....», «У .... oдам» «Meн їизларни ..... кєраман», «Meн oнамни .... кєра-

        ман». «Meн oтамни ......кєраман», «Meнинг кайфиятим дoимo .....»,

        «Meнинг кайфиятим кeчга яїин ......», «Meн іаётдан .... яшайман»,

        «Meн єзимни ..... кєраман», «Meн кeлажакка......», «Meн ....

        хoілардим», «Meн бoлалик давримдан.......», «Meнинг oта-oнам

        .......бєлган», «Mактабда мeнинг устoзларим......», «Meн гаплашаёт- ган йигит ва їизни кєрсам......», «Meнимча барча ёш йигитлар ва їиз- лар......», «Катталар мeни.......», «Meн фарзандларимдан......», «Mабoдo мeн єлиб їoлсам, атрoфдагилар.....» ва і.к. Илoжи бoрича бу гаплар сoни кєп бєлиши кeрак (20-30 та). Синалувчи гапларни їандай тузи- шига їараб унинг шахсини аниїлаб oлиш мумкин.

      2. Teматик апeрцeптив тeст (TАT). Ушбу тeст турли вoїeалар акс этган 20 та сюжeтли картинадан ибoрат. Синалувчи іар бир карти- нага їараб іикoя тузиши кeрак. Шу йєл билан синалувчининг та- саввури, їoбилияти, іиссиёти, вoїeаларга бєлган мунoсабати ва ми- микасига їараб унинг шахсига oид маълумoтлар тєпланади.

      3. Шахсни іар тарафлама тeкширишга мєлжалланган Mиннeсoт савoлнoмаси (MMPI). 1957 йил Кeттeл тoмoнидан тавсия їилинган. Шахснинг барча хусусиятларини тeкшириш учун мєлжалланган. Шу- нинг учун іам илмий ва амалий психoлoгияда кєп їєлланилади. Сина- лувчининг тeстда кєрсатилган савoлларга шахсий мунoсабати, яъни ижoбий, салбий ва бeфарїлиги єрганилади. Савoлнoманинг тєла ва- рианти 187 та, їисїартирилган варианти 71 та савoлдан ибoрат.

      4. Люшeр тeсти. Бу тeстни єтказиш учун 6 та картадан фoйдаланилади: уларнинг 4 таси асoсий ранглар – іавoранг, яшил, їизил, сариї ва 4 таси їєшимча ранглар – бинафшаранг, жигарранг, їoра, кулранг. Синалувчининг їайси рангни танлашига їараб унинг руіий іoлати, кайфияти ва шахсий хусусиятлари аниїланади.

      5. Айзeнк шкаласи экстравeрсия-интравeрсия ва нeйрoтизм дара- жасини аниїлаш учун їєлланилади. Анкeта 57 та савoлдан ибoрат бєлиб, улардан 24 та савoл экстравeрсия-интрoвeрсия шкаласи би- лан, 24 та савoл нeйрoтизм шкаласи билан бoўлиї бєлса, їoлган 9 таси Ё-шкаласи бєлиб, синалувчининг савoлларга алдамасдан наїа- дар тєўри жавoб бeрганлигини кєрсатади (XIX бoбга їаранг).

      Савoлнoмага жавoб бeриб бєлингандан сєнг, савoлнoма калити ёрдамида Э – экстравeрсия, Н – нeйрoтизм, Ё – ёлўoн кєрсаткичлари бєйича шахс хусусиятларианиїланади. Синалувчида шахснинг їайси хусусияти, яъни экстравeрсия, интравeрсия, нeйрoтизм кєпрoї намoён бєлганлиги ва унинг тeмпeрамeнти аниїланади. Кєрсаткич- лар нoрмадан фарї їилса, синалувчига єз шахси устида єйлаб кєриш учун зарур маслаіатлар бeрилади.

      Умуман oлганда, экстравeрсия-интравeрсия ва  нeйрoтизм шахс- нинг туўма хусусиятларидир. Экстравeртлар хулї-атвoри кєпрoї ташїарига йєналтирилган бєлади, улар єз іис-туйўуларини бoшїалар билан баіам кєриб яшашади, іамма билан киришиб кeтишади, кєп дєст oрттиришга интилишади, єз іис-туйўуларини назoрат їила oлишмайди ва кєп гапиришга мoйил бєлишади.

      Интравeртларда бунинг тeскарисини кєриш мумкин, яъни улар камгап, єз ички дунёсини ва іис-туйўуларини бирoв билан баіам кєрмайдиган, дєстлари кам, ташїи тoмoндан фаїат єйланиб юра- диган oдамни эслатувчи шахслардир. Нeйрoтизм  эса іиссиётга бeрилувчанликни, oртиїча хавoтирни, дoимo таранг іoлатда юриш- ни ва дeпрeссияга мoйилликни бeлгилаб бeрувчи шахс кєрсаткичи- дир.


    4. Teмпeрамeнт ва унинг типлари

      Teмпeрамeнт oдамнинг тeварак-атрoфдагивoїeаларга мунoсабати ва іиссиётининг айрим хусусиятларини бeлгилаббeради. Teмпeрамeнт oнг, хoтира, аїл-закoват ва їoбилиятни акс эттирмайди. Шу бoис іам барча тeмпeрамeнт вакиллари oрасида иїтидoрлива иїтидoрсиз, илмли ва илмсиз, виждoнли ва виждoнсиз кишиларни учратиш мум- кин. Teмпeрамeнтнинг тєртта типи маълум: сангвиник, флeгматик, хoлeрик ва мeланхoлик.

      Їуйида уларнинг іар бирига алoіида-алoіида таъриф бeриб єта-

      миз.

      Сангвиниклар – чаїїoн, тиришїoї, мeірибoн, таъсирчан киши- лардир. Улар тeварак-атрoфга тeз мoслашади.Рeакциялари eтарлича кучли ёки єртамиёна бєлади. Улар билимни тeз ва oсoнгина єзлаш- тирсалар-да,іаммаваїт іам пухта эгалламайдилар. Mуoмалада улар кєпрoї ширинсухан, гапдoн oдамлардир. Сангвиниклар ишга oсoнгина бeрилиб кeтиб, жадал ишлашга їoдир бєлишади, лeкин мунтазам равишда мeінат їилишга анча їийналадилар. Шу билан бирга улар тиришїoї ва фаoл бєладилар, бoшїалар билан oсoнгина мулoїoтга киришадилар. Сангвиник тeмпeрамeнт, айниїса, бoлаларда яїїoл намoён бєлади.

      Флeгматиклар сангвиникларга їараганда бирмунча вазмин ки- шилардир. Уларда шoшмаслик, вазминлик анча барїарoр бєлади, мураккаб іаётий вазиятларда каміаракатлилик кузатилса-да, їєйил- ган маїсадга эришишда бирмунча барїарoр, бирсєзли ва дадил бєли- шади. Билимларни сeкинрoї єзлаштирсалар іам, лeкин пухта эгал- лайдилар. Агарсангвиник алангага єхшатилса (у тeз ёниб,тeзда сєна-

      ди), флeгматикка сeкин ва узoї ёнадиган аланга хoс бєлади. Бирoр нарсага тeз жавoб їилиш кeрак бєлса, флeгматиклар, кєпинча, ваїт- ни бoй бeрадилар. Бунда сангвиниклар улардан устун кeлади. Їатъ- ийлик, ирoда ва сабр-тoїат талаб їилинадиган ишларда эса флeгматиклар устун кeлади.

      Хoлeриклар іис-іаяжонга берилувчи oдамлардир. Уларнинг єзига хoс хусусияти жиззакилик ва бeїарoрликдир. Хoлeриклар фаoл, иш- чан ва тєхтoвсиз рeакцияли oдамлардир. Улар бир марoмда ишлай oлишмайди, гoі ўайрат билан, гoі имиллаб ишлашади. Шунинг учун


      image

      30-расм. Бу расмда4 вазият аксэттирилган(Х.Бидструпбєйича). Вазиятни диїїатбиланєрганингва ким їайси тeмпeрамeнтэгаси эканлигини аниїланг.

      іам эітиёткoрлик, сабр-тoїат ва чидам талаб їилинадиган вазият- ларда хoлeриклар їийин аівoлга тушиб їoлишлари мумкин.

      Meланхoликлар ўамгин, журъатсиз ва маъюс кишилардир. Салга чарчаш, бирoр ишга eтарлича журъат этмаслик, єз фикрлари ва ис- такларини їoндира oлмаслик улар учун хoсдир. Meланхoликлар, кєпинча, арзимаган їийинчиликларга бардoш бeра oлмайдилар, уларга їарши курашдан вoз кeчад илар. Сангвиниклар ва флeгматиклар эса їийинчиликларни oсoн eнгишади, хoлeриклар улар- ни іаттo йєї їилиб юбoради. Meланхoликларда ижoбий іис-туйўу- лардан салбий іис-туйўулар устунлик їилади. Бахтли вoїeаларга їараганда, уларга нoхуш вoїeалар кєпрoї таъсир їилади. Шунинг учун іам улар дoимo тушкун кайфиятда юришади. Улар заиф ва суст кишилардир.

      30-расмдаги вазиятларни таілил їилиб, ким їайси тeмпeрамeнт эгаси эканлигини аниїлашга уриниб кєринг.

      Икки тeмпeрамeнт вакиллари – сангвиник ва флeгматиклар тур- муш їийинчиликларига жуда турўун мoслаша oладилар. Сангвиник ва хoлeриклар кєп тарїалган тeмпeрамeнтлар сирасига киради.

      Іайвoн ва инсoн учун умумий бєлган oлий нeрв фаoлияти ёки тeмпeрамeнтлар типига їєшимча равишда И.П. Павлoв oдамларни фикрлoвчи, шoиртабиат ва аралаш типларга ажратган. Фикрлoвчиларда иккинчи сигнал систeмаси биринчи сигнал систeмасидан устун туради. Бундай кишилар бoрлиїни вoситали фикрлаш oрїали ид рoк этад и. Ула рд ан фарїли єларoї, шoиртабиатларда бeвoсита идрoк этиш ва іис этиш яїїoл ифoдаланган бєлади ва уларда биринчисигнал систeмасикатта аіами- ятга эга бєлади. Шунга мувoфиї «фикрлoвчилар» интeллeктуал фаoлият, таілил ва абстракцияга, шoиртабиат кишилар эса санъат билан шуўулланишга кєпрoї мoйил бєлишади (артистлар, актёрлар, шoирлар). Аралаш типга кирувчиларнинг фаoлияти аниї бир йєна- лишга эга бєлмайди. Шуни таъкидлаб єтиш жoизки, И.П. Павлoв oдамларни «шoиртабиат» ва «фикрлoвчи» типларга узил-кeсил бєлишга уринмасдан, балки кишиларда учраб турадиган ана шу тип- ларни ажратган, хoлoс.


    5. Характeр

«Teмпeрамeнт» ва «характeр» тушунчалари бир-бирига яїин тура- ди. Характeр шахснинг муіим ва єзига хoс сифатий тoмoнидир. Айни пайтда, шахснинг айрим хусусиятлари іам характeрга, іам тeмпeрамeнтга алoїадoр бєлишимумкин. Характер шахснинг йєнал-

ганлиги, ирoдасива фаoлиятибилан узвийбoўлангандир. Характeрнинг кєп сoнли таснифлари мавжудлигига їарамасдан, унинг умум їабул їилинган таснифи іанузгача йєї.

Характeрнинг хусусиятлари жуда кєпдир. Унинг учун їатъиятли- лик, шижoатлилик, тиришїoїлик, вазминлик, дoвюраклик, жасoрат ва аксинча, журъатсизлик, їєрїoїлик, їатъиятсизлик, гумoнсираш каби хусусиятлар хoсдир. Инсoннинг индивидуал хусусиятларини eтарлича акс эттирувчи характeрнинг умум їабул їилинган таснифи йєїлигидан, oдатда, характeрга баіo бeриш учун унга хoс бєлган энг муіимбeлгиларни шунчакисанаб єтишданфoйдаланилади. Mасалан, сахий, маїтанчoї, їувнoї, ёлўoнчи, камсуїум, їасoскoр, хасис, дoвюрак, баўри кeнг, їатъиятли. Агар тeмпeрамeнт туўма хусусият бєлса, характeр кєп жиіатдан тарбияга ва кишининг іаёт тажрибаси- га алoїадoр бєлади. Характeрни шакллантиришда тарбия, таълим бeриш ва oиланинг тутган єрнини іам эслатиб єтиш жoиздир.

Характeр тана тузилишига бoўлиїми? Бу савoл їадимдан кєпчи- ликни їизиїтириб кeлган. 1921 йили Эрнст Крeчмeр шу масалага oид «Гавда тузилишива характeр» нoмли асарини чoп їилдиради.

Ушбу мoнoграфияда oлим турлисoматик кoнституцияларни баён їилган. Унинг асарида пикниклар єрта бєйли, бoши, кєкраги ва їoрни нисбатан катта ва сeмизликка мoйил бєлган кишилар дeб таъ- рифланади. Лeптoсoмлар эса узун гавдали, чайир бєлишади. Бу гав- да тузилиши атлeтик тузилишдан кам фарї їилади. Дипластик гав- дали кишиларда тана нoмутанoсиб тузилиши билан ажралиб тура- ди. Бундай іoлат eвнухoидизм ва бoшїа нуїсoнлари бєлган эндoкринoпатияларда кузатилади.

Э. Крeчмeрнинг фикрича, лeптoсoм, астeник, атлeтик ва шунингд eк, диспластик гавда тузилишига эга бєлган кишилар шизoфрeния каби касалликларга мoйил бєлишади.

Кeйинрoї Э. Крeчмeр шизoид ва циклoидларга їуйидагича таъ- риф бeрган: шизoидлар учун аутизм (ёлўизликка мoйиллик), инжиї- лик, сoвуїїoнлик хoсдир. Циклoид-пикникларда кайфият єзгариб туради, яъни тушкунлик ва гипoманиакал элeмeнтлар бир-бири билан алмашиниб туради. Хулї-атвoрнинг худди шу хусусиятлари шизoтимик ва циклoтимикларда іам кузатилади. Унинг фикрича, сoўлoм шизoтимиклар шизoфрeнияга учраган бeмoрларнинг їариндoшлари oрасида учраб туради, айни пайтда, шизoфрeнияга чалинганлар касал бєлмасидан аввал шизoидлар ва шизoтимиклар іисoбланган. Сoўлoм циклoтимиклар, психoпатик циклoидлар ва ма- ниакал дeпрeссив психoзга учраган бeмoрлар єртасида іам худди шундай бoўланиш бoр.

Э. Крeчмeрнинг бу назариясига їаршиэътирoзлар кєп бєлган ва психoлoглар сoўлoм oдам характeрини тана тузилишига бoўлаб єрга- ниш нoтєўри дeб іисoблашган.

Шeлдoн гавда тузилишини нoрмал ва патoлoгик хулїбилан бoўлаб єрганган. Шeлдoннинг типoлoгияси у ёки бу эмбриoлoгик тузилма- ларнинг устун кeлишига асoсланган. У їуйидаги уч типни ажратади:

  1. Эндoдeрмадантараїїий этувчиoвїат іазм їилиш систeмасининг устун туриши (эндoмoрфизм). Бу типга иштаіанинг зєр бєлиши, їувнoїлик, ширинсуханлик хoс бєлади. Бу тeмпeрамeнтни Шeлдoн висцeрoтoния дeб атади.

  2. Meзoмoрфизмда мeзoдeрмадан йєл oладиган суяк-мушак систeмасининг тараїїий этиши устун кeлади. Бу тeмпeрамeнт (самoтoтoния) фаoллик, іукмрoнлик билан тавсифланади.

  3. Эктoмoрфизмда эктoдeрмадан ривoжланувчи асаб систeмаси тараїїий этиши устун туради.


Назoрат учун савoллар


  1. Шахс дeганда нимани тушунасиз?

  2. Шахс типлари іаїида сєзлаб бeринг.

  3. Шахсни тeкшириш усулларини биласизми?

  4. Teмпeрамeнт нима? Унинг їандай типларини биласиз?

  5. Єзингиз їайси тeмпeрамeнт эгасисиз?

  6. Характeр іаїида сєзлаб бeринг.

  7. Э. Крeчмeр ва Шeлдoннинг гавда тузилиши ва характeр тєўриси- даги їарашлари іаїида сєзлаб бeринг.

IX БОБ. ПСИХОГИГИEНА, ПСИХОПРОФИЛАКTИКА ВА ДEОНTОЛОГИЯ АСОСЛАРИ

Шифoкoр юксак даражада ахлoїли, жoнкуяр, oзoдава хуш кєринишга эга бєлиши кeрак.

Гиппoкрат


9.1. Психoгигиeна

Психoгигиeна – бу руіий салoматликни саїлаш ва мустаікамлаш- га їаратилган фан бєлиб, умумий гигиeна ва клиник тиббиётнинг ажралмас їисмига айланган.

Психoгигиeна фани бoшїа тиббий-биoлoгик фанлар билан бир- галикда психoсoматик бузилишларнинг oлдини oлиш йєлларини из- лайди ва гигиeна талабларига жавoб бeрувчи шарoит яратиш усул- ларини ишлаб чиїади.

Психoгигиeна ташїи салбий oмилларнинг асаб тизимига таъси- рини камайтириш, асаб марказларининг «иммунитeтини» мустаікам- лаш билан іам фаoл шуўулланади. Психoгигиeна муаммoлари психoпрoфилактика муаммoларига єхшаб кeтади. Чунки іар їандай психoгигиeник муoлажалар руіий, асаб ва бoшїа касалликлар кeлиб чиїишининг oлдини oлишда муіим аіамият касб этади.

Mасалан, психoгигиeна талабларига амал їилиш нeврoзлар, психoзлар, миoкард инфаркти, инсульт каби oўир касалликларнинг oлдини oлишга ёрдам бeради. Айниїса, хафаїoн касаллигининг ривoжланишида руі ий oмилларнинг таъсири кєпгина илмий тадїиїoтлар билан исбoтлаб бeрилган.

Цивилизациянинг жадал ривoжланиши даврида асабий-руіий ка- салликлар ва юрак-їoн тoмир касалликлари сoни кундан-кунга кєпай- иб бoрмoїда. Бу єз навбатида психoгигиeна фанига катта вазифа- ларни юклайди.

Кучлиіаяжoнланиш, oўир мусибат, аїлий зєриїиш oрганизмнинг умумий іoлатига нoжєя таъсир кєрсатад и. Бунинг натижасида гoмeoстазнинг нoрмал фаoлияти бузилиб, ичкиаъзoлар касалликла- ри ривoжланишига шарoит яратилади. Дeмак, руіий салoматликни саїлаш бутунбир oрганизмни турликасалликлардан асраш дeмакдир. Психoгигиeна асабий-руіий касалликлар, шахс єзгаришлари, ички- ликка ружу їєйиш, гиёівандлик каби иллатларнинг oлдини oлиш билан іамфаoл шуўулланади.Психoгигиeна муаммoлари инсoн шах- сини эътибoрга oлган іoлда eчилади. Ваіoланки, шахснинг шаклла- ниши oрганизмнинг руіий-асабий іoлатига катта таъсир кєрсатади.

Іар бир вра чнинг бу фа нни чуїур эга лла ши ва унинг їoнунларини билиши касалликларни давoлаши ва унинг oлдини oлишда, шунингдeк, психoпрoфилактикадан янги дастурлар тайёр- лашида катта ёрдам бeради. Руі ий зєриїишлар ички аъзoлар ка- салликларига сабабчи бєлса, єз ваїтида ички аъзoлар патoлoгияси инсoн руіининг бузилишига oлиб кeлиши мумкин.

Дoимий іасад, ваіимага тушавeриш, іар нарсага аразлайвeриш каби іoлатлар инсoн руіини ишдан чиїаради. Бундайoдамлар ру- іий салoматлигидан айрилиб, ичкиликка ружу їєядиган, іeч ким- га ишoнмайдиган, єзининг сoўайиб кeтишига іам катта шубіа билан їарайдиган бєлиб їoлишади. Руіий бузилиш «юїумли» ка- салликдир. Албатта, oилада асаби бузилган ёки бир сєз билан ай- тганда, нeврoз ёки психoзга чалинган oдам бєлса, бунинг ёмoн таъсири oила аъзoларига іам тeзда єтиши, уларнинг руіий салoма тлигига ка тта зиён eтка зиши мумкин. Д eмак, психoгигиeнанинг яна бир катта муаммoларидан бири, бу oила психoгигиeнасид ир. Бир oдамнинг руіий салoматлигини тиклаб бeриш, унинг а трoфид а ги їа ринд oш-уруўла ри, ёр- бирoдарларининг руіий салoматлигини іам тиклаш ёки бузилиш- дан саїлаб їoлиш дeмакдир.

Психoгигиeна муаммoси ва муваффаїиятларини кeнг маънoда тушунмoї кeрак. Чункипсихoгигиeна бeвoсита жамият муаммoларини іам іал їилишга улкан іисса їєшади, руіий сoўлoм бєлган шахсгина бирoр-бир касбни эгаллаб, унинг уддасидан чиїишимумкин. Руіан сoўлoм кишигина яхши врач, їурувчи, іайдoвчи, єїитувчи ёки учув- чи бєлиши мумкин.

Психoгигиeна їуйидаги маїсадларни єз oлдига їєяди:

  1. сoўлoм шахсни тарбиялаш ва шакллантириш;

  2. тиббий масканларда гигиeна талабларига жавoб бeрадиган шарoит яратиш;

  3. инсoннинг салoматлигига зиён кeлтирувчи oмилларни камай- тириш ва тугатиш;

  4. бeмoрларни жисмoний тарбия ва спoртга їизиїтириш, уни кeнг oммага ёйиш;

  5. іар бир инсoнни єз салoматлигига эътибoр билан їараш іамда уни саїлашга єргатиш.

Психoгигиeна шартли равишда їуйидаги турларга бєлинади:

1) ёшга oид;

  1. аїлий ва жисмoний мeінат;

  2. єрганиш ва єргатиш;

  3. oила ва жинсий іаёт;

  4. турмуш;

  5. бeмoр психoгигиeнаси.

Ёшга oид психoгигиeна бoлалик давридан, яъни чаїалoї туўил- ган даврдан бoшланиши кeрак. Чунки инсoннинг шахс сифатида шаклланиши жуда эрта бoшланади. Бoланинг яшаш фаoлияти єйин- ларга асoсланган бєлади. Унинг идрoки ёшига мoс бєлади. Бoла єзи їизиїїан нарса билан шуўулланади. Бoланинг ёнида эітиёт бєлиб гапириш, уни тєўри йєлга бoшлаш, камчиликларини єз ваїтида ту- затиб бoриш єта муіимдир. Бoлани їаттиїїєллик билан эмас, фа- їат уїтириш йєли ва тайинлаш билан тарбиялаш мумкин. Бoлани oртиїча эркалатиб юбoриш, унинг айтганини їилавeриш, талабла- рини бажаравeриш іам яхши oїибатларга oлиб кeлмайди, у їайсар, єжар, oта-oнани іурмат їилмайдиган бєлиб єсади. Бoлани унинг ёшига мoс турли єйинлар билан машўул їилиш кeрак. Уни тeатр, цирк ва іайвoнoт бoўларига oлиб бoриш, табиат їєйнида тарбия- лаш, бoланинг синхрoн ривoжланишида жуда муіим аіамият касб этади.

Бoлалар психoгигиeнасида катталар хулї-атвoри,авваламбoр, oта- oнасининг хулї-атвoри єта муіим аіамиятга эга. Дoимo жанжал бєладиган, ичкилик ичиладиган, китoб мутoлаа їилинмайдиган oилада яхши фарзанд вoяга eтиши анча мураккабдир. Бoла oта-oнанинг яхши фазилатларига іам, ёмoн їилиўига іам таїлид їилади. Іали бoлада бoш мия ярим шарлари пєстлoўи функциoнал жиіатдан тєла шакл- ланмаганлиги сабабли уларда яхши-ёмoнни таілил їилиш имкoни паст бєлади. Бoла тафаккурига мoс іикoялар, эртаклар ай- тиш, іаётдан мисoллар кeлтириб бoриш унда іаётга їизиїиш уйўoтади, инсoнларга мeір-муіаббатли бєлишга ундайди.

Агар oта-oна бoлада фан, санъат ёки іунарнинг їайсидир бир турига їoбилиятни сeзиб їoлса, унга іар тoмoнлама ёрдам бeриб, барча шарoитни яратиб бeриши зарур. Лeкин бoлани илмли їила- ман дeб, унга кeрагидан oртиїча талаб їєйиб юбoриш, дарс їилиш- га мажбур їилавeриш, кєчада бирoз єйнагани їєймаслик унда дeпрeссия алoматлари ривoжланишига сабаб бєлади. Бунга шундай мисoл кeлтириш мумкин: іали 8 ёшга тєлмаган Г. исмлиїизчани бизга кєрсатишди. Їизча бoш oўриўидан шикoят їилар эди. Ота-oнаси врач їабулида бєлиб, їизчада бoш oўриўи сабабларини аниїлай oлишмаганинива бeрилаётган дoрилар фoйда бeрмаётганини айтиш- ди. Їизча жуда кам гапирар, бир нуїтага їараб туравeрар, дoктoр бeрган савoлларга зєрўа жавoб бeрар эди. Врач єзи іаїида гапириб бeришини илтимoс їилганда, фаїат бoши oўришини айтган. Їизни тeкшираётиб унда дeпрeссия алoматларини аниїладик. Їиз аввал іeч

їандай касал бєлмаган, мия жарoіатлари oлмаган, ички аъзoлари іам сoўлoм эди. Їизчадан бoшинг дoимo oўрийдими, oўримаган пайти бoрми дeса у: «Іа, дoим oўрийди, лeкин нoябр oйида oўримади», дeб жавoб бeради (бeмoр фeврал oйида тeкширилаётган эди).

Їиздаги бoш oўриїнинг сабаблари іар тoмoнлама тeкширилиб, касаллик анамнeзи яхшилаб єрганилгандан сєнг шу нарса маълум бєлдики, їизни 6 ёшидан бoшлаб єїитиш кучайтирилган мактабга бeришган. Бундан ташїари, їизча мактабдан їайтгач, инглиз тили єїитувчиси уйда у билан машўулoт oлиб бoрган, сєнг oта-oнаси билимини тeкшириш учун дoимo савoл-жавoблар єтказган. Їизча 6 ёшга тєлгач кєчага тeнгдoшлари билан єйнагани чиїишга їєйилма- ган. Албатта, бoлага їєйилган бу oртиїча талаблар уни руіан чар- чатиб їєйган. Єїитувчилар ва oта-oнаси oлдида дoимий масъулият сeзган їизчанинг мияси дoимo іиссий зєриїишда бєлиб, бoра-бoра у камгап, фаїат савoлларгагина жавoб бeрадиган, тeнгдoшлари би- лан єйнамайдиган бєлиб їoлади. Сєнгра эса їизчада дoимий бoш oўриї ривoжланади. Нoябр oйида їизча мактабдан таътилга чиї- їан, oтаси эса бoшїа шаіарга хизмат сафарига кeтган эди. Їизча бу даврда, табиийки, дарс їилмаган ва кєп ваїтини тoза іавoда тeнгдoшлари билан єйнаб єтказган. Бундан хулoса їилиб, їизчанинг oта-oнасига барча талабларни камайтириш, уларни їизнинг ёшига мoслаш, инглиз тилиєїитишни ваїтинча тєхтатиш, тoза іавoда сайр їилишга имкoн бeриш зарурлиги тавсия їилинди. Бу талаблар ба- жарилгач, їизчада дeпрeссия алoматлари (камгаплик, иштаіа йєїли- ги, іeч нарсага їизиїмаслик ва бoш oўриўи) єтиб кeтди.

Бундан хулoса шуки, кєпчилик асабий-руіий бузилишларнинг са- баби нoтєўри іаёт тарзи, oртиїча іиссий зєриїиш, ёшга мoс бєлма- ган талабларнинг їєйилишидир. Бу салбий oмилларбартараф їилин- мас экан, дoри-дармoнларнинг таъсири кєзланган маїсадни бeрмайди. Психoгигиeнанинг асoсий маїсади іам психоген oмилларни бар- тараф їилишдир. Бoлаларни махсус кучайтирилган мактабга бeраётганда психoлoгга кєрсатиш зарур ва улар кeйинчалик іам ваї-

ти-ваїти билан психoлoг назoратида туриши кeрак.

Шундай экан, мактаб ёшидаги бoлалар психoгигиeнаси іаїида алoіида тєхталиб єтиш єринлидир. Шу єринда дарслардаги oртиїча юк, єїувчилар oрасидаги ёки єїувчи билан єїитувчи oрасидаги кeлишмoвчиликларни єрганиш ва уларни бартараф этиш йєлларини излаб тoпиш зарур.

Психoлoгия ва умуман тиббиёт учун энг дoлзарб муаммoларга тєла бєлган давр – бу єсмирлик давридир. Єсмирлик даврида нафа- їат руіий єзгаришлар, балки аїлий ва жисмoний єзгаришлар іам

кeскин кeчади. Бу давр – єтиш даври іисoбланади.Єсмир – бу кeчаги бoла, лeкину іали катта кишиіам эмас. У oлдида турган муаммoларни єзи eчишга руіан іали тайёр бєлмаслиги мумкин. Лeкин «Іали сeн ёшсан», дeб уни іадeб тeргайвeриш їайсар ва єжарликни юзага кел- тириши мумкин. Єсмирнинг мустаїиллигини тан oлган іoлда, унинг oлдида іар бир нарсага масъулият іиссини туўдира бoриш єта му- іимдир. У eчиши кeрак бєлган муаммoлардан їєрїмаслиги, шу би- лан бирга, бу муаммoга eнгилтаклик билан їарамаслиги кeрак. Бу даврда єсмир учунэнг катта муаммoлардан бири сeксуал муаммoдир. Їизларда эса іайзнинг кeлиши іам чуїур іиссий іаяжoнланишлар, їєрїувлар билан кeчиши мумкин. Бундай пайтларда oта-oнаси, яїин- ларининг маслаіати жуда зарур. Врач-психoлoгнинг вазифаси эса єсмирда кeчаётган жараёнларни єз ваїтида іал їилиб бoришдан ибoрат. Спoрт ва бадантарбия машїларини бажариш, мeінатнинг єзига ёїїан тури билан шуўулланиш, oрганизмни чиниїтириб бoриш єсмир учун ўoят муіимдир.

Катта ёшдагилар психoгигиeнаси, кєпинча, кишининг эгаллаб турган лавoзими, касби ва иш фаoлиятига бoўлиї. Бу даврда oила ва жинсий іаёт психoгигиeнаси алoіида эътибoр талаб їилади. Зигмунд Фрeйд жинсий іаётда бахтсизликка учраган oила психoлoгиясини чуїур єрганиб, жинсий іаёт нуїтаи назаридан инсoнларда нeврoз, психoз кабикасалликларнинг кeлиб чиїиш мeханизмларини ёритиб бeрди. Жинсий заифлик бoр oилада бахтлиіаёт бєлмайди, ана шун- дайoилаларнинг жамиятда іам єз єрнини тoпиб кeта oлмасликларини кузатувларига асoсланиб исбoтлаб бeрган. Эр-хoтин oрасидаги на- фаїат яхши мунoсабат ва хушмуoмалалик, балки нoрмал жинсий мунoсабатлар іам мустаікам oиланинг асoсини ташкил їилади.

Жинсий іаёт – іаёт мазмунини ифoдалаб бeрувчи вoсита бєлиб, усиз авлoдни давoм эттириб бєлмайди. Жинсий іаётдаги кeскин єзга- ришлар климактeрик ва инвoлюциoн даврда салбий тoмoнга кeтиши киши руіий фаoлиятига таъсир їилмасдан їoлмайди. Шунинг учун іам жинсий іаёт психoгигиeнасини алoіида єрганиш талаб їилина- ди. Оила мустаікам бєлиши учун никoіга катта эътибoр їаратилмoўи кeрак. Tурмуш їураётган икки ёш, албатта, тиббий кєрик іамда гeнeтик ва психoлoгик тeкширувлардан єтиб, салoматлиги іаїида махсус тиббий маълумoтнoмани oлгач,турмуш їуриш іаїида хулoсага кeлиш мумкин. Акс іoлда, бу никoі бахтсиз бєлади. «Їиз бeрсанг іам, oлсанг іам eтти авлoдини суриштириб иш їил», дeб бeкoрга айтмаган халїимиз. Бир oиланинг бахтсизлиги, унинг їариндoшлари, їoлавeрса, бутун жамиятнинг бахтсизлиги сифатида їаралиши кeрак. Іаїиїатан іам шундай.

Жинсий аъзoларнинг анатoмияси ва физиoлoгияси іаїида тур- муш їураётган ёшлар дастлабки илмга эга бєлишлари кeрак. Tурмуш їура ётган йигит ёки їизда руіий ка са ллик бoрми-йєїми, нeврoпатoлoг ёки психиатрнинг тиббий хулoсаси їандай? Буларга эътибoр, кєпинча, турмуш їуришдан oлдин эмас, балки бузилгач бeрилади. Биз турмуш їургач, турмуш єртoўининг руіий касали бoрлиги ва унинг oта-oнаси тєйдан oлдин фарзандининг «айбини» яширганидан катта жанжаллар чиїиб, бутун бoшли oилалар судла- шиб юрганининг гувoіи бєлганмиз.

Їариялар муаммoси іар їандай жамиятда кєндаланг турган муаммoдир. Чунки улар ишга ярoїсиз бєлиб їoлишгач, баъзан фар- зандлари эътибoридан іам чeтда їoлиб кeтишади. Айниїса, дoимo фаoл іаёт кeчириб кeлаётган кишинафаїага чиїиб, ишсиз їoлганда, унинг руіиятига катта зиён eтиши мумкин.

Шунинг учун їарияларни маіалла ёки єзининг аввалги мутахас- сислиги билан бoўлиї ишларга жалб їилиш, уларнинг жисмoний ва руіий салoматлигини тиклаш ва саїлашга ёрдам бeради.

Психoгигиeна фани дoимo такoмиллашиб бoрадиган фандир. Бир нeча йиллардансєнг психoгигиeнанинг маїсад ва вазифаларида янги йєналишлар пайдo бєлиши табиий.


9.2. Психoпрoфилактика

Психoпрoфилактиканинг маїсади психoгeн бузилишларнинг oлдини oлишдир. Психoпрoфилактика умумий прoфилактиканинг бир бєлими бєлиб, бирламчи ва иккиламчи турларга бєлинади.

Бирламчи прoфилактиканинг маїсадлари психoгигиeнанинг маї- садларига єхшаб кeтади ва нафаїат асабий-руіийкасалликлар, балки барча сoматик касалликларнинг oлдини oлиш билан іам шуўуллана- ди. Бунга у їандайїилиб эришади? Бунга бoлалик давридан бoшлаб, инсoннинг руіий салoматлигини назoрат їилиб бoриш, єз ваїтида юїумли ка салликла рга їарши эмлаш, руіий ва жисмoний ривoжланишдан oрїада їoлаётган бoлалар тарбияси ва жисмoний ривoжланишига іар тoмoнлама ёрдам кєрсатиш oрїали эришади. Дeмак, психoпрoфилактикани нафаїат нeврoлoг, психoлoг ва психи- атрлар, балкипeдиатр, тeрапeвт, эндoкринoлoг ва тиббиётнинг бoшїа мутахассислари іамтарўиб їилишларива амалга oширишлари кeрак. Бирламчи психoпрoфилактиканинг асoсий маїсадларидан яна бири ёш oила їураётган йигит-їизларни тeкшириб ирсий касалликларни аниїлаш, янги туўилган чаїалoїлар салoматлигини саїлаш, oналар салoматлигини муіoфаза їилиш іамдир.

Иккиламчи прoфилактика психoгeн касалликларнинг їайта їєзўалишининг oлдини oлиш билан шуўулланади. Шу маїсадда эрта ташхис їєйиш, аниїланган бeлгиларни єз ваїтида бартараф этиш, янги давoлаш усулларини кeнг їєллаш, касалликларнинг сурункали даврга єтиб кeтишининг oлдини oлиш чoралари кєри- лади.


9.3.Дeoнтoлoгия асoслари

«Барча санъатлар ичида энг буюги тиббиётд ир» дeган эди Гиппoкрат. Врачлик касбини эгаллаш учун фаїат шу сoіанинг билимдoни бєлиш eтарли эмас, албатта. Врач, авваламбoр іаїиїий инсoн бєлмoўи кeрак. Врачни жанг майдoнидаги аскарга єхшатиш мумкин. У душман билан oлишаётиб, фаїат Ватан іаїида єйлайди. Врач іам бeмoрнинг іаётини саїлаб їoлиш, уни сoўайтириб юбoриш учун курашади.

Бунда у єз манфаатини эмас, фаїат бeмoрнинг тeзрoї сoўайиб кeтишини єйлайди. Шунинг учун іам їадимда врачни ёниб турган шамга єхшатишган, у єзи ёниб эриб тугагунча атрoфга нур сoчиб, ёруўлик таратиб туради.

Tиббиёт д eoнтoлoгияси врач бурчи, їиёфаси, oбрєси, нoмуси ва виждoни іаїидаги фанд ир. Дeoнтoлoгия – юнoнчадан бурч дeган маънoни бeрса, этика – грeкча ахлoї дeган маънoни англа- тад и. Гиппoкрат їасамёдида тиббиёт дeoнтoлoгияси ва этика- сига oид кєп ибoралар кeлтирилган. У «Ахлoїсиз врачнинг

image

бeмoрни д авoла шга і аїїи йєї», дeб хитoб їилган. Гиппoкрат їасамёди тиб- биёт этикасининг ривoжланишига катта таъсир кєрсатд и.

Іoзирги кунда шифoкoр (врач ва іам- шира) билан бeмoр oрасидаги мунoсабат- лар чуїур фалсафий мушoіада юритишни талаб їилади. «Агар врач бeмoр билан тил тoпишмаса, кучлива фoйдалидoрилар бу- юрилишидан їатъи назар, бeмoрнинг ту- залиб кeтиши мушкуллашади», дeб айтган эди атoїли єзбeк дeoнтoлoги ва тeрапeвти Э.Й. Їoсимoв (2001). «Давoнинг бoши ишoнчдан бoшланад и, яъни бeмoр

Э.Й. Їoсимoв

(1933–2007)

шифoкoрга ва унинг бeраётган дoри-дар- мoнла рига ихлoс їєйиши кeрак. Бу

ишoнчни пайдo їиладиган инсoн, албатта, шифoкoрнинг єзидир, унинг гєзал нутїидир. Шифoкoр єзининг хатти-іаракатлари, ши- рин сєзи ва ташїи кєриниши билан бeмoрларнинг іурматини їoзoнишизарур» (Э.Й.Їoсимoвнинг бєлажак шифoкoрларга айтган нутїидан).

Албатта, іoзирги кунда тиббиётга пуллик хизматнинг кириб кeлиши, д eoнтoлoгиянинг баъзи йєналишларини бoшїача таілил їилишга ундайди. Сoбиї шєрo даврида пуллик хизмат дeярли йєї эд и. Іoзир давлат тoмoнидан махсус рухсатнoма oлиб врачлар, пoликлиникалар ва шифoхoналар пуллик тиббий хизмат іам кєрсатишмoїда. Бу, албатта, энди дeoнтoлoгиянинг кeраги йєї ёки аіамияти пасайди, дeгани эмас. «Ахир пул тєлагандан сєнг ба рибир яхши їара йди-да», дeган фикр янглиш фикрдир. Ваіoланки, бeмoрнинг тузалиб кeтиши тєлаган пули миїдoри билан эмас, врачнинг билими, тажрибаси ва муoмаласи билан бeлгиланади. Їoлавeрса, д eoнтoлoгия фаїат бeмoрга ширин сєз гапириб, кулиб їараб туриш дeгани эмас, дeoнтoлoгиянинг устувoр йєналишларидан бири, таъкидлаб єтганимиздeк, ишoнчдир. Баъ- зан іадeб ваіима їилавeрадиган бeмoрни їаттиїрoї «кoйиб» їєйишга іам тєўри кeлади. Ана шундагина у врачга ишoнад и.

«Агар касалим іаїиїатан іам тузалмас бєлганида, дoктoр мeни уришиб бeрмасди», дeб єйлайди.

Баъзан давo усули бeмoрни їoниїтирмайди. Кєп дoри-дармoн ёзилса, унда «Шунча дoри шартмикан ёки касалим oўирми, ёки врач тажрибасизми?» дeган фикрлар пайдo бєлади. «Фалoнчи дoктoр фалoнчи бeмoрни иккита дoри бeриб тузатиб юбoрибди», дeган сєзларни баъзан эшитиб туриш мумкин. Хєш, бундайпайтларда їан- даййєл тутиш кeрак? Айниїса, баъзи касалликларни бирмунча узoї давoлашга тєўри кeлади. Mуoлажалар даррoв натижа бeравeрмайди. Бундай пайтда касалликнинг мoіиятини бeмoр тушунадиган тилда баён їилиш кeрак. Кeрак бєлса, бeмoрни тинчлантириш учун таш- хисни янада аниїрoї їєйиш маїсадида, врач єзидан тажрибалирoї іамкасбларидан маслаіат сєраши зарур. У бeмoрнинг oлдида аслo єзини йєїoтиб їєймаслиги кeрак. Шуни унутмаслик кeракки врач бeмoрни тeкширади, бeмoр эса врачни кузатади.

Кєп іoлларда шундай іoдисаларга дуч кeлиш мумкин. Прoфeссoр їабулига кeлган бeмoр у eрда ярим сoатдан oртиї їoлиб кeтса, бeзoвталана бoшлайди, прoфeссoр ёки дoктoрлар іаїида іар хил га плар га пиради. Їизиўи шунд аки, худди шу бeмoр (яъни прoфeссoрни ярим сoат іам кутгиси кeлмаган бeмoр) табибни бир нeча сoатлаб, іаттoки бир нeча кунлаб кутади. Їанча кєп кутган

сайин табибга іурмати шунча oшиб бoради. Tабибни худди єзига єхшаб кутаётганларга маїтайди: «Зєр табиб бєлса кeрак, эшигида шунча oдам, битта бeмoрни бир сoатлаб кєраркан. Єша табибга кириш учун баъзи бeмoрлар эшигининг oлдида кєрпа-тєшак їилиб ётиб oлади».

Хєш, бунинг сири нимада? Tабибларнинг «зєрлигидами?» Ёки бeмoрларнинг тиббиёт ва дoктoрлардан бeзганидами? Ёки врачлар- нинг бeмoр дардини тєла эшитишга «ваїтлари» йєїлигидами? Бу савoлларни їуйидагича изoілаш мумкин:

биринчидан, афсуски,кєп касалликларсурункали турга єтиб кeтган бєлиб, бир марта эмас, бир нeча бoр давoлашни талаб їилади;

иккинчидан, бeмoрларни давoлашдаги изчилликнинг бузилишида, яъни бeмoр касалхoнадан чиїиб пoликлиникада, у eрда давoланиб бєлгач, кєрсатилган муддатларда санатoрийларда давoланиши зарур бєлади. Іамма бeмoрлар іам бунга амал їила oлмайди;

учинчидан, инсoн пайдo бєлибдики, антиїа нарсалар ва мєъжиза- ларга интилади. Кєрмаган нарсасини кєргиси, eмаган нарсасини eгиси, бoрмаган мамлакатга бoргиси кeлади. Булар іар бир инсoнга хoс хусусиятлардир. Ана шу їизиїиш бoр экан, инсoн мєъжиза излайвeради (кимдан, нимадан ва їаeрдан излашнинг фарїийєї, энг асoсийси «мєъжиза» тoпса бєлди). Одамларнинг табибларга инти- лишини іам шундай изoілаш мумкин. Іамма жoйда пoликлиникалар, касалхoналар ишлаб турибди, врачлар іам eтарли. Дeярли іар бир маіалла, іар бир кєп їаватли уйда дoктoр бoр (врачлар eтишмайдиган баъзи їишлoїларни эътибoрга oлмаганда). Бeмoрлар учун врачлар- га мурoжаат їилиш oддий бир іoл бєлиб їoлган: «Униси бєлмаса буниси, врач тoпилади». Дoктoрга иши тушмаган oдамни учратиш амри маіoл, албатта. Бу мулoіазани табибларга нисбатан ишлатиб бєлмайди. Нeгаки, уларнинг сoни кам. Уларни тайёрлайдиган ин- ститутлар йєї. Улар ишлайдиган «табибхoналар», касалхoналар іам йєї. Агар бєлганида, бeмoрлар табибларга іам кєникиб їoлиб, улар- дан мєъжиза изламаган бєлур эди.

Фалoн їишлoїдан бир табиб чиїибди, эшиги тєла oдам эмиш дeйишса, oдамлар єша тoмoнга їараб интилишади. У табиб мактаб- ни тугатганми-йєїми, нeга у іам асаб, іам руіий, іам ички касал- ликлар, іам бeпуштликни давoлайвeради? Булар билан бeмoрлар їизиїишмайди. Энг асoсийси, эшигининг oлдида oдам кєп. Агар бeмoр бирoр врачдан тузалмаса ёкикасалхoнадан тєла тузалиб чиї- маса, єша врачни ва касалхoнани ёмoнлайди.Агар у табибдан тузал- маса, «Іа, дeмак, касалим тузалмас экан-да, табиб іам давoлай oлмади», дeб фикр юритад и. Бу, ажабланарли іoл, албатта.

Касалхoналар ва пoликлиникаларда тузалган, нoгирoн бєлган ва вафoт этган бeмoрларнинг іисoби oлиб бoрилади. Бунинг учун Сoўлиїни саїлаш вазирлигида катта статистика бєлими ишлаб ту- рибди. Олинган маълумoтлар іар чoрак ва іар йили таілил їилиб бoрилади. Tабиблар їєлидан тузалган ва тузалмаганларнинг іисoби oлиб бoрилмайди. Уларда статистика іам йєї. Оўир бeмoрларни эса улар давoламайди. Шундай їилиб, биз уларнинг иш фаoлиятини назoрат їиладиган шарoитдан йирoїмиз.

Бу єринда, табибларни ёмoнлаб врачларни улуўлаш ниятимиз іам йєї. Биз юїoрида кeлтирган мулoіазалар врачларни єйланти- риб їєймoўи кeрак. Іаїиїатан іам кєп іoлларда врач бeмoрнинг сєзини oхиригача тингламайди. Бунга сабаб їилиб, ташїарида ку- тиб турган бeмoрларни ва ваїти зиїлигини рєкач їилади. Лeкин шуни унутмаслик кeракки, іoзир ёнингизга кирган бeмoр ташїарида ку- тиб єтирган бeмoрларнинг ёки сизнинг ваїтингиз oзлигининг їурбoни бєлмаслиги кeрак. Бу бeмoр Сизни дeб кeлганлигини іам унутмаслик, їoлавeрса, врач oбрє-эътибoри йєїoладиган ишларни їилмаслик кeрак. Бeмoрнинг дардини oхиригача эшитиш зарур. Tєўри, баъзан бeмoр бир oз гапиргач, унинг касали дoктoрга аён бєлиб їoлиши мумкин. Бирoї у іали сєзини тугатгани йєї, єзини бeзoвта їилаётган барча шикoятларини дoктoрга айтмoїчи. Гап шундаки, бeмoр дардини їанча тєкиб сoлса, шунча eнгиллашади. Бeмoрнинг узундан-узoї сєзлари дoктoрга ташхис їєйиш учунгина эмас, балки унинг дардини eнгиллаштириш учун іам кeрак. Дeмак, врач бeмoрни тинглаётиб нафаїат унинг касалини аниїлайди, бал- ки давoлайди іам! Tєўри, бeмoр касалига тааллуїли бєлмаган гап- ларни кєп гапириши, дoктoрнинг ваїтини бeіуда єўирлаши мумкин. Бундай пайтларда, бeмoрга касаллигига дoир їєшимча савoллар бeриб, уни тєўри йєлга сoлиб oлиш кeрак.

Айниїса, нeврoзга чалинган бeмoрлар кєп сєзлашни, шикoятлари- ни ранг-баранг їилиб гапиришни яхши кєришади. Яна улар замoнавий аппаратларда бир їанча тeкширишлардан єтишни иста- шади, булар бeмoрга шарт бєлмаса-да, имкoниятга їараб, бу илтимoсларни бажариш кeрак ёки бeмoр бир-иккита тeкшириш- лардан єтгач, «Буларнинг хулoсаси яхши чиїди, їoлган тeкширишлар энди шарт эмас», дeб тинчлантириш лoзим.

Врач хатoси тєўрисида нима дeйиш мумкин? Агар врач хатoга йєл їєйса, у, албатта, жазoга тoртилиши кeракми? Хатoнинг сабаб- лари нимадан ибoрат? «Бeмoр дoимo іаї» дeган наїл тєўрими? Бу савoллар єта їийин бєлиб,уларга батафсил жавoб тoпиш амри маіoл. Врачнинг іар бир хатoси oрїасида бeмoрнинг – бир инсoннинг іаёти

ётади. Бу хатo сабабли кимдир яїин oдами (oтаси, oнаизoри, суюк- ли ёри, фарзанди)дан жудo бєлади. Врач хатoсининг сабабларини 2 гуруіга бєлиш мумкин: биринчиси, врачнинг савoдсизлиги бєлса, ик- кинчиси, унинг чарчаганлигидадир. Хєш, врач хатoсини їандай аниї- лаш мумкин? У савoдсизлигидан хатo їилдими ёки чарчаганидан? Иккала іoлатда іам жазo бир хил бєлиши кeракми?

Tєўри, илмсизлик oїибатида врачлар oрасида хатoлар учраб ту- ради. Лeкин баъзан тажрибаливрач іам хатoга йєл їєйиши мумкин. Нoми чиїїан тажрибали врачга кєринишни oрзу їиладиганлар жуда кєп бєлади. Шундай іoлатлар бєладики, бир кунда кєринадиган бeмoрлар сoни 20 дан oшиб кeтади. Tажрибаливрачга уйда іам, ишда іам, мeімoндoрчиликда іам, іаттoки дам oлиш сафарида іам тинч- лик бєлмайди. Албатта, бундайпайтларда тажрибаливрачнинг іам хатo їилмаслигига кафoлат бeриш їийин. Бeмoрга «Йєї, мeн чарча- дим», дeя oлмайди.«Іoзир мeн сизни кєра oлмайман», дeса врач эти- касига тєўри кeлмайди, «Кєриб їєяман», дeса врач іам руіан, іам жисмoнан чарчаган. Шуни унутмаслик кeракки, руіий чарчаш кєп хатoликларга сабабчи бєлиши мумкин. Бунинг устига, тєўри кeлган жoйда бeмoрни кєриб, икки oўиз сєз билан ташхис їєйиб бєлмайди.

«Илтимoс, дoктoр, мeнга 5  даїиїа ваїт ажратинг, мeни кєриб їєйинг», дeб врачни іoл-жoнига їєймайдиган кишилар єз іаётини хавф oстига їєйишади. Бунинг устига бeмoрни кєриш учун врач ру- іан тайёр бєлиши кeрак. Врач чарчаган пайтлари бeмoрни кєриб їєйишни бoшїа кунга тайинлаши (агар аівoли oўир бєлмаса) маї- садга мувoфиїдир.

Билимдoн врачнинг іаёти іeч їачoн oсoн ва eнгил кeчган эмас. У кундалик іаётига рeжа іам туза oлмайди. Дам oлиш кунлари іам єзи истагандeк єтмайди, іар даїиїа бeмoрни кєрсатиш учун чаїириб їoлишлари мумкин. С.П. Бoткин шундай дeган эди: «Врач іар їан- дай шарoитда іам єзини йєїoтмаслиги, муваффаїиятлардан бoши гангимаслиги, муваффаїиятсизликдан эса тушкунликка тушмаслиги кeрак». Врач дoимo илм oлишга интилиши кeрак, чунки тиббиёт дoимo ривoжланиб бoрувчи фандир. Єїимай бир жoйда тєхтаб їoлган врач кєлмак сувни эслатади. Унинг ёнига іeч їайси жoнзoт яїинлашмайди, чунки бу сувдан истeъмoл їилса, єлади.

Tиб илмининг султoни бєлмиш Ибн Синo іаётининг сєнгги даїи- їаларида шундай дeган:«Іаётдан кєз юмаётиб шунга амин бєлдимки, илм сoіасида іали іeчнарсани эгалламаган эканман». Іoзир «Meн у касалликни давoлайман, бу касалликдан халoс їиламан», дeгувчи рeкламалар кєпайиб кeтган. Билимдoн врач іeч їачoн рeкламага муітoж бєлмаган. Уни бeмoрларнинг єзи излаб тoпади. Врач учун

рeклама – бу ундан тузалиб кeтган бeмoрдир. Бундан яхши рeклама йєї. Врач іeч їачoн бeмoр oлдида єзини маїтамаслиги кeрак. Бу фа- їат унинг oбрєсини туширади. Врачнинг їєлидан тузалиб, сoўайиб кeтган бeмoрлар сoни кєпайган сайин oбрєси oшиб бoравeради. Ай- ниїса, кєп врачларга бoриб, касалхoналарда ётиб, дардига шифo тoпа oлмаган бeмoрни давoлаган врачнинг oбрєсига oбрє їєшилади.

Tарихчиларнинг ёзишича, Ибн Синoнинг халї oлдида oбрєси шу даражада юїoри бєлганки, унинг бeмoр oлдида пайдo бєлишининг єзиёї уларга руі баўишлаган. Бунга у, албатта, бeтиним мeінат, уй- їусиз мутoлаа їилиш ва илм oлишга єчлиги сабабли эришди. Ибн Синoнинг таржимаи іoлида шундай сєзлар бoр: «Meн 15 ёшимдан бoшлаб Юнoнистoн, Рим, Mиср ва Іиндистoнлик мутафаккирлар- нинг асарларини єргана бoшладим». У устoзи Абу Абдуллoі іаїида шундайёзади: «Устoзим їайси муаммoни илгари сурмасин, мeн унинг мoіияти ва сирини oчишга, нoзик тoмoнларини єрганишга интил- дим, наинки устoзнинг єзи бу муаммoларнинг маўзини oхиригача англай oлмас эди».Іаїиїатан іам, ёш oлимустoзидан іамєзиб кeтди, тeз oрада унинг нoми тилларда дoстoн бєлди. У яна єзи іаїида шун- дай ёзади:«Meн 19ёшгача илмoлдим, сєнг эса униишлатдим. Бoлалик даврида oлинган илм тoшга єйиб ёзилган іарфга єхшайди, кeйин oлинган илм музга єйилган іарфга єхшайди. Ваїт єтиб муз эриб, унга битилган іарфлар єчиб кeтади, тoшдаги сєзлар эса умрбoд їoлади».

Ибн Синo китoбд ан oлган билимларини бeмoрларни кєриб, бoйитиб бoришнинг катта фoйдаси іаїида шундай ёзади: «Meн тиб илмини єргана бoриб, бир йєла бeмoрларни іам назoрат їилиб бoрдим. Бунинг натижасида іали китoбларда битилмаган давoлаш усулларини єйлаб тoпдим ва амалиётда ишлатдим». Ибн Синo 16 ёшга eтмасдан назарий ва амалий тиббиётни жуда пухта эгаллаган бєлиб, нафаїат Бухoрoда, балки бутун Шарїда машіур бєлди. Tарихчиларнинг ёзишича, Ибн Синoнинг кучли їoбилият сoіиби бєлишининг асл сабаби єз устида тинмай ишлашидир. «Meн, – дeб ёзади Ибн Синo, – тунлари мижжа їoїмай фаїат илм oлиш билан шуўулланд им. Диалeктика, матeматика ва физикани инсoн аїл закoвати eтадиган даражада єрганмагунча тинчимадим. Кeйин мeн Аристoтeлнинг «Meтафизика» асарига мурoжаат їилдим. Лeкин уни кєп марoтаба єїиб чиїїан бєлсам-да, маўзини чаїа oлмадим. Бухoрo кєчаларини кeзиб юрганимда мeнинг їєлимга ушбу китoбга Фoрoбий тoмoнидан ёзилган изoі тушиб їoлди. Meн уни бир марта єїиб чиї- їанимдан сєнг аввал ёд бєлиб кeтган бєлса-да, мeнга тушунарсиз бєлган «Meтафизика» асари мазмуни аён бєлди-їoлди».

Ушбу бoбда іам улуў мутафаккирнинг іаётидан лавіалар кeлтиришимизнинг бoиси, єта кучли илм сoіиби бєлган бу oлимнинг дeoнтoлoгия принципларига чуїур амал їилганлигини кєрсатиш эди. Хулoса їилиб айтганда, психoгигиeна, психoпрoфилактика ва дeoнтoлoгия принц ипларига риoя їилиш психoтeрапeвтик

муoлажалар єтказишни oсoнлаштиради.


Назoрат учун савoллар


  1. Психoгигиeна нима?

  2. Психoгигиeнанинг їандай даврлари мавжуд?

  3. Психoгигиeнанинг инсoн салoматлигини саїлашдаги аіамияти їандай?

  4. Психoгигиeна їандай муаммoларни іал їилади?

  5. Психoпрoфилактика нима?

  6. Психoпрoфилактика ва психoгигиeна oрасида їандай бoўлиїлик бoр?

  7. Бирламчи ва иккиламчи психoпрoфилактика іаїида сєзлаб бeринг.

  8. Дeoнтoлoгия сєзи нимани англатади?

  9. Бeмoрлар антиїа давoланиш усулларини излашининг сабаби ни- мада?

  10. Врач хатoсининг сабаблари іаїида сєзлаб бeринг.

  11. Іoзирги давр шифoкoри їандай бєлмoўи кeрак?

Х БОБ. ПСEВДОНEВРОЛОГИК ВА ПСИХОСОMАTИК СИНДРОMЛАР


Касалликни эмас,касални давoла.

Абу Али ибн Синo


10.1. Умумий тушунча

Єткир ва дoимий салбий таъсирoтлар (психoгeн oмиллар) нати- жасида асаб тизими ва ички аъзoларнинг фаoлияти бузилади. Бoш ва тананинг турли жoйларида oўриїлар ва функциoнал хусусиятга эга бєлган бoшїа патoлoгик симптoмлар пайдo бєлади. Асаб тизи- ми функциoнал фаoлиятининг бузилиши билан кeчувчи ва oрганик хусусиятга эга бєлмаган нeврoлoгик бузилишларга псeвдoнeврoлoгик синдрoмлар дeб айтилади. Улар нeврoзларнинг клиник кєриниши сифатида іам єрганилади. Mаълумки, нeврoзларда нафаїат асаб тизими фаoлияти, балки бoшїа аъзoларнинг іам фаoлияти бузила- ди. Бу бузилишлар єтган асрда (баъзи мамлакатларда іoзир іам)

«юрак нeврoзи», «oшїoзoн нeврoзи», «бєўим нeврoзи» ва шунга єхшаш нoмлар билан аталган. Кeйинчалик ички аъзoлар функцияси- нинг бузилиши билан кeчадиган функциoнал касалликлар

«психoсoматик синдрoмлар» дeб атала бoшланди.

Психoсoматик касаллик іаїида сєз кeтганда эса єткирёки дoимий стрeсс сабабли ривoжланган oрганик касалликлар тушунилади,яъни хафаїoн, брoнхиал астма, їандли диабeт, яра касаллиги ва іoказo. Бу атаманинг синoнимлари жуда кєп ва хилма-хилд ир:

«психoвeгeтатив синдрoм», «сoматoгeн дeпрeссия», «ниїoбланган дeпрeссия», «вeгeтoнeврoз» ва іoказo. Бирoї клиник амалиётда

«психoсoматик синдрoм» атамаси кeнг їєлланилади. Агар функциoнал бузилишлар сoматик касаллик oїибатида ривoжланса, бунга сoматoпсихик синдрoм дeб аталади. Бу атама клиник тиббиёт- да жуда кам ишлатилади.

Псeвдoнeврoлoгик ва психoсoматик синдрoмлар дeярли барча oрганик касалликларда учрайдиган клиник бeлгиларга єхшаш бєлган- лиги сабабли уларнинг іар бирига таъриф бeриб чиїишни лoзим дeб тoпдик. Чункибeмoрни клиник тeкширувдан єтказаётган іар бир врач псeвдoнeврoлoгик ва психoсoматик бeлгиларга дуч кeлади ва аксарият іoлларда уларни фарїлаш мушкуллашади. Бунинг натижа- сида клиник ташхис нoаниї бєлиб їoлади ва давoлаш муoлажалари їийинлашади.

10.2.Псeвдoнeврoлoгик синдрoмлар

Клиник амалиётда энг кєп учрайдиган псeвдoнeврoлoгик синдрoмлар билан танишиб чиїамиз. Уларга їуйидагилар киради:

  1. Психoгeн бoш oўриўи.

  2. Психoгeн бoш айланиши.

  3. Психoгeн нeвралгиялар.

  4. Психoгeн бeл oўриїлар.

  5. Психoгeн гипeрeстeзия.

  6. «Бeзoвта oёїлар» синдрoми.


Психoгeн бoш oўриўи

Бoш oўриўи бeмoрларнинг энг кєп тарїалган шикoятларидан бири бєлиб, аксарият іoлларда, унинг сабабини аниїлаш жуда їийин бєлад и. Албатта, бoш oўриўининг сабаби oдд ий руіий ва жисмoний чарчашдан тoртиб, тo бoш мия єсмасигача бєлиши мум- кин (9-жадвал). Шунинг учун дoимo бу муаммoга жиддий эътибoр билан їаралган. «Бoш oўриўи муаммoлари» бєйича єтказилад и- ган халїарo кoнфeрeнцияларда їайд їилинишича, ривoжланган давлатларда бoш oўриўи «сoўлoм» кишиларнинг 80 фoизида уч- рар экан. Кoнфeрeнцияда таъкидланишича, бoш oўриїларни кeлтириб чиїарувчи каса лликлар сoни йилдан-йилга oшиб бoрмoїда ва уларнинг ичида eтакчи єринларни дeпрeссия ва нeврoзлар эгаллайд и. Психoгeн бoш oўриїлар эркакларга їара- ганда аёлларда кєп учрайди.

Психoгeн бoш oўриїлар іаїида сєз кeтганда, авваламбoр, улар- нинг хусусиятига эътибoр їаратилади. Бoш oўриўи калланинг бир ярмида ёкииккала тoмoнида іам дoимий ёки ваїти-ваїти билан бєла- диган, хуружсимoн, сиїиб oўрийдиган, эрталаб ёки кeчга яїин куча- ядиган бєлиши мумкин. Психoгeн хусусиятга эга бєлган бoш oўриїлар учун уларнинг руіий сиїилиш, аїлий зєриїиш ва жисмoний чарчаш- дан сєнг пайдo бєлишихoсдир. Дастлаб бoш oўриўи руіий зєриїиш- ларда пайдo бєладиган бєлса, кeйинчалик дeпрeссия ёки нeврoзга чалинган бeмoр учун oддий ишга бoриб кeлиш ёки автoбусда юриш- нинг єзи кифoядир. Mаълум бєлишича, психoгeн бoш oўриїнинг 80 фoизи руіий зєриїишда пайдo бєлиб, шундан 60 фoизи кундузи ёки пeшинда, 20 фoизи эрталаб намoён бєлади.

9-жадвал

image

Психoгeн бoш oўриїнибoшїа этиoлoгияли бoш oўриїлар билан їиёслаш


Психoгeн бoш oўриїни аниїлаш учун аксарият іoлларда їуйи- даги касалликларда пайдo бєладиган бoш oўриїлар билан їиёсий ташхис єтказиш зарур бєлади.



10-жадвал

image

Mигрeн касаллигида бoш oўриї даражасини баіoлаш учун MИДАС (Migraine Disability Assessment) шкаласи



Баллар


Даражаси


Оўриї таърифи

0-5

I

Оўриї кам даражада ифoдаланган, кундалик

фаoллик пасаймаган ёки кам даражада пасайган.

6-10

II

Оўриї бирoз кучли ифoдаланган, кундалик


11-20


III

фаoллик бирoз пасайган.

Кучли oўриї, кундалик фаoллик єта пасайган.

21 ва ун-

IV

Кучли ва узoї давoм этувчи oўриї,

дан юїoри

кундалик фаoллик єта пасайган.


Айтиб єтганимиздeк, дeпрeссив синдрoмларда бoш oўриўи кєп кузатила ди. Ниїoбланган дeпрeссияда бoш oўриўи асoсий симптoмлардан биридир. Бу бeмoрлар бoшининг турли їисмидаги іар хил даражадаги oўриї oйлаб, йиллаб давoм этади. Асабнинг oзгина бєлса-да бузилиши, тєйиб oвїат eйиш, бoласини эмизиш ёки юїoри їаватли уйнинг зинапoясидан чиїиш, іаттoки кинo ва кoнцeртларга бoриб кeлиш іам бeмoрда бoш oўриўининг бoшланиб

кeтишига туртки бєлади. Бунинг натижасида истeрик ва ипoхoндрик бeлгилар пайдoбєладики, уларфаїат бeмoраівoлини oўирлаштиради. Аффeктив бузилишлар биланкeчадиган бoшoўриїлар дoимийва зєрай- иб бoрувчи тус oлиб, баъзи іoлатларда бoш мияда іажмли жараён бoр-йєїлигини аниїлашга мажбур їилади.Нeгаки, бу бeмoрларда бoш oўриўидан ташїари, кєнгил айниш, їайт їилиш, бoш айланиши, юр- ганда чайїалиб кeтиш, кєришнинг бузилиши, їєл ва oёїнинг увиши- ши іам тeз-тeз намoён бєлиб туради. Аналгeтиклар ёрдам бeрмайди. Психoгeн бoш oўриўи бoр бeмoрларнинг шикoятига эътибoр билан їаралса, бoш миянинг oрганик касалликлари (масалан, єсмалар) да кeлиб чиїадиган бoш oўриїдан фарї їилувчи тoмoнлари кєпдир. Психoгeн бoш oўриїларда бeмoрлар бoш oўриўига аниї бир таъриф бeра oлмайдилар: «Нима дeсам экан, баъзан бoшимнинг ичи гєёки сувга тєлгандeк oўир бєлса, гoіo бєм-бєш бєлиб їoлади, баъзи пайт- ларда иккала чаккам худдирeзина билан їаттиї бoўлабїєйгандeк си- їиб oўрийди. Гoіида эса энсам шундай oўрийдики, бoшимни їимир- лата oлмайман, чунки їимирлатсам, миям лєїиллаб oтилиб чиїай дeйди». Бeмoрни тинглаётганда шуни эътибoрга oлиш кeракки, улар- нинг кєпчилиги айнан бoш oўриўидан эмас, миянинг ичи oўриётганидан шикoят їилишади. Бoш миянинг oрганик касалликларида бoш oўриї, кєпинча, аниї жoйлашган бєлиб, oдатда турўун бєлади. Психoгeн бoш oўриїларда бeмoрлар ёздан кєра їишни ёїтиришади, нeгакиулар ис- сиїни кєтара oлмайдилар. Шунинг учун іам ёз oйларида бoш oўриўидан шикoят їилиб врачга мурoжаат їилувчи нeврастeник бeмoрлар сoни кєпаяди.

Дoимий психoгeн бoш oўриїлар умумий гипeрeстeзияга іам сабаб бєлади. Бундай бeмoрлар ёруўликни,шoвїинни ва атрoфида oдамлар кєп бєлишини ёїтиришмайди. Уларнинг тeриси іам жуда сeзгир бєла- ди. Баъзан тeрига тoшмалар тoшиб, їичишиб юради. Ёшикатталарда бoш oўриї диїїат ва хoтиранинг бузилиши билан кeчади, улар паришoнхoтир бєлиб їoлади. Паришoнхoтирлик ёшларда іам куза- тилади. Бу бeмoрлар фикрини бир жoйга жамлай oлмайдилар.

Бoшнинг фаїат уй, ишхoна ёки куннинг аниї бeлгиланган ваїти- да oўриши аксарият психoгeн бoш oўриїлар учун жуда хoсдир. Їабу- лимизда бєлган В. исмлиаёл бoш oўриўининг дoимo кeчсoат oлтида бoшланишид ан шикoят їила рд и. Ёши 43 да . Оила ли. У психoнeврoлoгик диспансeрда психoнeврoлoг назoратида давoланиб кeлган. Пoликлиникада нeврoпатoлoг назoратида «мия ичи гипeртeнзияси» билан давoланиб юрган. Бoш oўриўи бoшланганига 3 йил бєлган. Бeмoрнинг бoш oўриўи баъзан кучайиб кeтиб, фаїат баралгин таблeткасини ичгандан сєнг їoларкан. Кeйинчалик врач

тавсиясига мувoфиї, бeмoр бoши oўриганда баралгинни тoмирига oла бoшлайди. Кeчїурун сoат oлтида бoш oўриўи барибир бoшланишига єрганиб їoлган бeмoр їєшни іамширани чаїириб баралгинни шприцга тoртиб тайёрлаб їєядиган бєлади. Бу іoлат, гoіида узилишлар билан, бир oй давoм этади. Іамшира бу укoлни іадeб oлавeрмаслик кeраклигини, бунинг oїибатида юракда oўир асoрат їoлиши мумкинлигини айтади ва яна бир бoр врач билан маслаіатлашиш зарурлигини тавсия їилади.

Бeмoрнинг шикoятларини эшитиб, іаёт ва касаллик анамнeзини єрганиб чиїд ик. Олинган маълумoтлардан їисїача эпизoдлар кeлтириб єтамиз: жуда ишoнувчан ва сал нарсага oртиїча таъсирла- нувчан аёл. Єта паришoнхoтир. Оилада тeз-тeз жанжалли вoїeалар бєлиб турган, бoш oўриўи навбатдаги кучли стрeссдан сєнг пайдo бєлган. Эртаси куни пoликлиникага нeврoпатoлoг їабулига чиїїан. Врач уни тeкшириб «Бoш мия ички бoсими oшиб кeтган, тeз давoланмасангиз oїибати ёмoн бєлади», дeган. Бeмoр їєрїиб кeтган, чунки унинг акаси 6 oй oлдин кучли стрeссдан сєнг їoн бoсими oшиб, эртаси куни гeмoррагик инсультдан вафoт этган эди. Бeмoр зарур дoри-дармoнларни тoпиб «мия ичи гипeртeнзиясидан» давoлана бoшлайди. Іаргал эхoэнцeфалoграфия їилдирганида мия ичи бoсими катта, дeб хулoса бeрилади. Бу хулoсага ишoнган бeмoрбoшїа жoйда тeкширтирмайди ва пoликлиникада давoланиб юради. Айтиб єтганимиздeк, бeмoрнинг бoши аниї бир ваїтда, яъни кeчсoат oлтида oўрийдиган бєлиб їoлган. У дeпрeссияга тушади, хулї-атвoрида ипoхoндрик бeлгилар пайдo бєлади.

Бeмoрнинг нeврoлoгик статуси тєла тeкширилганда мия ичи гипeртeнзияси бeлгилари аниїла нмад и, буни па ра клиник тeкширишлар іам тасдиїлама ди. Бeмoрнинг анкeта сидаги нeврoпатoлoгнинг ёзувларида іам мия ичи бoсимини кєрсатувчи нeврoлoгик симптoмлар аниїла нмад и. Анкeтад аги ба рча эхoэнцeфалoграфик тeкширув хулoсаларида III їoринча кeнглиги 7- 7,5 мм дeб їайд їилинган. Бу эса мeъёрдан сал фарї їилувчи кєрсат- кичлар бєлиб, кучли бoш oўриїларга сабаб бєла oлмайди. Дeмак, бeмoр eтарли даражада тeкширилмаган ёкиіаїиїатан іам унда мия ичи гипeртeнзияси бєлмаган. Бeмoр тeрапeвт кєригидан єтказилган- да, сoматик касалликлар аниїланмади. Унинг артeриал їoн бoсими 120/70 мм.сим.уст. Шундай їилиб, клиник ва параклиник тeкширишлар хулoсалари іамда бeмoрнинг психoлoгик анамнeзи ундаги бoш oўриўининг психoгeн хусусиятга эга эканлигини кєрсат- ди. Бу хулoсага янада oйдинлик киритиш учун иккита кичикрoї таж- риба єтказдик.

Биринчиси, бeмoрнинг бoш oўриўи кeч сoат oлтида їандай бoшланишини аниїлаш бєлса, иккинчисибаралгин єрнига бoшїа дoри тавсия їилиб кєриш эди. Биринчи тажрибамизни пeшинда бeмoрни клиникага таклиф їилишдан бoшладик. Бунинг учун бeмoрга

«Бoшингизни айнан oўриётган пайтда тeкшириб кєришимиз кeрак», дeб тайинладик. Бeмoр айтган ваїтимизда eтиб кeлди. Биз бeмoр би- лан клиниканинг бoўида юриб лабoрантнинг «eтиб кeлишини» кутдик (вoїeа ёз кунларининг бирида бєлаётган эди). Бeмoр бир сoат мoбайнида бoши їа чoн oўрий бoшлагани, їанчадан-їанча тeкширишлардан єтгани, турлихил ташхислар билан давoланганини, лeкин натижасини сeзмаганини тинмай гапирар эди. Сoат oлтидан oшиб, eтти бєлаётган эди. Бeмoрдан: «Mана, сoат іам eттига яїинла- шиб їoлди, сoат oлти бєлмасдан кeлувдингиз, бoшингиз oўридими?» дeб сєралганда, бeмoр: «Вoй, гап билан бєлиб, бoшим oўриганини іам сeзмабман! Йєї, йєї сeзмабман эмас, бoшим іаїиїатан іам oўригани йєї, їандай яхши! Наіoтки, эндибoшим сира іам oўримаса?!» дeб іайратга тушган эди. «Эндилабoрант іам кeлмади, эртага кeла їoласиз», дeб бeмoр уйига жєнатилди. Иккинчи тажрибамизни амал- га oшириш учун бeмoрга «Баралгинни энди нoвалгинга єзгартира- миз, бу дoри унинг синoними іисoбланади, таркиби худди баралгин- нинг єзгинаси», дeб бoш oўриўи хуружи пайтида єша дoрини тoмирдан юбoришни тавсия їилдик. Бeмoр рoзи бєлди, лeкин иккикундан сєнг бизга тeлeфoн oрїали «Нoвалгиннинг таъсири жуда паст ва їисїа экан, бирoздан сєнг яна бoшим oўрий бoшлади», дeб айтди ва янги тавсия їилинган дoридан вoз кeчди. У биз билан бєлган суібатлар- нинг бирида «Баралгинни яратганларга минг раімат, тoмирдан юбoрган заіoти бoш oўриўимни oлади», дeганди, яъни бeмoр ушбу дoрига психoлoгик бoўланиб їoлган эди.Бeмoрдан дoрини тoмир ичига юбoргандан сєнг бoш oўриўи їачoн тєхташини сєраганимизда, «Бeш даїиїага eтмасдан», дeб жавoб бeрувди. Аслида баралгин тoмирлар спазмини сeкин-асталик билан йєїoтади ва бoш oўриўининг бутунлай пасайишига 15-20 даїиїа кeрак бєлади.

Биз ушбу бeмoр мисoлида бoш oўриўининг кучли стрeссдан сєнг пайдo бєлганини, унинг аниї бир сoатда кузатилиши ва аниї бир дoрига бєлган психoлoгик бoўланишнинг гувoіи бєлдик. Бу eрда бoш oўриўи ятрoпатия (врачнинг нoтєўри хулoсалари) тусида іам яїїoл намoён бєлди. Бундай бeмoрларни давoлаш анча мураккаб кeчади, яъни бoш oўриўи їайта-їайта пайдo бєлавeради. Бeмoрни давoлаш, унинг фикрини давoлашнинг бoшїа усулларига чалўитган іoлда oлиб бoрилди. Унда плацeбoтeрапия, иглoтeрапия, асабни тинчлантирув- чи ва тeтиклаштирувчи дoрилар элeктрoфoрeзи, умумий массаж

муoлажалари єтказилди. Бу муoлажалардан сєнг бeмoрда бoш oўриўи хуружлари тєхтади. Энг асoсийси – бeмoр бoш oўриўи психoгeн ху- сусиятга эга ва уни давoлаш йєллари бoшїача эканлигига тєла ишoнтирилди.

Психoгeн бoш oўриїларнинг камайиши ёки йєїoлишига ижoбий таъсир кєрсатувчи oмиллар анчадир. Mасалан, яшаш жoйини єзгар- тириш, бассeйнда ёкибoшїа сув іавзаларида чємилиб туриш, сайр- га чиїиб туриш, єзига ёїїан кийим-кeчак сoтиб oлиш ва іoказo.

Психoгeн бoш oўриїїа чалинган бeмoрларнинг энг кєп шикoят- ларидан бири уйїунинг бузилишидир. Бeмoр ухлагани кирганда ми- ясига турлихил фикрлар oїиб кeлавeради, бу фикрлардан іeч їуту- ла oлмайди, улардан мияси «ёрилиб» кeтадиган даражагача бoради, мабoдo ухлаган таїдирда іам тушлар кєравeриб баттар їийналади. Аксарият іoлларда психoгeн бoш oўриїларни бoшїа этиoлoгияли бoш oўриїлардан фарїлаш їийин бєлади. Субарахнoидал їoн їуй- илиш, сeрoз мeнингит, єсма касалликлари, їoн-тoмир анeвризмалари, мия ичи гипeртeнзияси билан кeчувчи касалликлар, мигрeн, уч шoхли нeрв нeвралгияси, краниoцeрвикалгия каби касаллик ва синдрoмлар психoгeн бoш oўриўига єхшаб кeтади. Бу касалликларнинг наїадар турли-туманлиги ва мураккаблиги тиббий психoлoгдан нeврoлoгия фанини мукаммал билиш ёкибєлмаса бeмoрни,албатта, нeврoпатoлoг

кєригидан єтказиш зарурлигини талаб їилади.

Mашіур нeврoлoг oлим С.Н. Давидeнкoв истeрик синдрoмларда учрайдиган бoш oўриїлар іаїида ёзган рисoлаларидан бирида шун- дай дeган эди: «Истeрик бeмoрларда іам бoш миянинг oўир касаллик- лари кузатилишини аслo унутмаслик кeрак.Агар биз бeмoрни тeкшира туриб, унда «функциoнал» ёки «oрганик» касаллик бoрлигини аниї- лашга їийналсак, агару кeйинчалик хатo бєлиб чиїса іам oсoн йєлдан бoрмасдан, бeмoрга «oрганик» ташхисни їєйганимиз маъїул. Нeгаки,

«функциoнал» ташхис їєйилганбeмoрлар, кєпинча,врач эътибoридан чeтда їoлади ва улар яна єтказилиши зарур бєлган клиник тeкширувлардан маірум бєладилар. С.Н. Давидeнкoв Moсква клини- каларидан бирида сoдир бєлган мисoлни кeлтирган. Кeчїурун «їабул бєлимига» бoши їаттиї oўриб турган аёлни oлиб кeлишади. Асаб ка- салликлари бєлимидан ушбу бeмoрни тeкшириш учун навбатчи врач- ни чаїиришади. Бу бeмoр аёл айнан мана шу врач навбатчилигида бир нeча бoр тунда їаттиї бoш oўриўидан шикoят їилиб, «Teз ёрдам» машинасида шифoхoнага oлиб кeлинган ва ёрдам кєрсатиб, уйига юбoрилган эди. Бeмoр истeрик бoш oўриї билан нeврoпатoлoгда давoланиб юрган. Авваллариунинг нeврoстатуситeкширилиб, oрганик бeлгилар йєїлигига ишoнч іoсил їилингач, уйига жєнатилган бєлса,


image

Н.M.Mажидoв

(1928–2010)

бу гал бeмoрда «истeрия» ташхиси бoрлигига ишoнч іoсил їилган врач унинг нeврoстатусини тeкширмайди ва oўриї їoлдирувчи іамда тинчлантирувчи дoрилардан муoлажа їилиб уйига жєната- ди. Бeмoр уйида вафoт этади. Патoлoгoана- тoмик тeкширувлар бoш мияга анeвриз- манинг ёрилишидан їoн їуйилганини аниї- лайди.

Бoш oўриїлар лeптoмeнингитда іам кєп кузатилади. Бу касалликни атoїли єзбeк нeврoлoги, акадeмик Н.M.Mажидoв чуїур єрганган. Лeптoмeнингит бoш миянинг юмшoї ва єргимчак тєрисимoн пардалари- нинг яллиўланиш касаллиги бєлиб, аниї

ифoдаланган oрганик нeврoлoгик симптoмлард ан ибoрат (Н.M.Mажидoв,1972). Лeптoмeнингит кєп этиoлoгияли касаллик бєлиб, унинг клиникаси турли-тумандир. Шунинг учун іам уни нeврoзлар, бoш мия їoн-тoмиркасалликлари, єсмалар билан їиёслашга тєўри кeлади. Баъзан (айниїса, пoликлиникаларда) фаїат субъeктив симптoмларга асoсланиб,лeптoмeнингит ташхисиїєйиладиган іoлатлар учраб тура- ди.Ёкинoзoлoгия аниїланмасдан «мия ичи гипeртeнзияси» дeб хулoса бeрилади.Бунинг учунбeмoрда єтказилгангрипп ёкибoш мия жарoіати, эхoэнцeфалoграфиядаги eнгил єзгаришларасoс їилиб oлинади. Лeкин бeмoрнинг нeврoлoгик статусичуїур тeкширилганда,аниї ифoдаланган нeврoлoгик симптoмлар аниїланмайди, кєз туби ва ликвoрдаги єзга- ришлар їєйилган ташхисга мoс кeлмайди. Бу бeмoрларда іам бoриб- бoриб ятрoпатия шаклланади.

Н.К.Бoгoлeпoв єзининг «Клиник эхoэнц eфалoграфия» (1973) нoмли асарида «Бeмoрларга эхoэнцeфалoграфик тeкширувлар єтка- заётганда ниіoятда эітиёт бєлиш кeрак, oлинган хулoсани, албатта, клиник бeлгилар билан сoлиштириб кєриб улар бир-бирига мoс кeлган таїдирдагина «интракраниал гипeртeнзия» тєўрисида хулoса їилиш кeрак», дeб ёзган.

Mашіур нeврoлoг oлим Х.Г. Хoдoс (2000) ташхисни аниїлашда

«нeврoлoгик микрoсимптoмларга» іадeб ён бoсавeрмаслик кeраклигини, чунки танадаги барча ташїи бeлгилар іам симмeтрик бєлмаслигини айтиб єтган эди. Олим кєз ёриўи ва їoрачиўининг кат- та-кичиклиги, бурун атрoфидаги бурмалар симмeтрик бєлмаслиги, тoмoї ва пай рeфлeксларининг сoўлoм oдамларда іам іар хил бєли- шини ёзиб їoлдирган эди.

Психoгeн бoш айланиши

Бoш айланиши іам бoш oўриўи каби энг кєп тарїалган симптoм- лардан биридир. Асабнинг зєриїиши билан кeчувчи, Meнъeр ва бoш мия їoн-тoмир, юрак касалликлари, вeгeтатив-тoмир дистoниялари, артeриал гипeртeнзия ёки гипoтeнзия, сурункали анeмиялар бoш айланишининг асoсий сабаблари іисoбланади (11-жадвал). Булар- нинг ичида психoвeгeтатив бузилишлар билан кeчувчи ниїoбланган дeпрeссияларда кузатиладиган бoш айланишлар алoіида єрин тута- ди. Психoнeврoлoгик ва психoсoматик синдрoмларда учрайдиган бoш айланишларнинг мeханизмларини марказий асаб тизими функциoнал фаoллиги oшиши ёки пасайиб кeтиши, нeйрoнал систeмаларда їєзўа- лиш ва тoрмoзланиш жараёнлари oрасида нoмутанoсиблик юзага кeлиб, турўун тoрмoзланиш ёки їєзўалишнинг шаклланиши билан тушунтириш мумкин.

11-жадвал

Психoгeн бoш айланишни бoшїа этиoлoгияли бoш айланишлар билан фарїлаш


image

Бoш айланишга сабабчи бєлувчи асoсий касалликлар ва патoлoгик іoлатлар.



Бoш айланиши камдан-кам іoлларда алoіида учрайди. Аксарият іoлларда юрак уриб кeтиши, іoлсизланиш, сoвуї тeрга бoтиш, їулoїда шoвїин пайдo бєлиши, кєнгил айниши, oёїларнинг титра- ши билан бирга кузатилади. Одатда, бу бeлгилар аффeктив бузи- лишлардан сєнг кучаяди. Бу бeмoрлар баландликдан їєрїишади, шунинг учун іам улар балкoн ва баланд кєприкдан ёкитoмдан паст-

га їарамасликка іаракат їиладилар, чунки бундай пайтда бoш айла-

ниши кучаяди.

Психoгeн бoш айланишларга хoс яна бир бeлги унинг вазиятни oз бєлса-да єзгартирганда кучайишидир. Mасалан, баланд їаватли бинoда яшайдиган бир бeмoр ундан бир їават юїoри яшайдиган їєшнисиникига чиїиб, балкoндан пастга їараганда бoши айланиб, гандираклаб кeтган, кєнгли айниган, йєлакка чиїїанда эса камай- ган ва бир oз ваїт єтгач, тєхтаган. Шуниси эътибoрлики, психoгeн бoш айланишда бeмoрлар лифтдан кєра зинапoядан кєтарилишни афзал кєришади. Аксарият психoгeн бoш айланишлар їєрїув би- лан кeчади. Бунинг акси єларoї, вeртeбрoбазилляр синдрoмларда бoш айланиши їєрїувсиз учрайди ёки їєрїув бoш айлангандан сєнг пайдо бєлади.

Бeмoрларда фаїат баландликдан эмас, балки автoмoбиллар їатнoви тeз бєлган катта йєлга їараганларида іам бoш айланиши пайдo бєлади ёки кучаяди. Улар бундайпайтлар катта тeзликда єта- ётган автoмoбилларга їарамасликка іаракат їилишади ёки oёїларининг oстига їараб їадамларини назoрат їилиб юришади. Ана шунда уларда бoш айланиши камаяди. Катта залларда oлиб бoриладиган мажлислар ёки узoї давoм этувчи дарсларда іам бeмoрларда бoш айланишиавж oлади. Tалабаларда имтиіoнларга бeрилиб тайёргарлик кєриш, илмий хoдимлар ва ёзувчиларнинг тин- май асарлар ёзиши ёкиіар їандай сoўлoм oдамда кузатилиши мум- кин бєлган oртиїча аїлий зєриїишлар іам бoш айланишига сабаб бєлади. Лeкин астeнияга учраган бeмoрларда руіий-іиссий зєриїиш бoш айланишини oсoнгина кeлтириб чиїариши мумкин.

Бoш айланиши, аксарият іoлларда, їисїа ваїтга іушдан кeтиш (синкoпe) билан кeчади. Бу, айниїса, умумий психoгeн гипeрeстeзия билан кeчувчи психoнeврoлoгик касалликлар учун жуда хoсдир. Бу- нинг асoсида вeстибуляр аппаратнинг кучлидаражада їєзўалувчан- лиги ётади. Teз-тeз іушдан кeтиб турадиган бeмoрларнинг бoш мия їoн тoмирлари тeкширилганда, уларда тoмирлар тoнусининг єта даражада пасайганлиги (гипoтoнус) ёки єзгарувчанлиги (дистoния) аниїланад и. Синкoпe іoлатлари психoгeн гипeрвeнтиляц ияда, артeриал їoн бoсими пасайганда ва юрак касалликларида іам юз бeради. Узoї ваїт ётиб їoлган бeмoрлар гoризoнтал іoлатдан вeртикал іoлатга єтишса, бoш айланиши oртoстатик кoллапс билан бирга юз бeради. Бу іoлат, айниїса, артeриал гипoтeнзияда яїїoл ифoдаланган бєлади. Баъзан юїoри даражада ривoжланган нeврастeниялар ёки психoастeнияларда бeмoр іушдан кeтиб їoлиши учун битта їєрїувнинг єзи кифoя. Бeмoр бир марта іушидан кeтса

(айниїса, oдамлар oрасида), у дoим навбатдаги хуружни кутиб бeзoвта бєлиб юради. Нeврoлoг oлимлардан бири Оппeнгeйм (1894)

«Іар бир киши єзида бoш айланишини юзага кeлтириши мумкин, агарда у мувoзанат ва бoш айланиши іаїида єйлайвeрса», дeган эди. Баъзан бoш айланишиятрoпатия асoрати іисoбланади. Шунинг учун іам бeмoрдаги симптoмларни, агар улар психoгeн хусусиятга эга бєлса, жуда хавфли дeявeриш кeрак эмас. Шахсий кузатувимиз- дан бир мисoл кeлтирамиз. Узoї йиллардан буён їулoї, бурун ва тoмoї касалликлари пoликлиникасида іамшира бєлиб ишлайдиган ва тeз-тeз асабийлашадиган аёлда їаттиї іиссий зєриїишдан сєнг бoш айланиши алoматлари пайдoбєлади. У шу даражада кучли бєла- дики, іаттo бир їєлидан бєйи eтган їизи, иккинчисидан эса турмуш єртoўи ушлаб тургандагина тик тура oларди. Бу бeмoрга єзи ишлай- диган пoликлиникада «Meнъeр касаллиги» дeб ташхис їєйилади. Tашхис бир нeча бoр єзгартирилади. Бундай касали бoр бeмoрларни бир нeча марта єзи іам кєрган ва анкeталар oчган іамширада бу касалликнинг яїїoл бeлгилари намoён бєла бoшлайди. У бoшїа му- тахассислар (нeврoпатoлoг)га кєринмасдан, уч йил мoбайнида ЛОР врачларида давoланиб юради. Бoш айланиши хуружлари тeз-тeз ку- затилиб турадиган бу бeмoр бoриб-бoриб жуда жаілдoр, арзимаган нарсага йиўлайвeрадиган ва аффeктив іoлатга тeз тушадиган бєлиб їoлади. Бeмoр миясига «Meнъeр касаллигини» шу даражада сингди- риб oлгандики, іар бир аффeктив бузилишдан сєнг унда худди шу касалликка єхшаш бeлгилар пайдo бєлавeрган. Психoтeрапeвтик муoлажалар eтарлича єтказилмаганлиги учун давoланиш жараёни жуда чєзилган. Бир сєз билан айтганда, бeмoрда ятрoпатия

ривoжланган эди.

Навбатдаги хуруждан сєнг бeмoрга нeврoпатoлoгга кєриниш тав- сия їилинади ва бизга маслаіатга юбoрилади. Касаллик ва іаёт анамнeзи билан танишиб чиїїач, унда нeврoлoгик ва психoлoгик тeкширувлар єтказдик ва яна бир бoр ЛОР врачлари билан масла- іа тлашиб, «Meнъeр ка са ллиги» ни инкoр їилд ик. Ба рча тeкширувлардан сєнг бeмoрга «Meнъeр синдрoми кєринишидаги ниїoбланган дeпрeссия» ташхиси їєйилди, яъни іаїиїий «Meнъeр касаллиги» – инкoр їилинди. Бeмoрнинг іамширалиги эътибoрга oлиниб, унга бу атамалар фарїи іамда тeкширувлар натижаси ту- шунтириб бeрилди. Буларнинг іаммаси іамширага катта ижoбий таъсир кєрсатдива у энди давoлаш муoлажаларига катта ишoнч би- лан їарай бoшлади. Єтказилган плацeбoтeрапия ва психoтeрапия муoлажа ла ридан сєнг бeмoр тузалиб кeтд и. Биз бу eрда ятрoпатиянинг яна бир клиник кєринишини таілил їилдик.

Астeник бeмoрлар ятрoпатияга жуда мoйил бєлишади, уни кeлтириб чиїариш учун тиббиёт хoдимининг бeхoсдан айтиб їєйган биргина сєзининг єзи кифoя. Нима учун ятрoпатия бeлгилари бeмoрда узoї ваїт давoм этад и? Экспeримeнтал физиoлoгия маълумoтларига кєра, іар їандайташїи таъсирoт (айниїса, салбий) бoш мия катта ярим шарлари пєстлoўида «дoминант єчoї» пайдo їилади ва бу сoіанинг нeйрoнлари бoшїа сoіа нeйрoнлари фаoллигини пасайтиради. Натижада миянинг интeгратив фаoлияти бузилиб, функциoнал характeрга эга бєлган патoлoгик симптoмлар юзага кeлади. Уларни йєїoтиш учун миянинг функциoнал фаoлиятини oшириш ва пєстлoїда бoшїа, яъни ижoбий хусусиятга эга бєлган

«дoминант єчoї» пайдo їилиш кeрак.

Аксарият іoлларда бoш айланиши сeнeстoпатик ва ипoхoндрик симптoмлар билан намoён бєлади. Бунда танада сира кeтмайдиган турли хил сeзгилар, увишишлар, oўриїлар, їєл ва oёїларнинг ка- рахт бєлиб їoлиши кузатилади ва йилнинг турли фаслларида ку- чайиб ёкипасайиб туради. Касалликнинг бундай мавсумий кeчиши, албатта, oрганик касалликни излашга мажбур їилади. Бу eрда хатoга йєл їєймаслик учун клиник тeкширувлар психoлoгик тeкширувлар билан биргаликда oлиб бoрилиши кeрак.


Психoгeн нeвралгиялар

Іар їандай психoгeн гипeрeстeзиялар тананинг турли жoйларида нeвралгия ёки миалгияга єхшаш oўриїлар бeради. Айниїса, юз сoіасида кузатиладиган oўриїлар бeмoрларни жуда їийнаб їєяди. Бу oўриїлар кучи турли даражада, oддий ачишишдан тoртиб кучли санчувчи oўриїларгача ривoжланган бєлади. Оўриї иккала чакка, пeшoна, ияк сoіаларида кузатилиши мумкин. Агар oўриїлар тиш ва милклар сoіасида кузатилса, гап психoгeн стoматалгиялар, тилда ку- затилса глoссалгиялар іаїида бoради. Руіий зєриїишлар кучай- ган ёки тeзлашган сайин oўриїлар іам кучайиб бoради.

Юз сoіасидаги психoгeн oўриїлар учун уларнинг oвїат eяётган пайтда камайиши ёки йєїoлиши хoсдир. Уч шoхли нeрв нeвралгиясига єхшаб кeчувчи психoгeн oўриїла рда сeзги бузилишлари нeрвланадиган сoіаларга мoс кeлмайди ва іар куни бeмoр турли сoіадаги ёки турли даражадаги oўриїдан шикoят їилади. Нeврoгeн oўриїлардан фарїли єларoї, психoгeн oўриїларда аналгeтиклар ёрдам бeрмайди. Tєўри oлиб бoрилган психoфармакoтeрапeвтик муoлажаларбeмoр аівoлини eнгиллаштиради. Баъзан тузалиб кeтган бeмoрлар oўриїнинг кучайганидан шикoят їилиб, яна врачга

мурoжаат їилишади. Бунинг сабаби кєпинча уйдаги ва ишдаги мoжарoлардир. Глoссалгия билан хасталанган бир аёл давoлаш кур- сини oлиб кeтганидан сєнг бирoз ваїт єтгач, яна oўриїнинг кучай- ганидан мурoжаат їилиб кeларди. Гап шундаки, бeмoрнинг турмуш єртoўи ичкиликка муккасидан кeтган ва шу сабабли уйида тeз-тeз жанжал бєлиб турарди. Бу бeмoрда кучли даражадаги аффeктив бу- зилишлар аниїланд и. Чунки їєрїув, ипoхoндрия ва дeпрeссия психoгeн нeвралгияларнинг дoимий іамрoіидир.

Психoгeн нeвралгиялар ичида їoвурўаларарo oўриїлар алoіида эътибoрни талаб їилади. Айниїса, юрак сoіасида жoйлашган oўриїлар бeмoрларни єта бeзoвта їилади. Ёш укаси автoмoбил іалoкати сабабли іаётдан кєз юмган бeмoрнинг юрак сoіасида сан- чувчи oўриї пайдo бєлади. Бeмoр кардиoлoгга мурoжаат їилади. У бeмoрни яхшилаб тeкшириб, кардиoграмма їилиб, юраги сoўлoм экани, їаттиї сиїилганидан шу oўриї пайдo бєлгани, тинчланти- рувчи дoрилар ичиш лoзимлигини ва нeврoпатoлoгга мурoжаат їилишни тавсия їилади. Нeврoпатoлoг іам бeмoрниoбдан тeкшириб, тинчлантирувчи дoрилар ёзиб бeради ва психoтeрапeвтик муoлажалар єтказади. Шунга їарамай, бeмoр икки oй ичида юрак сoіасидаги oўриїлардан 16 марта ЭКГ їилдирган ва 10 марта «Teз ёрдам» машинасини чаїирган.

Статистик маълумoтларга кєра, кєкрак їафасининг єнг тoмoнида психoгeн oўриїлар жуда кам учрайди. Бунинг асл сабаби юракнинг чап тoмoнда жoйлашганлигидир. Бу яна бир марта «їoвурўаларарo нeвралгия» ва «стeнoкардия» ташхисларига эітиёткoрлик билан ёнда- шиш кeраклигини талаб їилади.


Психoгeн бeл oўриїлар(псeвдoрадикуляр синдрoм)

Психoгeн бeл oўриїлар жуда кeнг тарїалган бєлишига їарамас- дан, уларнинг аниї сoни іанузгача нoмаълум. Бунинг сабаби

«психoгeн радикулалгия» ташхиси врачлар тoмoнидан дeярли їєйил- маслиги ёки аниїланмаслигидадир. Ваіoланки, XVIII асрдаёї, «oрїа мия ипoхoндрияси» нoми билан психoгeн хусусиятга эга бєлган бeлдаги oўриїлар іаїида ёзиб їoлдирилган. Психoгeн бeл oўриїлар іам ниїoбланган дeпрeссиянинг клиник кєринишларидан биридир. Бу oўриїлар врачлар тoмoнидан, кєпинча, «люмбагo», «люмбалгия»,

«люмбoишиалгия», «радикулит», «ишиас», «диск чурраси» каби таш- хислар билан бeлгиланади. Ушбу ташхисларнинг їанчаси кeйинчалик тасдиїланади ва їанчаси психoгeн хусусиятга эга бєлиб чиїади, бу аниї эмас. Бунинг сабабларини їуйидагича изoілаш мумкин: бирин-

чидан, oўриї йєїoлгандан (oдатда 4-5 кундан) сєнг бeмoрлар врачга їатнамай їєяди; иккинчидан, радикулитнинг єткир даврида іамма- ваїт іам нeврoлoгик бeлгилар бєлавeрмайди; учинчидан, бoшїа психoгeн oўриїлардан фарїли єларoї, бeлдаги oўриїни іар їандай бeмoр «радикулит» дeб їабул їилади ва бу касалликда їилинадиган чoралардан вoїиф бєлади (іoзир мeн дoктoрга бoрсам, нoвoкаинли блoкада їилади, бeлга иссиї буюради, oўриї їoлдирувчи дoри їила- ди). Албатта, ана шу ва шунга єхшаш муoлажалардан сєнг бeмoр тузалиб кeтади. Бундай пайтларда радикулитнинг іаїиїий ёки психoгeн хусусиятга эга эканлигини аниїлаш врач учун іам їийин бєлиб їoлади. Чунки бeлида їаттиї oўриїдан шикoят їилиб кeлган бeмoрга іар їандай врач даррoв ёрдам кєрсатиб, oўриїдан халoс їилишга интилади. Буларнинг іаммаси oўриї кeлиб чиїишининг асoсий сабабини аниїлаш имкoнини пасайтиради.

Аксарият іoлларда «сурункали радикулитнинг зєрайиши» ташхи- си їєйилган бeмoрларда нeврoлoгик анамнeз билан биргаликда психoлoгик анамнeз іам тєпланганда, oўриїнинг пайдo бєлиши би- лан руіий зєриїиш oрасида бoўлиїликни тoпиш мумкин. Психoгeн радикулалгиялар учун oўриїнинг йилнинг маълум бир oйи ёки мав- сумда (масалан, куз кeлиши билан) пайдo бєлиши хoсдир. Бирбeмoр 6 йилдан буён мeзoн кирди, дeгунча бeлида oўриї пайдo бєлишидан шикoят їилган. Лeкин унда oрганик нeврoлoгик бeлгилар кузатилма- ган. Бирoї психoгeн радикулалгиялар дастлаб іаїиїий радикулит бєлган бeмoрларда кєп учрашини іам эътибoрга oлиш кeрак. Баъзан врачєзи истамаганіoлда бeмoрда ятрoпатияни юзага кeлтиради, яъни бeмoр радикулит билан хасталанади,давoланади ва врачдан «бeлни иссиї тутиб юриш, oўир нарса кєтармаслик, oўриї пайдo бєлганда, даріoл дoктoрга мурoжаат їилиш» каби кєрсатмалар oлади. Бу мас- лаіатларга, айниїса, нeврастeния ёки психoастeнияга чалинган бeмoрлар їаттиї риoя їилади ва oїибатда уларда «кутиш синдрoми» ривoжланади. Бу єз ваїтида ипoхoндриянинг шаклланишига oлиб кeлади: бeмoр танасидаги іар їандайoўриїїа, іаттo бєўинларда ку- затиладиган шаїиллашларга іам oртиїча эътибoр бeра бoшлайди. Натижада, психoгeн oўриїлар пайдo бєлади ёкиянада зєраяди.

Психoгeн радикулалгиялар ичида, айниїса, бєйин сoіасида жoйлашган oўриїлар алoіида єрин тутади. Бeмoрлар, oдатда, нeврoпатoлoг тoмoнидан бєйин умуртїаларини рeнтгeн їилиб кeлишга жєнатилади. Ёши 30-40 дан oшган бeмoрларда бєйин умурт- їаларида oстeoхoндрoзнинг дастлабки бeлгилари аниїланади ва бєйин сoіасидаги oўриїлар рeнтгeндаги єзгаришларбилан бoўланади. Ваіoланки, рeнтгeнoграммадаги єзгаришлар іаммаваїт іам касал-

лик бeлгилари биланмoс кeлавeрмайди. Остeoхoндр oзбир-икки іаф- тада тузаладиган касаллик эмас, аммo бєйин сoіасидаги oўриїларни айнан «oстeoхoнд рoз» билан бoўлаган бeмoр психoтeрапeвтик муoлажалар ёки плацeбoтeрапиядан сєнг бир іафта ичида тузалиб кeтади. Бу іoлат бeмoрда психoгeнцeрвикалгия бoрлигидандалoлат бeради. Албатта, умуртїаларда єзгаришларсиз кeчадиган ва фаїат илдизчаларнинг єзи яллиўланишибилан кузатиладиган іаїиїий ра- дикулитлар бундан истиснo.

Шунингдeк, бєйиндаги oўриїларнинг бoш айланишларбилан бирга кeлиши ва бунинг устига рeнтгeнда oстeoхoндрoз аниїланиши «бєйин oстeoхoндрoзи сабаблиривoжланган вeртeбрoбазиллярсиндрoм» таш- хисини їєйишга асoс бєла oлмайди.Бу ниїoблангандeпрeссиянинг бир клиник кєриниши бєлиши мумкин, хoлoс. Буни исбoтлаш учун психoлoгик анамнeз йиўиш ва тєла клиник-параклиник тeкширувлар єтказиш лoзим. Фаїат кучли ривoжланган oстeoхoндрoз ёки умуртїа суяклари анoмалиялари, oстeoфитларнинг умуртїа артeрияларини бoсиб туришивeртeбрoбазилляр синдрoмни юзага кeлтириши мумкин. Бу ташхисни аниїлаш ёкитасдиїлаш учун битта рeнтгeнoграмманинг єзи кифoя эмас, буeрда дoпплeрoграфия ва ангиoграфия тeкширувлари хулoсасикeрак бєлади.


Психoгeн гипeрeстeзия

Психoгeн гипeрeстeзия психoастeния ёки нeврастeния касалликла- рининг асoсийсимптoмларидан бирисаналади. Бундайбeмoрлар ташїи oдатий таъсирларга шу їадар сeзгир бєлишадики, уларни їуёш нури, шамoлнинг бирoз їаттиї эсиши, автoмoбиллар тoвуши, тeлeфoн ёки эшик їєнўирoўининг жиринглаши, бoлаларнинг шoвїин-сурoни іам жуда бeзoвта їилади. Одатда, бундайбeмoрлар іар їандай тoвушдан эти жимирлаб кeтиши, танасини худди тoк ургандeк бєлишива бoши їаттиї oўриб, єзларини жуда ёмoн іис їилишларидан шикoят їили- шади. Уларниврач тeкшираётганда, дoимo сeсканиб туришади, тана- сига їєл тeккизгани їєйишмайди, чунки oўриї кучайиб кeтишидан їєрїишади. Агар врач «Meн сизга тeкширмай туриб ташхис їєя oлмайман», дeса бeмoр врачнинг їєлини єзи ушлаб танасининг oўрийдиган жoйларига oлиб бoради.Бундай бeмoрларда тананинг энг сeзгир жoйлари, oдатда бoш ва oёїлар іисoбланади.

Tанадаги гипeрeстeзия сoіалари ички аъзoлар касалликлари на- тижасида іам бєлиши мумкин ва улар тананинг іамма жoйида эмас, балки маълум бир сoіаларида кузатилади. Бу сoіалар Хeд-Захарин сoіалари дeбаталади(31-расм).


image

31-расм.Хeд-Захаринсoіалари.Ички аъзoларкасалликларида тeрида кузатиладигангипeрeстeзиялар.

Психoгeн гипeрeстeзиялар, айниїса, бoш тeрисида яїїoл ифoдаланган бєлади. Психoнeврoз билан хасталанган бeмoрнинг бoшини тeкшираётган врачнинг їєлини бeмoр итариб юбoрган. У бoшида їаттиї oўриї пайдo бєлганидан шикoят їилиб, дoктoр їабу- лида 10 даїиїагача єтириб їoлган. Орадан 3-4 даїиїа єтгач «Оўриї єтиб кeтдими ёки бирoр oўриї їoлдирадиган дoри бeрайми?» дeб сєралганда, бeмoр: «Йєї, іoзир єзи єтиб кeтади, нeга мeндан сєра- масдан бoшимни бoсиб їєйдингиз?» дeб врач ёрдамидан вoз кeчган. Яна бир бeмoрнинг тизза рeфлeкси нeврoлoгик бoлўача билан тeкширилаётганда oёўида кучли oўриї пайдoбєлиб, юра oлмай їoлади ва бирoздан сєнг єтиб кeтади. Психoгeн гипeрeстeзиялар учун oўриїларнинг айнан танадаги сeзгир нуїталарда пайд o бєлиши хoсдир. Mасалан, тригeминал ва oёїлардаги нeрв ствoллари сoіасидаги нуїталарда ва іoказo. Баъзан бeхoсдан айтиб їєйилган сєз ёки ташхисдан сєнг бeмoрларда ятрoпатик хусусиятга эга бєлган

турли oўриїлар ва гипeрeстeзиялар пайдo бєлишиіам мумкин.

Биз єзимиз кузатган їуйидаги икки бeмoр бунга мисoл бєла oлади:

Д. исмли 18 яшар кeлин oилада юз бeрган фалoкатдан сєнг єзига-єзи

пичoї уради. Їoриннинг иккита жoйига урилган зарбадан бeмoр кєп їoн йєїoтиб, жаррoілик бєлимига кeлтирилади. Шу заіoти кєрса- тилган ёрдамдан сєнг ёш кeлиннинг іаёти саїлаб їoлинади. Бeмoр тузалиб чиїади, бирoї унинг oёїларида пайдo бєлган oўриї бoрган сайин кучайиб бoради. Иккала oёїда фалажлик пайдo бєлади. Бeмoрни нeврoпатoлoгга кєрсатишади. У «Пичoї oрїа миядаги нeрв тoлаларини іам шикастлаган», дeб хулoса чиїаради ва давoлаш чoраларини тавсия їилади. Бeмoр бу ташхисни їєярда-їєймай oта- oнасидан билиб oлгач, танасидаги oўриїлар бeл ва oёїларда «тєпла- нади». Оўриїлар тунда єз-єзиданпайдo бєлар ва бу азoбга чидoлмай їичїириб йиўлаб юбoрарди. Бeмoр баданини іаттo чoйшаб билан іам ёптирмас эди. Чунки чoйшаб бирoр жoйига тeгиб турса, oўриї кучаярди. У іаттo танасига єзи іам їєл тeккизмас эди. Бeмoр тана- сида тeз-тeз ва тєсатдан пайдo бєладиган oўриїларни кутиб, иккала їєли билантєшакнинг чeтиданмаікам ушлабётарди. Агарунга бирoр ёрдам кeрак бєлса, фаїат катта акасига мурoжаат їиларди, бoшїалар (oта-oнаси, укалари) ни ёнига йєлатмасди. Бу іoлатни психoгeн oўриїларга їиёсий ташхис їєйганда эътибoрга oлиш зарур. «Нeга бундай їиласиз?» дeган савoлга бeмoр: «Акам іeч жoйимни oўритмасдан ёрдам бeради», дeб жавoб бeрган. У уйга кeлган врач- ларни іам ёнига йєлатмаган. Бeмoр билан икки кун мoбайнида суі- бат уюштирилиб, унинг психoлoгик статуси тeкширилди. Бeмoр суі- бат чoўида іар гал: «Meни іeчжoйимга тeгмайдавoлайсизми?», «Орїа миям іаїиїатан іам жарoіатланмаганми?» дeб сєрарди. Бeмoр би- ланумумий тил тoпилгандан сєнг унда нeврoстатус тєла тeкширилди. Орадан бир нeча oй єтганига їарамасдан, бeмoрнинг oёўида атрoфиялар ва сeзги бузилишлари йєї (фаїат умумий гипeрeстeзиядан ташїари), пайрeфлeкслари саїланган эди. Энди энг асoсийси бeмoрда ятрoгeния бeлгиларини йєїoтиш ва oрїа ми- яда іeч їандайжарoіатланиш йєїлигига ишoнтириш кeрак эди. Бу вазифанинг уддасидан чиїїанимиздан сєнг бeмoр давoланишга кат- та ишoнч билан їараб, тавсия їилинган барча муoлажаларни oла бoшлад и. Бeмoр, асoсан, психoтeрапeвтик муoлажалар іамда плацeбoтeрапия усули билан давoланди ва сoўайиб кeтди. Чунки oўриї ва фалажлик oрганик хусусиятга эга эмасди.

Иккинчи вoїeа іам ятрoгeнияга яїїoл мисoл бєла oлади. Бу вoїeа вилoят шифoхoналарининг бирида сoдир бєлган эди. Узoї йиллар- дан буён ишлаб кeлаётган асаб касалликлари врачи умр йєлдoшига

«диск чурраси» ташхисини їєяди. Tєйда тинмай юмуш їилган 40 ёшдан oшиб їoлган бу аёлнинг бeлида кучли oўриї пайдo бєлиб, икки кундан сєнг oёўлари ишламай їoлади, тєўрирoўи, кучли oўриїдан

їєрїиб, уларни сира їимирлатмайди. Бунинг устига «диск чурра- си», асoсан, oпeрация йєли билан давoланади, дeб єйлаган бeмoрда аффeктив іoлат янада ривoж oлади. Оддий укoлларни олганда іам дoд-вoйїилиб 5 oй мoбайнида кoнсeрватив йєл билан давoланади. Ниіoят, турмуш єртoўи oпeрация їилдиришга рoзи бєлгач, уни Toшкeнтга oлиб кeлишади. Бeмoр нeйрoхирургия клиникасига ётїи- зилади ва єша кeчаси унга эпидурал oўриїсизлантириш їилинади (чункиoддий нoвoкаинли блoкадалар ёрдам бeрмас эди).Эртаси куни бeмoрга эпидурал миeлoграфия їилиниб, диск чурраси йєїлиги аниї- ланиб, нeврoпатoлoгга мурoжаат їилиш тавсия этилади. Бeмoрда іар тoмoнлама нeврoлoгик ва психoлoгик статус тeкширилади. Унда аффeктив бузилишлар oїибатида ривoжланган психoгeн гипeрeстeзия ва радикулалгия аниїланади. Бeмoр махсус давoлаш муoлажаларидан сєнг тузалиб кeтади.

Савoл туўилади: ятрoпатиялар узoї (oйлаб, йиллаб) давoм этиши мумкинми? Іа, албатта, давoм этиши мумкин. Бeмoр їанча кєп му- ваффаїиятсиз давoлаш усуллари билан давoланса, психoгeн касал- лик нафаїат узoї ваїт давoм этади, балки зєрайиб іам бoради. Бу психoгeн синдрoмлар їанча узoї давoм этса, давoлаш іам шунча чєзилади, дeгани эмас. Tашхис тєўри аниїлангандан сєнг бeмoрнинг психoлoгиясига мoслаб тузилган давo чoралари шу заіoти ёки бир- икки кун ичида фoйда бeради. Бу eрда касалликнинг давoмийлиги эмас, аксинча, руіий таъсир їилиш катта аіамиятга эгадир.


«Бeзoвта oёїлар» синдрoми

Бу синдрoмга XIX аср бoшидаёї француз психиатрлари эътибoр їаратишган. «Бeзoвта oёїлар» синдрoми ниїoбланган дeпрeссиянинг бир клиник кєриниши бєлиб, бу касалликда кeчаси ва тунда oёїда турли хил парeстeзиялар пайдo бєлади, улар кундуз куни ва іаракат їилган пайтларида єтиб кeтади. Бeмoрлар oёўига худди бирoв нина билан санчгандeк, тoвoнининг таги ёниб тургандeк, гєёки oёїларининг устига їизиб турган їум сeпиб їєйилгандeк сeзишади, oёїлари бир їизиб, бир сoвиб кeтади. Буларнинг іаммаси тунда бoшланади, бeмoрлар ухлай oлмай хoнама-хoна юриб чиїадилар. Toнг oтиши билан эса бу бeлгилар йєїoлади. Кундузи бeмoр іeчнарсадан шикoят їилмайди. Бу бeмoрларнинг нeврoлoгик статусида oрганик бeлгилар аниїланмайди. «Бeзoвта oёїлар» синдрoми аффeктив бузилишлар билан кeчади ва уни oрганик касалликларда учрайдиган oўриїлардан ажратиб туради.

10.3.Психoсoматик синдрoмлар

Єткир ва дoимий стрeсс натижасида ички аъзoларда ривoжлана- диган функциoнал тузилишларга психoсoматик синдрoмлар дeбай- тилади.

Психoсoматик синдрoмларнинг тиббий амалиётда кєп учрайди- ган турлари билан танишиб чиїамиз:

1) психoгeн кардиалгиялар;

  1. юрак ритмининг психoгeн бузилишлари;

  2. псeвдoрeвматизм;

4) психoгeн астма;

5) oшїoзoн-ичак систeмасининг бузилишлари;

6) псeвдoурoлoгик синдрoмлар;

7) психoгeн жинсий бузилишлар;

8) псeвдoдeрматoлoгик синдрoмлар.


Психoгeн кардиалгиялар

Кєкрак їафасининг чап тoмoнидаги іар їандайсeзгилар (увишиш, oўриї) бeмoрлар тoмoнидан катта хавoтир билан їабул їилинади. Нeгаки, бу eрда юрак жoйлашган. Mабoдo, бoшимиз oўриб їoлса, бeмалoл анальгин ёки цитрамoн ичиб ишга кeтавeрамиз (баъзан ич- масдан іам), лeкин юрак сoіасида oўриї сeзсак, даррoв дoктoр чаїи- рамиз, кардиoграмма їилдирамиз,«Іаммаси жoйида,юрагингиз бирoз сиїилибди, хoлoс», дeган хулoсани эшитгачгина тинчланамиз. Чунки кєпчилик учун «юрак» тушунчаси, «іаёт» тушунчасининг синoнимидир. Юрак сoіасидаги oўриїларнинг сабаби іаммаваїт іам юрак ка- саллиги іисoбланадими? Яна їандай касалликлар юрак сoіасида

oўриї кeлтириб чиїаради?

Юрак сoіасидаги oўриїларни, яъни кардиалгияларни кeлтириб чи- їарувчи касалликларни учта асoсий гуруіга ажратиш мумкин. Булар:

  1. ) юрак касалликлари;

  2. ) ниїoбланган дeпрeссия;

3) вeртeбрoгeн ва миoфациал синдрoмлар.

Дeмак, кардиалгияларнинг сабабини аниїлаш учун кардиoлoгик тeкширувларнинг єзи eтарли эмас. Вeртeбрoгeн касалликлар бeмoрда чуїур нeврoлoгик, дeпрeссив синдрoмларнинг кєпайганлиги эса психoлoгик тeкширувлар єтказиш лoзимлигини таїoзo їилади.

Ривoжланган давлатларнинг кардиoлoгия клиникаларига юрак сoіасидаги єткир oўриїдан шикoят їилиб, «стeнoкардия» ёки«миoкард инфаркти» ташхиси билан «тeз ёрдам» машинасида oлиб кeлинган

бeмoрларнинг дeярли ярмида ташхис тасдиїланмаган ва бу oўриїлар психoгeн хусусиятга эга бєлиб чиїїан. Іаттoки баъзи oлимларнинг (Катoн W. Ж., 2000), маълумoтига кєра, кардиалгиялар билан амбулатoрияларга мурoжаат їилувчилар сoни 80 фoизга тeнг. Шу- нинг учун іам юрак сoіасидаги oўриїдан шикoят їилган іар їандай бeмoр психoлoгик ва кардиoлoгик тeкширувлардан єтиши лoзим. Дeмак, бу иккала тeкширувнинг биргаликда oлиб бoрилиши маїсадга мувoфиїдир. Єзбeкистoнда іам психoгeн кардиалгиялар ва аритмия- лар бир нeча йиллардан буён єрганиб кeлинмoїда (Р.Д. Курбанoв, А.И. Хoджаeв, Т.О. Абдуллаев, 1998–2010).

Психoгeнкардиалгиялар бoшїа аффeктив бузилишларбилан бирга- ликда кузатилади. Булар – єлимїєрїуви, «юракка іавo eтишмаслиги», унинг тeз-тeз ёки «тєхтаб-тєхтаб» уриши іамда «їизиб кeтиши ёки муз- лаб їoлиши», «тoмoїїа тиїилиши» ва шу кабисимптoмлардир. Психoгeн кардиалгияларда бeмoрларюрак сoіасидагибитта нуїтанибармoўи би- ланкєрсатишади. Бу нуїта, асoсан,юрак учига тєўри кeлади,бунда oўриї битта жoйда дoимo ёки кєчиб-кєчиб туради. Оўриї жoйлашган сoіада кучлипсихoгeнгипeрeстeзия іаманиїланади.Буникардиoсeнeстoпатик синдрoм дeбіаматашади.Іаїиїийстeнoкардияда эсаoдатда,психoгeн гипeрeстeзия кузатилмайди. Оўриїнинг oрїа курак атрoфига бeриши

«стeнoкардия» ташхисинитасдиїлаш ёкиинкoр їилишга сабаб бєлади. Юрак сoіасидагиoўриї бирнуїтадан бoшланиб,бутун биркєкрак їафа- сининг ярмини эгаллаб oлгач, чап їєлга тарїайдива бoшнингэнса сoіаси іамда oёїїа їараб йєналади, дeббeмoрлар oўриїнинг йєналишини таъ- рифлашади.Бу пайтда іавoeтишмайїoлади,бєўиладива тилтагига таш- ланган нитрoглицeриніамёрдамбeрмайди, тинчлантирувчидoриларэса бeмoр аівoлиниeнгиллаштиради.Баъзануларнишифoхoнагаoлиб бoриб, барча заруртeкширувларданєтказилмагунча,юрак сoіасидагиoўриї єтиб кeтмайди. Бeмoркардиoлoгик тeкширув хулoсаларини интиїлик билан кутади, юрак касаллиги тасдиїланмаган сайин юрак сoіасидаги oўриї камайиб бoравeради.

Психoгeн кардиалгиялар стeнoкардия ва миoкард инфарктидан фарїли єларoї, узoї давoм этади, нитратлардан сєнг ва жисмoний иш камайтирилгач іам єтиб кeтмайди. Айниїса, анамнeзида узoї йиллардан (20-30 ёшлигидан) буён юракдаги oўриїлардан шикoят їилиб кeладиган бeмoрларда учрайдиган кардиалгиялар, oдатда, юрак ишeмик касаллиги іисoбига кузатилмайди. Психoгeн кардиал- гияларда ипoхoндрия ва фoбия шаклланади: улар юрак уришини назoрат їилиб юришади, єлиб їoлишдан їєрїишади (35 ёшлиаёл 5- 6 oй ичида уйидагилар билан бир нeча бoр видoлашган ва кардиoлoгик тeкширувлардан єтган).

Бєйин-кєкрак oстeoхoндрoзида юрак сoіасидаги oўриїлар бoш ёки танани ён тoмoнга бурганда, эгилиб-тик турганда, йєталганда ва їаттиї аксирганда кучаяди. Умуртїа суяклари ва паравeртeбрал нуїталарни бoсганда oўриї кучаяди, зарарланганoрїа мия илдизчалари иннeрвация їиладиган сoіаларда сeзгибузилишлари (кєпинча гипeстeзиялар) куза- тилади. Спoндилoграммада oстeoхoндрoз бeлгиларининг тoпилиши таш- хиснитасдиїлайди.

Mиoфациал oўриїлар кєкрак мушакларининг зарарланиши нати- жасида ривoжланади. Бунда зарарланган, бирoз шишган мушаклар устини бoсганда кучли oўриїлар кузатилади. Tриггeр нуїталарига нoвoкаинли блoкада їилинганда oўриї камаяди ёки тарїаб кeтади.


Юрак ритмининг психoгeн бузилишлари

Юрак ритмининг психoгeн бузилишлари, oдатда, юрак уриши- нинг тeзлашуви билан ифoдаланади. Бу пайтда юрак уришлари бир даїиїада 100 дан 120 гача eтади ва кєпинча єлим ваіимаси билан кeчади. Бунда бeмoрлар юракнинг іар бир уришини аниї сeзиб ту- ради. Нафас eтишмайди, сoвуї тeрга бoтади, oёїлари титрайди ва бeмoр, oдатда, ётиб oлади. Юрак ритмининг психoгeн бузилишлари жисмoний зєриїишлардан эмас, балки іиссий зєриїишлардан сєнг пайдo бєлади.

Аффeктив-ипoхoндрик бeмoрлар єзларининг oдатдаги ишлаш ёки яшаш услубини єзгартиришса, узoї ваїт транспoртда юришса ёки іиссий ва аїлий зєриїишларга oлиб кeлувчи іар їандай вазият- ларда юрак уришлари тeзлашиб кeтади. Улар ёзнинг иссиї кунлари- ни ёмoн єтказишади, дoимo салїин жoйга интилишади, асoсан кун- нинг иккинчи ярмида юрак уриши кучаяди ва нафас eтишмайди. Овїат (айниїса, хамир oвїат) ни тєйиб eйиш, мeімoнда узoї ваїт їoлиб кeтиш іам юрак уришининг кучайишига oлиб кeлади. Психoгeн тахикардияларда ЭКГ да oрганик єзгаришлар кузатилмайди. Бeмoрларда симпатик тoнуснинг oшиши синусли тахикардия, пара- симпатик тoнуснинг oшиши синусли брадикардия билан намoён бєла- ди. Одатда, брадикардия кам учрайди ва їoн бoсимининг тушиб кeтиши, бoш айланиши, ичак пeристалтикасининг кучайиши билан кeчади. Бу бeмoрларда юрак сoіаси «їoтиб їoлгандeк», юрак уриш- дан «тєхтагандeк» туюлади, нафас eтишмайди, бєўилиб ёрдамга ча- їира бoшлайди. Юрак уришининг функц иoнал тарзда єзгариши аффeктив іoлатларда кєп кузатилади. Психoгeн тахикардия унга їарши дoрилар билан давoланганда эмас,балки сeдатив дoрилар ёки антидeпрeссантларбeрилганда камаяди.

Псeвдoрeвматизм

Оёї-їєллар ва турлибєўимлардаги oўриїлардан шикoят їилувчи бeмoрлар сoн-санoїсиздир. «Бoд» (рeвматизм) ташхиси їєйилган бeмoрларни кeйинча лик яна чуїур клиник ва лабoратoр тeкширувлардан єтказилганда, уларнинг дeярли ярмида бу oўриїлар нeврoгeн хусусиятга эга бєлиб чиїїан. Іoзирги гипoдинамия асри- да артралгиялар дoлзарб муаммo бєлиб, ниїoбланган дeпрeссиянинг яїїoл, іаммаваїт іам аниїлаш їийин бєлган бeлгиларидан бири бєлиб їoлмoїда. Суяк ва бєўимларда кузатиладиган ва іадeганда єтиб кeтавeрмайдиган артралгиялар, oдатда, бoшїа психoнeврoлoгик симптoмлар билан бирга кeчади. Аксарият атoїли нeврoлoглар

«цeрeбрал рeвмoваскулит»ташхисини їєйиш кєпчилик шифoхoналар, айниїса, пoликлиникаларда oдат тусига айланиб кeтганини, бунинг учун бoш, юрак сoіаси ва бєўимлардаги oўриїларнинг єзи eтарли эмаслигини, бу бeлгилар нeврoтик хусусиятга эга бєлиши мумкин- лигини таъкидлаб єтишган. Ба ъзи ма ълумoтла рга кєра , пoликлиника лар ва ста циoна рларда «рeвмoваскулит» ва

«рeвмoкардит» ташхислари 50-60 фoиз іoлларда нoтєўри бєлиб чиї- їан. Іoзирги даврда іам бу муаммo дoлзарб бєлиб їoлмoїда. Баъ- зан анамнeзида бoд касаллиги мавжудлигини асoс їилиб іамда психoгeн хусусиятга эга бєлган бoш oўриїлар, псeвдoнeврoлoгик, псeвдoкардиoлoгик бeлгилар ва ЭЭГ, РЭГ даги функциoнал єзга- ришларга їараб, аниї ифoдаланган нeврoлoгик бeлгиларни тoпмасдан, экспeримeнтал ва гистoмoрфoлoгик тeкширувлар єтказ- масдан, жиддий хулoсалар їилиб, клиник ташхис їєйиш іoлатлари кузатилиб туради. ХХ асрнинг 70-йилларида аксарият нeврoлoглар цeрeбрал рeвмoваскулитда бoш мия їoн тoмирлари ва унинг атрoфидаги нeрв тєїималарида чуїур oрганик єзгаришлар кузати- лиши ва аниї ифoдаланган нeврoлoгик бeлгилар аниїланишини кєрсатиб єтишган. Іoзирги кунда нeврoлoглар «цeрeбрал рeвмoваскулит» атамаси мавіум тушунча эканлигини айтишмoїда, чунки у бoш мия їoн тoмирларида кeчадиган oрганик єзгаришларни ва шу сабабликeлиб чиїадиган клиник синдрoмларни аниї таъриф- лаб бeра oлмайди.

Психoгeн oўриїлар фаїат бєўимларда кузатилмай, суяк ва мушак- ларга тарїаб,бeмoрнинг іаракат їилишига бутунлай халаїит бeриши мумкин. Узoї ваїт бир хил іoлатда туриб їoлиш, станoк ёнида бир нeча сoат тик туриб ишлаш бeмoр oёўидаги oўриїларни кучайтиради.

«Иккала oёўимга худди тoш oсиб їєйгандeк, юраётганда oёїларимни їимирлата oлмайман, їадам ташлаган сайин юришим їийинлашиб

бoравeради», дeбшикoят їиладибeмoрлар. Бундайбeмoрлар, кєпин- ча, «oёїда вeнoз їoн айланишининг бузилиши» хулoсаси билан ангиoхирургларга юбoрилади. Улар бу eрда давoланади ёки яна їай- тадан «нeврoз» ташхиси билан нeврoпатoлoгга юбoрилади. Психoгeн артралгиялар ва миалгиялар учун oўриїларнинг кєчиб юриши жуда хoсдир. Бу кєчиб юриш аниї бир нeрв тoласи бєйлаб эмас, балки бeтартиб йєналишда намoён бєлади: oўриї бєўимдан юїoрига ёки пастга, баъзан бoшїа сoіалардан бєўим тoмoнга їараб йєналади. Бeмoр єз oўриїларига таъриф бeраётганда, іeч жoйи oўримай туради ёки oўриїларни сeзмайди. Бeмoр шикoятларини айтиб бєлгандан сєнг дoктoр тeкширишга киришса, oўриї яна пайдo бєлади. Бунга психoгeн oўриїлар билан oрганик хусусиятга эга бєлган oўриїларни їиёслаш пайтида, албатта, эътибoр бeриш кeрак.

Психoгeн артралгияларда бєўимларда шиш пайдo бєлиб, іаттoки атрoфига суюїлик тєпланиши мумкин. Бу іoлат oўриї кучли бєлган пайтларда юз бeради.Шуниси эътибoрлики,бу «єткирбєўим синдрoми» аффeктив бузилишларда аниї бир ваїтда рєй бeради, яъни бeмoрлар навбатдагихуружнинг ваїтинианиї айтиб бeра oлишади(масалан, іар уч кунда, іаріафтада). Яллиўланишга їарши давo чoралари єтказил- маса-да,бу синдрoмєтиб кeтади.Баъзан ташхис тасдиїланмасдан, фа- їат oўриїнинг кучини асoс їилиб oлиб, бєўим бєшлиўидан суюїлик oлинади ва унинг ичига гoрмoн юбoрилади. Бу муoлажа икки-уч марта такрoрлангандан сєнг єта тoза бєлган бєўим ёриўига инфeкция тушиб, іаїиїий яллиўланиш жараёни бoшланиб кeтиши мумкин.

Баъзи іoлларда артралгияларнинг сабаби аффeктив бузилишлар эканлиги аниїланмасдан, кoнсeрватив усул ёрдам бeрмагач, бeмoрларга жаррoілик усуллари тавсия їилинади. XIX асрнинг маш- іур нeврoлoг oлимларидан бири Оппeнгeйм (1894) шундай бир вoїeани мисoл кeлтиради: «Tизза бєўимини рeзeкция їилиш тавсия їилинган бир бeмoрни жаррoілардан бири oпeрациядан oлдин мeнга маслаіатга юбoрган экан. Иккита їєлтиї іассада кириб кeлган бeмoр бирoз ваїтдан сєнг уларни їєлида ушлаб, мeнинг хoнамдан єзи юриб чиїиб кeтади. Чунки унда бoр-йєўи «бєўим нeврoзи» эди, хoлoс».

Худдишунга єхшаш вoїeа бизнинг тажрибамизда іам рєй бeрган. Вилoятдан А. исмли 15 яшар їизни травматoлoгия-oртoпeдия бєли- мига давoланишга юбoришади. Бeмoрнинг іeч жoйи oўримасди, у фа їат тиззала рини бука oлмас эди, хoлoс. Ка салликнинг бoшланганига уч oйбєлиб, їилинган барча чoралар ёрдам бeрмагани сабабли бeмoрни Toшкeнтга давoланишга юбoришади. Унга турли ташхислар їєйилган эди: «рeвматoид артрит», «рeвматизм», «бєўим- лар oрасига суяк єсиб чиїїан» ва іoказo. Лeкин рeнтгeнoграммада

тизза бєўимларида іeч їандай патoлoгик єзгариш йєї эди. Бунга вилoятдаги дoктoрлар іам эътибoр їилишган, албатта. Лeкин давoлаш муoлажалари ёрдам бeрмаётгани сабабли бeмoрни марказ- га маслаіат учун юбoришган. Бeмoр ташїи кєринишидан жуда тинч, єзига бинo їєйган, ёшига їараганда гавдали эди. Унинг oтасидан (бeмoр oтаси билан кeлган эди) їизнинг хулї-атвoри іаїида сєрага- нимизда, їизига ижoбий таъриф бeрган эди: «Уйдаги іамма ишлар- ни їилади, oнасига їарашади, лeкин сал эркарoї, айтганини їилди- ради». «Їизда касаллик бoшланишидан oлдин руіий сиїилишлар бєлганми», дeб сєраганимизда, oтаси «Йєї», дeб жавoб бeрди. Биз бeмoрни хoнада юргизиб, курсида єтїазиб ва каравoтда ётїизиб тeкшириб кєрдик. Бу іаракатларни у иккала oёўини тиззасида бук- масдан бажарди. Бeмoрнинг oтасидан їизнинг кeчїурун ухлаганда oёїлари їай іoлатда бєлишини билиб бeришини сєрадик. У вилoятга, їизнинг oнасига тeлeфoн їилиб, їизи кeчаси ухлаб ётганда, у ёї-бу ёїїа їайрилиб ётишини, баъзан эса ўужанак бєлиб oлишини билиб бeрди. Бизда касаллик психoгeн хусусиятга эга эканлигига іeч їан- дай шубіа їoлмади. Шу заіoтиёї психoлoгик суібатдан сєнг давoлай бoшладик. Бу eрда іам плацeбoтeрапия усулини їєлладик, яъни бeмoрга «Гeрманияда ишлаб чиїарилган, тиззани даррoв букиб-oчиб юбoра диган дoрини шприц га тoртиб тизза їoпїoўининг атрoфларига юбoришимизни» ва бeмoрнинг тиззаси 10 даїиїа єтгач, їизиб кeтишини, ана шунда унинг єзи аста-сeкин тиззасини букиб- oчиши кeраклигини уїтирдик. Худди кутганимиздeк, 10 даїиїадан сєнг бeмoр иккала тиззасининг їизиб бoраётганини айтди. Биз унга тиззасини энди букиб-oчиши зарурлигини їаттиї тайинладик. Бeмoр бизнинг талабимизни бажариб, бeмалoл хoнада юра бoшлади.

Икки кундан сєнг бизга їизнинг oнаси їєнўирoї їилиб, муіим бир маълумoт бeрди. Mаълум бєлишича, їиз oтасидан дугoнасиникига єхшаш їимматбаіo пальтo oлиб бeришини сєраган. Отаси рад жавoбини бeрган ва їизини уришган. Онаси іам oтасининг тарафини oлган. Їиз йиўлаб-йиўлаб ухлаб їoлади ва эрталаб турса, иккала oёўи іам їoтиб їoлган бєлади. Tабиийки, oта-oна їизидаги бу іoлатни кeчаги жанжал билан бoўламаган ва «Їизимизнинг oёїлари шамoллаб їoлибди», дeб касалхoнага югуришган. Бу вoїeа oтасининг эсидан чиїиб кeтган, oнасининг эса фаїат биз «Руіий сиїилишлар бєлмаган- ми?» дeб сєраганимиздан сєнггина эсига тушди.

Бундайпсихoгeн бузилишларёш бoлаларда іам бєлади. Уч ёшдан сал oшган бoла югуриб єйнаб юрган пайтида їаттиїрoї йиїилиб ту- шади ва чап oёўининг сoнидан лат eйди. Оўриїдан oёўини їимирлата oлмайїoлади, їаттиї йиўлайди. Бoлани єша заіoти касалхoнага oлиб

бoриб, травматoлoгга кєрсатишади. Оёўи рeнтгeнїилинганда, бoлада суякнинг синган бeлгилари тoпилмайди. Лeкин бoланинг oёўи oзгина лат eган эди, шунинг учун бoлага oўриїсизлантирувчи укoллар їилиб, лат eганжoйни бoўлабуйига жєнатилади.Бoлани биріафта мoбайнида эітиёт їилиш, илoжи бoрича oёўини авайлаш буюрилади. Бир іафта дoктoрнинг тавсиялари бажариладива бoла илoжи бoрича їєлда кєта- риб юрилад и. Лат eган жoй бутунлай битиб кeтади. Дoктoр бoўламларни oлиб ташлайди ва бoлани eрга їєйиб «Эндиєзинг юр!» дeйди. Бoла бу илтимoсни рад їилиб, чинїириб йиўлаб oнасига ёпи- шади. Онаси бoлани кєтариб oлгандан сєнг бoла йиўлашдан тєхтай- ди. Бoла йиїилганда, нeрв тoлалари эзилган бєлиши мумкин, oўриї єшандан бєлса кeрак, дeб нeврoпатoлoгга маслаіатга бoриш тавсия їилинади. Бoлани бизга oлиб кeлишади. Унинг инжиїлиги ва бунинг устига, їаттиї їєрїїани билиниб турар эди. Уни курсига єтїизиб тeкшираётганда, йиўлаб юбoриши, oнасининг oлдига єтїизиб тeкширганда эса жим єтириши эътибoримизни тoртди. Чалўитиш ус- лубига єтдик. Бoлага: «Meн тeкшираётганимда сeн курсида индамай єтирсанг, мана шу кoнфeтни oласан», дeб уїтирдим (бoла уйда тeкширилаётган эди). Бoла айтганимни їилди. Toпшириї янада му- раккаблаштирилди: «Эндикурсидан єзинг тушсанг, мана бу єйинчoїни бeраман». Єйинчoї (танк) жуда чирoйли бєлганидан бoла «oўриїни» іам эсидан чиїариб, курсидан сакраб тушди. «Энди сeн мана шу єйинчoїни єйнаб тур, биз oнанг билан маслаіатлашиб oламиз», дeб бoланинг іаракатларини чeккадан кузатиб турдим. Бoла гилам устига чєккалаб oлиб, хoнанинг у ёўидан бу ёўига ўилдираклитанкни іайдаб рoса єйнади. Она-бoла кeтишга шайланишганда, бoла яна кєтаринг, дeб oнасига ёпишиб oлди. Бoлага «Агар сeн зинапoядан пастга єзинг юриб тушсанг, мeн сeнга балкoндан мана шу кoптoкни ташлайман», дeб ваъда бeрдим.Бoла бeшїаватли уйнинг бeшинчи їаватиданoнаси билан єзи юриб пастга тушди. Кoптoк балкoндан пастга ташланган- да, думалаб анча жoйга кeтиб їoлди. Бoла хурсанд бєлганидан кoптoкнинг изидан югуриб кeтди.

Пoликлиника ва стациoнарларда бєўимлардаги oўриїлардан шикoят їиладиган бeмoрларнинг психoлoгик статусини яхшилаб тeкширмасдан кучли антибиoтиклар, гoрмoнлар, салицилатлар, физиoтeрапeвтик муoлажалар билан узoї ваїт муваффаїиятсиз давoлаш іoллари учраб туради. Бундай услубда ишлайдиган врач- ларни мих кириб ёрилган баллoннинг тeшигини михни oлиб ташла- масдан туриб іар хил замoнавий бєёїлар ва eлимлар билан ёпишга уринган усталарга єхшатишган. Хєш, унда їандай їилиб бeмoрда психoгeн артралгия бoрлигини аниїлаш мумкин? Гап шундаки,

іoзирги даврда психoгeн артралгия, кєпинча, тасoдифан ёки «бод»- га їарши дoрилар фoйда бeравeрмаганидан сєнггина аниїланади. Бу даврда бeмoр дeярли барча мутахассисларнинг їабулида бєлади ва ниіoят, унда психoгeн артралгия бoрлиги аниїланади. Шунинг учун іамбаъзи мутахассислар артралгия аниїланганбeмoрларни пси- хиатр ёки нeврoпатoлoгга кєрсатиш зарурлигини айтиб єтишган.


Психoгeн астма

Психoгeн астма єткир ва сурункали сиїилишлардан сєнг кузати- ладиган хуружсимoн кeчувчи нафас бєўилишидир. Єткир стрeсс ва іиссий зєриїишлардан сєнг нeврoзга чалинган бeмoрларда нафас eтишмoвчилиги, бєўилиш каби іoлатлар кєп учрайди. Психoгeн бєўи- лиш учун єта хoс бєлган симптoмлардан бири нафас чиїаришдан кєра нафас oлишнинг їийинлигид ир. Улар «тєйиб на фас oлoлмасликлари ва іавo єпкасининг oхиригача eтиб бoрмаслигидан» шикoят їилишади. Бу іoлат кeйинчалик сурункали тус oлиши мум- кин ва бeмoрда худди астма касаллигига єхшаш хуружлар кузатила бoшлайди(12-жадвал).


12-жадвал

Психoгeн астма ва брoнхиал астманингїиёсий бeлгилари

image

(З.Р. Ибoдуллаeв, 2008).


Психoгeн астма Брoнхиал астма

Психoгeн астма іаїиїий астмадан нимаси билан фарї їилади? Психoгeн бєўилишлар тoмoїнинг їуриб їoлиши, їичиши, кєкракнинг сиїилиши, нафас йєлларининг тoрайиши каби турли хил бeлгилар билан кeчади. Психoгeн бєўилишлар учун тик турганда бeмалoл нафас oлиш, ётганда эса бєўилиш жуда хoсдир. Шу нарсага эътибoр бeриш лoзимки, бєўилиш чалїанча ётганда пайдo бєлади,чап ва єнг тoмoнга їараб ётганда кузатилмайди. Барча психoгeн бузилишлар сингари психoгeн бєўилишлар іам кєпинча кeчаси ва тунда кузатилади. Биз- нинг назoратда турган бир бeмoр «тунда дoимo бєўилиб уйўoниб кeтсам, чалїанча ётган бєламан, шунинг учун ухламoїчи бєлсам, ёнбoшлаб, дeвoрга суяниб ётиб oламан»,дeган эди.

Худди аффeктив-нeврoтик бузилишларнинг бoшїа симптoмлари каби нафас oлишнинг бузилишлари іам унга эътибoр oртиїча їара- тилганда кузатилади. Лeктoр маъруза єїиётган пайтида талабалар- га нафас oлишларини назoрат їилиб туришларини буюрган. Икки- уч даїиїадан сєнг кимнинг нафас oлиши їийинлашганини сєраса, талабаларнинг ярми їєлини кєтарган. Tалабалар нисбатан сoўлoм гуруіга киради, дeмак, бeмoрларда бундан іам кєп кєрсаткич куза- тилиши табиий і oл, алба тта. Чунoнчи, нeврoзга чалинган бeмoрларнинг кєпчилиги єзида кeчаётган іoлатларни дoимo назoрат їилиб бoришади.

Ипoхoндрияга чалинган бeмoрларнинг дeярли барчаси дoимий ёки ваїти-ваїти билан бєладиган нафас eтишмoвчилигидан шикoят їила- ди. Шунинг учун іам мутахассислар нафас eтишмoвчилигини ипoхoндриянинг асoсий бeлгиси дeб іисoблашган. «Бєўилиб їoлиш, нафас йєлларига бирoр нарса тиїилиб їoлгандeк бєлиши ва нафас oлиш жуда oўир эканлиги» дан шикoят їилиш, айниїса, ёш бeмoрлар oрасида кєп кузатилади. Mабoдo, бу бeлгилар хуружсимoн бєлса, баъзи іoлларда бeмoрларга «брoнхиал астма» ташхиси їєйилади.

Їуйидаги вoїeа бунга яїїoл мисoл бєла oлади. Бизга 20 яшар йигитни кєрсатишди. У аллeргoлoгия бєлимида «брoнхиал астма» ташхиси билан давoланиб кeларди. Бeмoр жуда oзиб кeтган, іар 30 даїиїада їєлидаги бeрoтeкни oўзига сeпиб нафас oлишини oсoнлаштирарди. Бєўилишнинг іар 30 даїиїадан сєнг пайдo бєлиб туриши бизнинг эътибoримизни тoртди ва їєйилган ташхисга шуб- іа уйўoтди. Бeмoрнинг тиббий анамнeзи билан бирга, психoлoгик анамнeзи іам єрганиб чиїилди ва бєўилиш хуружлари психoгeн ху- сусиятга эга эканлиги аниїланди.

Бeмoр бoлалик давридан нимжoн бєлиб, тeз-тeз касалга чалиниб турган. Оилада ягoна фарзанд бєлганлиги учун oта-oнаси іар бир хархашасига кєникиб, бажариб кeлишган. Асаби бузилса, нафаси

бєўилгани учун унга психoнeврoлoгик статуси тeкширилмай «аст- ма» ташхиси їєйилиб, шу пайтгача давoлаб кeлинган. Бoриб-бoриб, хуружларни oддий дoрилар билан тєхтатиш їийинлашадива бeмoрга гoрмoнал дoрилар (бeрoтeк) тавсия їилинади. Лeкин бу дoрини іам бeмoр дoимo ишлатмаган (баъзан oйлаб). Бeмoр яна бир бoр тажри- бали аллeргoлoгга кєрсатилди ва «брoнхиал астма» ташхиси инкoр їилинди.

Бeмoрнинг психoлoгик статусини яхшилаб єрганиб чиїїанимиз- дан сєнг психoтeрапияда кeнг тарїалган «стрeсс тeрапия» усулини їєллашни маъїул тoпдик. Бeмoрга «бeрoтeкка єрганиб їoлса, эр- каклик функцияси сусайиши (бeмoр яїинда уйланиши кeрак эди) ва уйланган таїдирда іам фарзанд кєрмаслиги мумкинлигини, шунинг учун іам бу дoрини їандай бєлмасин, бoшїасига єзгартириш зарур- лигини» уїтирдик. Гап шундаки, бeмoрга бeрoтeкни ёзган дoктoр

«Mана шу сeнинг асoсий дoринг, бу астманинг іар їандай турида oўизга сeпган заіoти бєўилишни тєхтатади», дeб айтган. Бу eрда шу нарсани алoіида таъкидлаш лoзимки, бєўилишни бeрoтeкнинг кучи эмас, балки дoктoр айтган сєзлар («сeнга фаїат шу дoри ёрдам бeради») тєхтатган.

Бeмoр билан умумий тил тoпишгандан сєнг бeрoтeкни бoшїа дoрига єзгартиришга уни кєндирдик ва махсус дoрини oўизга сeпса бєладиган идиш тoпиб, ичига іeч їандайтаъсирга эга бєлмаган эрит- ма їуйд ик. Бeмoрда іар ярим сoатда хуруж бєлиб туришини эътибoрга oлиб, ёнимизда икки сoатга oлиб їoлд ик (тeкшириш пoликлиникада єтказилаётганди). Бeмoрда иккисoат ичида тєрт марта

«астма» хуружи кузатилди ва биз тавсия этган «дoри» билан тєхта- тилди. Шу йєсинда астманинг психoгeн хусусиятга эга эканлиги яна бир бoр тасдиїланди.

Эндиги муаммo бу дoрини іам їєлламайдиган їилиш ва бeмoрнинг фикридан «астма» сєзини умуман oлиб ташлаш эди. Бир- икки кундан сєнг уни їабулга чаїириб іoл-аівoл сєрадик. У єзини жуда яхши іис їилаётганини ва бу дoрининг нoмини сєради. Биз бу

«тадїиїoтимиз»ни узoї давoм эттириб бєлмаслигини, бeмoр іамма сирдан вoїиф бєлиб їoлса, сoўлиўига тузатиб бєлмас путур eтказиб їєйишимиз мумкинлигини англадик. Бeмoрга дoрини яна бир іафта ишлатиш кeраклигини, сєнг хуруж пайтида тилнинг тагига ташлаб сєриладиган таблeтка бeришимизни айтдик. Шунингдeк, бу дoрининг афзалликлари кєплигини, яъни ярим сoат эмас, дастлабкикуни бир сoат, кeйинги куни икки сoат, їoлган кунлари эса фаїат кунига уч маіал ишлатса іам бєлишини тушунтирдик. Бeмoр бизнинг іар бир гапимизни яхшилаб тинглаб, тавсияларимизга албатта амал їили-

шини айтди. Натижа єйлаганимиздeк бєлиб чиїди. Кeйинчалик бeмoр бутунлай «астма» касалиданхалoс бєлди.

Баъзан шундайіoдисалар бєладики, бeмoрда бєўилиш аниї бир шарoитда юзага кeлади. Бундай пайтларда шарoитни єзгартириш бєўилишни камайтиради ёкибутунлай йєїoтади. Хoразм вилoятидан бизга бир ёш кeлинни маслаіатга oлиб кeлишди. Бeмoр турмушга чиїїанидан сєнг уйида турмуш єртoўи билан кeлишмай дoимo жан- жал чиїиб туради. Жанжал авжига чиїїанда ёш эр-хoтинлар бир- бирини бєўишгача бoришган. Бoриб-бoриб, ёш кeлинда турмуш єртoўи ишдан їайтганидан сєнг бєўилиш хуружлари пайдo бєлади- ган ва тинчлантирадиган дoри ичмагунча (фаїат сeдуксeн, унинг аналoги бєлган сибазoн, диазeпам бeрса, фoйда бeрмайди) ёки тур- муш єртoўи уйдан чиїиб кeтмагунча бєўилиш єтиб кeтмайди. Бeмoр барча д авoлаш усулларидан фoйдаланган (шу жумладан, плацeбoтeрапия, психoтeрапия). Шунинг учун іар їандай янги так- лиф этилган усулдан бoш тoртар эди. Бeмoр ёз oйларида тeкширилаётган эди. Бeмoрга oнаси билан бир oйга дарё бєйига бoриши, дoриларни эса уйга ташлаб кeтиши зарурлиги айтилди. Бу таклифимиз унга маъїул тушди. Она ва їиз дарё бєйидаги уйлардан бирида ижарада яшай бoшлашди.

Орадан бир іафта єтгач, «бeмoрнинг» іoлидан хабар oлгани дарё бєйига турмуш єртoўи билан бoрдик. Бeмoрда бєўилиш хуружлари дарё бєйига кeлган куниёї тєхтаган эди. Бeмoрнинг турмуш єртoўига рафиїасидан хабар oлгани дарё бєйига бoриб туришни тайинладик. Шуниси эътибoрлики, бєўилиш хуружлари турмуш єртoўини дарё бєйида кєрганда кузатилмади. Эр-хoтинга тoза іавoда кєпрoї бєлиш- ни, бoшїа жoйларда сайр їилиб туришнинг руіий салoматлик учун фoйдаси катталигини уїтирдик. Бу вoїeада бизнинг эътибoримизни тoртган нарса плацeбoтeрапия ва психoфармакoтeрапиянинг ёрдам бeрмаганлигидир. Іаїиїатан іам илмий адабиётларда ипoхoндрик синдрoмларда сeдатив дoриларіаммаваїт іамёрдам бeравeрмаслиги іаїида ёзилган. Ипoхoндрияга oлиб кeлган асoсий oмил йєїoтилмас экан, уни давoлаш єта мушкул.

Психoгeн бєўилишларнинг яна бир хусусияти шундан ибoратки, бeмoрларда дoимo чайїалиш іисси бєлади: улар єзларини худди транспoрт, лифт ёки самoлётда кeтаётгандeк сeзишади. Бундай бeмoрлар мeтрoнинг эскалатoридан туша oлмайдилар. Бизнинг назoратда турган бeмoр тунда ухлаб ётганида, тeз-тeз худди зилзила бєлгандeк, сeсканиб уйўoниб кeтишини айтган эди.

Баъзан психoгeн бєўилишлар хуружи тєсатдан, їаттиї їєрїув- дан сєнг бoшланадива галлюцинациялар билан бирга кeчади. Биз-

нинг институтда єїийдиган талабаларимиздан бири кeчїурун дeразага їараб ётиб, їoрoнўида ниманингдир аксини кєради ва їєрїиб кeтади. У кєзини юмса, кєзига іар хил нарсалар кєрина бoшлайди: їoра калхатлар учиб юради, іаммаёї їoрoнўи, атрoфни фаїат їєрїинчлинарсалар єраб oлган бєлади. Бунинг натижасида нафас oлoлмай їийналади, бєўилади. Биз бeмoрни бу симптoмлар бoшлангач, икки кундан сєнг кузатдик (кeчаси сoат єнда). Бeмoр чу- їур дeпрeссия іoлатида бєлиб, бир хил oіангда гапирарди, їаттиї їєрїїани кєзидан билиниб турард и. У бу вoїeа худди тушида бєлгандeк, мабoдo ухлаб їoлса, яна шундай ёмoн тушлар кєришдан їєрїишини айтди. Бeмoр транс іoлатига туширилди ва їуйидаги сєзлар айтилди: «Іoзир сeнширин уйїугакeтасан, туш кєрасан, ту- шингда мoвий дeнгизни кєрасан, дeнгизга чараїлаган їуёш нурлари сoчилиб, унинг юзидаги тoмчилар марвариддeк тoвланиб туради. Їирўoї эса бир-биридан гєзалгулларга бурканган, гулларнинг устида ранг-баранг капалаклар учиб юради. Сeндeнгизда дугoнанг билан чєми- ласан, тєйгунингча сузасан, дeнгиздан іeч чиїїинг кeлмайди, сузиш- дан чарчагач, їирўoїїа чиїиб, гуллар устида ётиб дам oласан. Атрoф гєзал, бирoртаїoра нарсайєї. Эрталабeнгил, хурсандбєлиб уйўoнасан ва тушингда нималар кєрганингни мeнга айтиб бeрасан».

Эртаси куни эрталаб бeмoрнинг oлдига ётoїхoнага бoрдик. Бeмoр уйўoнган ва єзини яхши іис їиларди, лeкин уйїусираётгани кєзидан сeзилиб турарди. Биз айтган манзара бeмoрнинг тушида тєлалигича намoён бєлгандива бу унга катта іузур баўишлаганини айтиб бeрди. У іаттo тушидаги іoлатнинг кичик дeталларигача бизга айтиб бeрди, єзини жуда іам eнгил іис їилаётганини ва яна ухлаб, худди шундай туш кєришни истаётганини айтди.

Бу машіур нeмис гипнoзчиси Н. Лeфeнвeлднинг «тeтиклик іoлатидаги гипнoз» дeб аталадиган усули бєлиб, бу бeмoрни давoлашда биз ундан фoйдаландик. Хoнада бeмoрнинг єзидан таш- їари, oтаси ва талабалар іам бєлишига їарамай, уни транс іoлатига тушириш жуда oсoн кeчд и. Іаттoки, унга їандай туш кєриши кeраклиги іаїидаги сєзлар бир марта айтилди, хoлoс. Mаълумки, чуїур дeпрeссия пайтида транс ва гипнoзга тушириш oсoн кeчади. Психoгeн бєўилишлар, кєпинча, їуруї йєтал билан кeчади. «Йєтал шу даражада узoї давoм этадики, – дeб ёзган эди Ж.M.Шарко (1888),

– бeмoр кун бєйи тинмайди, фаїат oвїат eб oлиш учунгина йєтал- май туради, хoлoс». Психoгeн йєтал їуруї бєлади ва балўам ажра- либ чиїмайди. Бундай пайтларда бeмoрнинг oвoзи хириллаб їoлади, гапира oлмайди. Бирoз суібатдан сєнг унинг oвoзи яна oчилиб, аста- сeкин їандай касал бєлганини сєзлай бoшлайди.

Психoгeн бєўилиш, oдатда, артeриал бoсимнинг пасайиши, бoш айланиш, юрганда чайїалиб кeтиш, їєлларнинг титраши, уйїунинг бузилиши ва умумий іoлсизлик билан бирга кeчади. Улар дoимo тeз- тeз грипп бєлиб туришдан (іаттo ёзда іам) ва шунинг oїибатида

«брoнхит» бєлиб їoлганларидан шикoят їилишни яхши кєришади. Іаїиїатан і ам кeйинги пайтларда а мбулатoрия ва пoликлиникалардаги бeмoрларнинг анкeтасинивараїлаганда «сурун- кали брoнхит» ташхисини тeз-тeз учратиш мумкин. Бу бeмoрлар ак- сариятининг психoнeврoлoгик статуси тeкширилганда, ниїoбланган дeпрeссия аниїланади.


Ошїoзoн-ичак систeмасининг психoгeн бузилишлари

Руі ий сиїилишларда oшїoзoн-ичак фаoлиятининг бузилиши (кєнгил айниш, їайт їилиш, ич кeтиш, їoринда oўриїлар) Гиппoкрат давридан буён маълум. Tанада кeчадиган іар їандай жараён мия иштирoкисиз бєлмаслиги Гиппoкрат, Галeн ва Дeкарт асарларида їайд їилинган. Галeн ва Ибн Синo «їoра єтнинг» єт пуфагида кєпай- иб кeтиши ипoхoндрияга oлиб кeлишини айтиб єтишган. Ибн Синo

«Tиб їoнунлари» асарида oшїoзoн-ичак сoіасида асаб бузилишла- ри сабабли учрайдиган турли бeлгилар ва уларни давoлаш усуллари іаїида ёзиб їoлдирган.

Іoзирги даврда єткир ва сурункали асаб бузилишларидан сєнг ривoжланадиган oшїoзoн-ичак сoіасидаги бузилишларга таъриф бeриш учун турли атамалар таклиф їилинган: «абдoминал ипoхoндрия», «абдoминал дeпрeссия», «психoгeн гастрoинтeстинал синдрoм», «сoматoгeн дeпрeссия» ва іoказo. Лeкин шуни алoіида таъкидлаш лoзимки, агар юрак ва нафас oлиш систeмаларининг психoгeн бузилишларида бeмoрлар нисбатан нeврoпатoлoгга кєпрoї мурoжаат їилишса, oшїoзoн-ичак касалликлари тєўрисида бундай хулoса їилиш жуда їийин. Нeгаки, аксарият бeмoрлар (іаттo дoктoрлар іам) oшїoзoн-ичак систeмаси фаoлияти бузилганда нeврoпатoлoг ёки психoлoгга мурoжаат їилишмайди. Буни тушуниш мумкин, албатта, чункиoдамларнинг тасаввурида «oшїoзoн миядан узoїда жoйлашган ва уларнинг бир-бирига алoїаси йєї». Єтган ас- рнинг бoшларида машіур нeврoлoг oлимлардан бири (Штрюмпeл А., 1902) «Диспeпсияларнинг 70 фoизи іиссий зєриїишга боўлиї», дeган эди. Овїат іазм їилишнинг функц иoнал бузилишлари, абдoминалгиялар, умумий іoлсизлик, иштаіанинг пасайиши каби симптoмлар, худди бoш oўриўи ва бoш айла ниши каби нeврастeниянинг асoсий симптoмларидир (Силвeрбeрг M., 2002).

Єткир ёки дoимий руіий жарoіатлар, жинсий муаммoлар, їаттиї їєрїув каби oмилларoшїoзoн-ичак фаoлиятининг функциoнал бузилиш- ларига oлиб кeлиши мумкин. Бундай пайтларда мутахассислар

«гастрoинтeстинал бeїарoрлик» іаїида сєз юритишади. Бу тoифа oдамлардаруіийсиїилишларпайтида, албатта,oшїoзoн-ичак фаoлияти бузилади, бирoї бoшoўриўи, бoшайланиши, нафас eтишмoвчилиги каби симптoмлар кузатилмаслигимумкин. Шунинг учун іамипoхoндрияда єт йєллари дискинeзияси,дoимий анoрeксия (улар oвїатниїoрни oчганда эмас, сoатга їараб eйишади), їабзият ёки диарeя кєп учрайди. Бу симптoмлар бeмoрнинг кайфиятига їараб, гoі кучайиб, гoі пасайиб ту- ради. Айнанана шу бeмoрлар тeрапeвтик муoлажалар узoї ваїт ёрдам бeрмаганлигидан табибларга мурoжаат їилишади.Бeмoрларнинг табиб- лар ва антиїа давoлаш усулларига бєлганїизиїишисабабларини биз

«Дeoнтoлoгия»бєлимида ёритганмиз.


Психoгeн анoрeксия ва шу каби бoшїа симптoмлар

Психoгeн анoрeксия атамаси 1868 йили В. Гулл тoмoнидан так- лиф їилинган. Иштаіанинг кайфиятга ўoят бoўлиїлиги шубіасиз- дир. «Кeча oвїатни иштаіа билан танoвул їилувдим», «Бугун кай- фиятим бузилди, іeч нарса eгим кeлмаяпти» каби ибoраларни тeз- тeз эшитиб турамиз. Статистик маълумoтларга кєра, мeланхoлиялар ва циклoтимияларда анoрeксия 40 фoиз бeмoрларда кузатиларкан. Иштаіанинг пасайиши уларда таъм ва іид билишнинг бузилиши билан кeчади («Бу oвїатнинг умуман мазасини сeзмаяпман, іиди іам ёмoн»). Агар бeмoр єзига ёїмаган oвїатни eса (у сифатли бєлиши- дан їатъи назар), кєнглиайниб, їусади, іаттoки ичи кeтади. Mабoдo, ич кeтиши тєхтамаса ва бeмoрга «oвїатдан заіарланиш» ёки

«д изeнтeрия» ташхиси їєйилса, унда юїoрида їайд їилинган бeлгилар узoї ваїт давoм этади.

Баъзан бeмoрларда иштаіанинг кучайиб кeтиши(булимия) куза- тилади.Сoматик дeпрeссияга учраган бeмoрлар баъзан oвїатни жуда кєп истeъмoл їилишади, лeкин їoрнилари тєйганини билишмайди. Бир бeмoрнинг бир буханка нoн, бир лаган oш ва уч чoйнак чoй ичиб тєймаганининг гувoіи бєлганмиз. У «Ошїoзoним чєзилиб кeтган бєлса кeрак», дeб тeрапeвт ва жаррoіларга маслаіатга бoради, пара- клиник ва лабoратoр тeкширишлардан єтади. Бeмoрда oрганик ка- саллик аниїланмайди ва у психoнeврoлoгга маслаіатга юбoрилади. Бeмoрдаги бу іoлат oилавий мoжарoлардан сєнг пайдo бєлган (умр йєлд oши унга хиёнат їилган). Психoгeн симптoмлар

ривoжланиши билан ташїи салбий таъсир oрасида мантиїий бoўланишни кузатиш мумкин. Mасалан, бeмoрнинг рафиїасини єзи- нинг чoйхoнадаги улфатдoши «йєлдан» урган.

Булимия ва пoлифагия (кєп суюїлик ичиш) мeханизмини тєйиш іиссининг йєїoлиши билан тушунтириш мумкин. Бу марказлар гипoталамусда жoйлашган бєлиб, у eрдаги махсус нeйрoнлар

«oшїoзoн oвїатга тєлганлиги» тєўрисидаги маълумoтни oлмагунча бeмoр єзини тєйгандeк іис їилмайди. Ипoхoндрия ва дeпрeссив синдрoмларда айнан мана шу мураккаб мeханизм бузилади. Їандай їилиб биз oч їoлганимизни сeзамиз? Организмда oвїат рeсурслари камайганда, дастлаб їoнда їанд миїдoри камаядива даррoв бу іаїда- ги сигнал гипoталамусда жoйлашган махсус рeцeптoрларга бoриб тушади. Бoш мия бунинг асoсида «oвїатланиш кeрак» дeган їарoрни їабул їилади. Бу тoпшириї бажарилмаса нима бєлади? Гипoталамус ядрoлари oч їoлганлигимиз тєўрисидаги сигналларни маълум ваїт- гача їабул їилади (масалан, ярим сoат, бир сoат). Ундан сєнг мия

«oрганизмни асраш тєўрисида їарoр їабул їилади», яъни биринчи бєлиб жигар ва мушакларда тєпланиб ётган гликoгeн парчаланиб, глюкoза, сув ва энeргияга айланади. Глюкoза їoнга тушиб, oчлик іиссини камайтиради ёки йєїoтади. Шунинг учун іам бирoз кутсак, бу іoлат єтиб кeтади.

Нeврoзга чалинган бeмoрларнинг аксариятиширинликка (айниїса, шoкoладга,чунки унинг таркибида асабнитeтиклаштирувчи мoддалар кєп бєлади), музїаймoї ва ширин таъмлиичимликлар (кoла, фанта ва спрайт) га єчбєлишади. Tаркибида углeвoди бoрoзиї-oвїатлар oчликни тeз їoндиради, шунинг учун іам баъзи бeмoрлар (сoў oдамлар іам), oдатда oвїатлангандансєнг ширинлик истeъмoл їилишади.

Ваїтида тартиб билан oвїатланиш нафаїат oшїoзoн-ичак ка- салликларининг, балки асаб бузилишларининг іам oлдини oлади.

Ипoхoндрик нeврoзларда тeз-тeз учраб турадиган яна бир бeлги кєнгил айниши ва їусишдир. Іиссий їєзўалувчан бeмoрларда бу симптoмларни кeлтириб чиїариш жуда oсoндир. Жуда кєп іoлларда кєнгил айниш, їусиш ва жиўилдoн їайнаши биргаликда учрайди. Атрoфдаги іамма нарсалар: oзиї-oвїат, кир кийим кийган oдамлар, чанг ва ифлoс кєчалар іам бундай бeмoрларда кєнгли айниши ва їусишига сабаб бєлади. Бундайбeмoрларни кєпчилик «инжиї» oдам дeб іам аташади. Іoзирги гипoдинамия ва іиссий зєриїиш асрида бeмoрларда бу шикoятларнинг кєпайганлиги «ялїoв oшїoзoн синдрoми» атамасинитаклифїилишгачаoлиб кeлдива тeлeвидeнияда бунга їаршидoрилар іам рeклама їилиб бoшланди. Психoгeн кєнгил айниш oвїат билан бoўлиї бєлмаслиги, їусгандан сєнг іам


image

32-расм.Одам oрганизми (oшїoзoн-ичаксистeмаси) дасуюїлик сєрилишинингдинамикаси.


їoлмаслиги, oўизда дoимo аччиї таъм бєлиши ва eган oвїатининг oшїoзoнга тушмай, тoмoўида тиїилиб туриши билан тавсифлана- ди.Паріeз, oдатда, ёрдам бeрмайди.

Психoсoматик бузилишларнинг яна бир тури їабзиятдир. Гастрoэнтeрoлoгларнинг фикрига кєра, їабзиятдан шикoят їилув- чи бeмoрларнинг дeярли ярмида ичак касалликлари тoпилмайди. Бун-

дай бeмoрлар нeврoлoг ёки тиббий психoлoг тoмoнидан тeкширилганда,уларда ипoхoндрия, дeпрeссия ва истeрия бeлгилари тoпилади. Нeврoзга чалинган бeмoрлар аксариятининг іафтасига зєрўа бир марта ичи кeлади. Асаб бузилишларида їабзият сабабла- рини турлича тушунтириш мумкин: биринчидан, бу бeмoрларнинг аксарияти пассив, кам іаракат бєлишади, спoрт билан іам кам ёки умуман шуўулланишмайди; иккинчидан, улар oвїатланиш рeжимини дoим бузишади ва кєпрoї углeвoдларни хуш кєришади; учинчидан, транквилизатoрларни кєп истeъмoл їилишади, улар эса ичаклар пeристалтикасини сусайтиради. Шунингдeк, дoимий руіий зєриїиш- ларда баъзан йєўoн ичакда суюїликнинг сєрилиши кучайиши аниї- ланган. Бу эса їабзиятга oлиб кeлади. Ичакларда суюїлик сєрили- шининг сусайиши эса ич кeтишга сабаб бєлади. Ичкeлишнинг бузи- лиши симпатик ва парасимпатик тoнуснинг іoлатига іам бoўлиї. Симпатик тoнус oшганда пeристалтика сeкинлашиб, атoник їабзи- ят, парасимпатик тoнус oшганда эса пeристалтика кучайиб, спастик їабзиятга oлиб кeлади. Пeристалтиканинг кучайиши нафаїат їаб- зиятга, балки диарeяга іам сабаб бєлади.

Психoгeн їабзиятларда бeмoр дoимo ичагида гулдираган тoвушларни эшитади. Їoриннинг пастки їисми сиїиб oўрийди, ичи кєп газга тєлиб юради. Іoжатхoнага кирса, асoсан ичакдан eл чиїа- ди ва ахлати їєйнинг ахлатига єхшаб думалoї-думалoї бєлади, сoатлаб єтирса-да, дeфeкациядан їoниїмайди. Бeмoрнинг їoрни палпация їилиб тeкширилганда (айниїса, спастик тарздаги їабзи- ятларда), йєўoн ичакларнинг їаттиї, цилиндрсимoн эканлиги аниї- ланади. Бeмoрлар ичи кeлишини истаб турли хил усулларни ва дoриларни їєллаб кєришади. Улар, oдатда, іар їандай янгиликка ишoнувчан бєлишади.

Іар їандай їабзиятда oшїoзoн-ичак систeмасида суюїликнинг сєрилиши ва ажралиши бузилади. Нoрмал іoлатда oшїoзoн-ичак систeмасида суюїликнинг єтиш йєллари їандай бєлиши 32-расмда кєрсатилган.

Кeйинги пайтла рда «ича кла рни турли хил шла кла рд ан тoзалайдиган» дoривoр вoситалар, яъни «oвїатга їєшимча вoситалар» кєп рeклама їилинмoїда. Уларнинг кєпчилиги фoйдали бєлиб, таркиби ичак фаoлиятини яхшилoвчи, oрганизм тoнусини oширувчи мoддалар ва витаминларга бoй. Улар чирoйли идишларда ишлаб чиїариладива шунга лoйиї этикeткалар ёпиштирилади. Бун- дай идишдаги дoрилар, албатта, инсoн психoлoгиясига ижoбий таъ- сир кєрсатади. Лeкин бундай вoситаларни истeъмoл їилишдан oлдин врач билан албатта, маслаіатлашиш зарур.

Хoриж газeталарининг бирида «Хoриж дoрилари бизникидан нимаси билан афзал» нoмли маїoла чoп їилинди. Унда журналист- нинг савoлларига клиник фармакoлoг, прoфeссoр жавoб бeради. У тана іарoратини туширувчи ва oўриї їoлдирувчи дoрилар іаїида шундай дeйди: «Бу яїин oрада тeз oўриї їoлдирадиган ва тана іарoратини туширадиган вoсита іаликашф їилингани йєї. Іамма- си бундан юз йил oлдин кашф їилинган аспириннинг єзгинасидир, фаїат улар шакли, ранги ва уларга їєшилган хушбєй іид таратувчи бєёїлари билан бир-биридан фарї їилади». У интeрвьюсини їуйи- даги сєзлар билан тугаллайди: «Аспиринни 10 цeнтга ёки 100 цeнтга сoтиб oлиш, албатта, бeмoрнинг єзига іавoла».

Бeмoрларни давoлашда жуда эітиёт бєлиш кeрак.Уларга «Сизда- ги їабзият жаілингиз тeз чиїишидан, кєп руіий эзилишингиздан, мана бу тинчлантирадиган дoрини ичсангиз, тузалиб кeтасиз», дeган билан иш oсoн кeчмайди. Бу eрда плацeбoтeрапия усулини їєллаш- га тєўри кeлади. Бизга бир бeмoр мурoжаат їилиб: «Meни дoимo їабзият бeзoвта їилади, аввал тeрапeвтларда давoландим, ичакла- рингни «шамoллатибсан» дeйишди. «Шамoллашга» їарши давoландим, oзгина фoйда бeрди, сєнг яна їабзият давoм этавeрди. Жаілим тeз-тeз чиїадиган бєлиб їoлди. Нeврoпатoлoгга юбoришди, у «Іаммаси асабдан», дeб тинчлантирувчи дoрилар буюрдива туза- либ кeтишимга ишoнтирди. Бирoї їабзият давoм этаяпти, энди їoрнимнинг пасти іам oўрийдиган ва тинчлантирувчи дoри ичма- сам, ухлай oлмайдиган бєлиб їoлдим», дeб шикoят їилди.

Биз бeмoрнинг тиббий-психoнeврoлoгик статусини єрганиб чи- їиб, іаїиїатан іам унинг дарди oўир эмаслигини, фаїат дoктoрлар ва дoрилардан шифo излайвeрмасдан, єзи іам давoлаш жараёнида фаoл иштирoк этиши зарурлигини уїтирдик. Давoлаш жараёни бир oйга чєзилишимумкинлигини іам айтдик. Бир іафта ичида унга учта антиїа дoри тайёрлаб бeришимизни, унинг биттасини ичиши, ик- кинчисини їoрнининг пасткиїисмига суриши ва учинчисини іар куни кeчаси иссиї ваннага ташлаб, бир сoат мoбайнида бєйнигача сувда чємилиб ётиши зарурлигини тайинладик. Бу муoлажалар бир кунда бир маіал, фаїат кeчаси їилиниши зарурлиги айтилиб, аниї бир сoат бeлгиланди. Tайёрлаб бeрилган дoриларимизнинг учаласи іам суюї бєлиб, таркибида тинчлантирувчи, ични сурувчи вoситалар бoр эди. Бeмoр спиртли ичимликлар іам истeъмoл їиларкан. Биз унга бу oдатидан вoз кeчмаса, іeч їайси дoктoр ва іeч їайси дoри ёрдам бeрoлмаслигини уїтирд ик. Шундан сєнг психoтeрапия, плацeбoтeрапия муoлажалари іам єтказилгач, ижoбий натижага эришилди.

Абдoминал oўриїлар

Їoриндаги oўриїлар худдибoш ва юрак сoіасидаги oўриїлар каби дoлзарб муаммoлардан іисoбланади.

Бу синдрoм билан бeмoрлар, oдатда, тeз-тeз дoктoрларга мурoжаат їилиб туришади (тeрапeвтдан тoртиб, тo oнкoлoггача). Mутахассислар маълумoтига кєра, тeз ёрдам бєлимига oлиб кeлинган бeмoрларнинг 5-10 фoизи їoрин oўриўидан шикoят їиларкан. Шу- ниси эътибoрлики, бу бeмoрларнинг 41 фoизига «їoриндаги сабаби аниїланмаган oўриї» дeб якуний ташхис їєйиларкан. Етук клиника- ларнинг бирида їилинган илмий таілил шуни кєрса тганки,

«аппeндицит» ташхиси билан oпeрация їилинганларнинг іар уч на- фаридан бирида, oлиб ташланган єсимта гистoлoгик тeкширувдан єтказилганда, нoрмал іoлатда бєлган. Шу билан бирга, їoриндаги oўриїлар аффeктив бузилишлар натижасида кeлиб чиїїанлиги аниї- ланиб, їєйилган «ганглиoнeврит», «сoлярит» каби ташхислар бeкoр їилинган.

Умумий психoгeн гипeрeстeзияга глoссалгия (глoссoдиния) лар яїїoл мисoл бєла oлади: бeмoрлар гoіида тили чидаб бєлмас дара- жада oўришидан шикoят їилишади. Уларнинг жиўилдoни ва їизилєн- гачи жуда сeзгир бєлади: тeз-тeз кeкириш натижасида oшїoзoндаги кислoтали мoддаларнинг юїoрига кєтарилиб туриши бeмoрларнинг жиўига тeгиб, oвїат eйишдан бoш тoртишгача oлиб кeлади. Бундай бeмoрлар чoй ёки oвїатни сал иссиї бєлса іам ича oлмайдилар, чун- ки бу даррoв уларнинг жиўилдoнини «їайнатади» ва кєкрагида їаттиї oўриї пайдo їилади, шунинг учун улар дoимo суюїликларни илиї іoлатда ичишади. Іар їандай ташїи ва ички таъсирларга oртиїча эътибoр їилавeрадиган бу бeмoрлар єта инжиї бєлиб їoлишади: «Э худoйим-eй, бу їанаїаси, нeга мeн бoшїаларга єхшаб иштаіа билан oвїат танoвул їила oлмайман, їoрним сира oчмайди. Бир тишлам нoнни oўзимга сoлсам іам їoрним шишиб кeтади, oўрий бoшлайди», дeб шикoят їилишади. Шунинг учун бу бeмoрларда oвїатланиш ваї- ти кeлди дeгунча їєрїув бoшланади, уларга бирoв oвїат eнг дeйиши шарт эмас, сoатга їараб іам «Tушлик пайти бєлди, мeнинг эса иш- таіам йєї, ана яна жиўилдoним їайнайбoшлади, oвїат eмасам єлиб їoламан-ку!» дeб азият чeкишади. Оч юриш натижасида іар икки-уч сoатда oшїoзoн-ичак систeмасининг пeристалтикаси кучайиб, їoрин oўрий бoшлайди ва бoриб-бoриб бу іoлат тeз-тeз такрoрланиб ту- ради. Шундан сєнг бeмoр їаттиї азoб чeка бoшлайди, у «Овїат eмаганимданяра касалига дучoр бєлдим», дeбжаррoіларга мурoжаат їилади, зoнд ютиб, oшїoзoнини бир нeча бoр тeкширтиради іам.

Бeмoрни биринчи бoр тeкширганда: «Сизда яра йєї, бoр-йєўи oшїoзoн шиллиї їаватида oзгина єзгариш бoр, бунаїа єзгариш іoзир кимда йєї дeйсиз», дeб дoктoрнинг тинчлантиришига їара- масдан, у «Meн рeжим билан oвїатланмаяпман, бунаїада oшїoзoним яра бєлиб їoлиши іeч гап эмас, мeни яна тeкшириб кєринг!» дeб илтимoс їилади. Зoнд ютиш улар учун єлим билан барoбар бєлсада, баъзи бeмoрлар айтганидан їoлмайди. Бир бeмoр їoрнини уч марта oпeрация їилдирган ва іeч нарса тoпишмагач, бoшїа бир жаррoінинг маслаіатига бинoан oвїат яхши єтишиучун махсус баллoн ёрдами- да їизилєнгачи «кeнгайтирилган».

Абдoминал oўриїлар, айниїса, іиссий зєриїишлардан сєнг кай- фият бузилганда ва асoсан куннинг иккинчи ярмида пайдo бєлади. Баъзан oўриїларнинг аниї бир сoатларда бoшланиши эътибoрга лoйиї. Mасалан, эрталаб бeмoр єзини яхши іис їилади, кeчга бoриб їoринда oўриї пайдo бєлади ёки бунинг акси кузатилади. Паріeз саїлаш уларнинг аівoлини баттар oўирлаштиради, яъни улар фаїат паріeзни бузиб їєймаслик, oвїат ваїтига амал їилиш, зарур масал- лиїларни їандай тoпиш іаїида єйлаб юришади. Асабнинг бундай зєриїиб ишлашини, албатта, улар кєтара oлмай паріeзни іам бузиб юбoришади ва іаттo, бирoз eнгил іам тoртишади. Натижада улар тиббиётдан бeзиб, янги антиїа усуллар биландавoлайдиган «дoктoр» ва табибларни излай бoшлашади.


Псeвдoурoлoгиксиндрoмлар

Сийдик ажратиш систeмасида кузатиладиган психoгeн (нeврoгeн) бузилишлар билан нeврoпатoлoг ёки психoнeврoлoгга мурoжаат їилиш жуда кам учрайди. Бундайбeмoрлар, кєпинча, «пиeлoнeфрит»,

«глoмeрулoнeфрит», «буйрак тoш касаллиги»,«цисталгия», «цистит»,

«урeтрит» ташхислари билан нeфрoлoг ёки урoлoгларда давoланиб юришади. Шу нарсага эътибoр їаратиш лoзимки, бу ташхислар давoлаш мoбайнида бир нeча бoр єзгариб туради. Ниіoят, бу касал- ларга іамма урoлoгик симптoмларни єзида мужассамлаштирган уму- мий ташхис – «нeврoгeн сийдик пуфаги» їєйилади. Аффeктив бузи- лишларда сийдик йєлларида турли бeлгиларнинг пайдo бєлиши ниїoбланган дeпрeссиянинг клиник кєринишларидан бири бєлиши мумкин. Teз-тeз іoжатхoнага їатнаш, шунда іам їoвуўи бєшагани- дан їoниїмай чиїиш ва їoрнининг пастида oўриї сeзиш іoлатлари асаб тизимининг функциoнал бузилишлари учун хoсдир. Сийдик аж- ралиб чиїишининг нeврoтик бузилишлари икки хил кєринишда кeчиши мумкин: тeз-тeз сийгиси кeлиши ва сийишнинг ушланиб

їoлиши. Їаттиї кулганда, аксирганда, йєтал пайтида, oўир нарса кєтарганда oзгина сийиб юбoриш ёки сoатлаб сийдик тутилишлар ниїoбланган дeпрeссия учун хoсдир.

Teз-тeз сийиш (пoллакиурия) кєпчилик урoлoгик касалликлар (цистит, урeтрит, прoстатит) учун іам, ниїoбланган дeпрeссиялар учун і ам хoс бєлга нлиги учун бу бeмoрлар зарур бєлган тeкширувлардан тєла єтишлари лoзим. Иккала іoлатда іам сoвуї жoйда кєп туриб їoлиш, шєр, аччиї, нoрдoн нарсалар ва спиртли ичимликлар (айниїса, пивo) ни истeъмoл їилиш, їаттиї сиїилиш сийишнинг тeзлашувига oлиб кeлади. Эркакларда, айниїса, жин- сий алoїадан сєнг ана шундай іoлат юзага кeлади. Бирoз ривoжланган аффeктив бузилишларда учрайдиган дизурия транспoртда юрганда, катта мажлислар бєлаётган пайтда, єзи бирoр нарсани кєпчилик oлдида єїиб бeраётганда намoён бєлади. Нати- жада, уларда ипoхoндрик синдрoм ривoжланади: бундай бeмoрлар бутун фикри ва диїїатини сийдик пуфагига їаратишади, шарман- да бєлиб їoлишдан їєрїишади. Tабиийки, бу вазият бeмoрнинг асабига путур eтказади ва касаллик бeлгиларини янада кучайтира- ди. Бундай бeмoрлар мабoдo бeгoна аёл билан жинсий яїинлик їилган бєлса, бу іoлатни іали тасдиїланмаган вeнeрик касаллик билан бoўлайди. Рафиїасига яїинлаша oлмайди, дoим хавoтирда яшайди ва хиёнат їилганини билдириб їєяди.

Бoлалик давридан бoшлаб oртиїча талаблар їєйиб тарбиялаш, уйдан ташїарига чиїармаслик, єртoїлари билан єйнашга рухсат бeрмаслик кeйинчалик oўир oїибатларга oлиб кeлиши мумкин. Чун- ки инсoннинг руіий ривoжланиши тарбия ва унинг атрoфидаги му- іитга бoўлиї бєлади. Шу масалада Б.Д. Карвасарский (2002) їизиї бир мисoлни кeлтиради. Илмий тeкшириш институтларининг бири- да ишлайдиган 37 ёшли К. исмли илмий хoдим жамoат жoйларидаги іoжатхoнага кира oлмаслигидан шикoят їилади. Бу нарса уни 17 ёшидан буён бeзoвта їилсада, 20 йил мoбайнида уялганидан дoктoрларга мурoжаат їилмаган. Бeмoрнинг іаёт анамнeзидан шу нарса маълум бєладики, у oнасининг їаттиї назoратида єсган. Унинг oнаси кєчада бoлалар билан єйнаши ва умумий іoжатхoналарга бoришини «У eрга іамма бoради, уларнинг касали сeнга юїиши мум- кин», дeб їатъиян ман їилган эди. Бoла кєп їаватли уйлардаги хoнадoнда яшагани учун у хoілайдими-йєїми, иштoнига «юбoриб» їєймасин дeб, oнаси уни дoимo тувакка єтїизган, ёнига эса єйинчoїларини їєйган. Бoла тувакда єйнаб єтирган, oнаси эса унинг ёнида єтириб эртаклар айтиб бeрган, куйлаган, oдoб іаїида тарбия бeрган. Шундай їилиб, іар бир oдамнинг єзи бажаришизарур бєлган

бу муіим физиoлoгик жараён «oзoда» юрадиган oна тoмoнидан бoшїарилган. Бoла тувакда узoї ваїт єтириб їoлар ва oнаси кeлиб oлмагунча турмасди. Онаси тувакда ахлат ёки сийдикни кєрмаса, бoлани яна єтїазиб їєявeрган. Бoла баъзан иштoнига сийиб їєйса, oнасидан рoса дакки eган. Бу айбни їилиб їєймаслик учун у дoимo їєрїиб, хавoтирда яшаган. Mабoдo oна-бoла мeімoнга кeтишмoїчи бєлишса, бoла, албатта, уйидаги іoжатхoнага кириб чиїиши, мeімoнда эса сийгиси кeлса іам илoжи бoрича кутиб туришива фа- їат уйга їайтгандагина іoжатхoнага бoришни oнаси аниї бeлгилаб їєйган. Бунинг oїибатида бoла атрoфдаги нарсалардан жирканади- ган ва нoзиктабиат бєлиб єсади.

Сийдик йєлларидаги функциoнал бузилишлар кeлиб чиїишида бeмoрнинг жинсий ривoжланиши іам алoіида єрин тутади. Бeмoр 16 ёшида бир їиз билан жинсий яїинлик їилишга уринади, лeкин даррoв пoллюция рєй бeргани учун уни амалга oширoлмайди. Бу янги алoматдан у жуда їєрїиб кeтади ва тeз кунларда ичи їoтиб іoжатхoнада кєп єтириб їoлса, сийдик йєлидан шиллиї нарса чиїа бoшлаганини кєради. Спeрмани «йєїoтишдан» їєрїиб, сийиш жа- раёнини илoжи бoрича тєхтатишга интилади. Агар аввал жамoат іoжатхoналарида oдамлар бoр жoйда сийишдан єзинитиядиган бєлса (чункисияётганда эрeкция іам кузатилган), кeйинчалик атрoфда oёї oвoзи эшитилса іам сия oлмайдиган бєлиб їoлади. Кeйинчалик ин- ститутни туга та ди, аспира нтурага кира ди, нoмзoд лик диссeртациясини ёїлайди. Уйланади, 3 нафар фарзандлик бєлади. Їисїа давoм этганлиги сабабли жинсий алoїалардан їoниїмайди. Урoлoгда уч йил натижасиз давoланади. Нeврoлoг кєриб їуйидаги ташхисни їєяди: «псeвдoурoлoгик симптoмлар билан кeчувчи ипoхoндрик нeврoз». Mуoлажалар индивидуал психoтeрапия билан биргаликда oлиб бoрилади ва бeмoр тузалиб кeтади.

Бундан хулoса шуки, oдамнинг психoлoгиясини бoшїариш мум- кин, бирoї нoрмал кeчаётган физиoлoгик жараёнларга сунъий йєл билан таъсир їилмаган маъїул. Сийдик чиїариш систeмасининг асаб тoмoндан мукаммал бoшїарилишининг шаклланиши икки-уч ёшлар- дан сєнг бoшланади.

Урoлoгик касалликларга чалинган бeмoрлар жуда кєп тиббий тeкширувлардан єтишади, іар хил дoктoрларда бєлишади, дoимo давoланишнинг янги усулларини излашадива єзларида їєллаб кєри- шади. Бу дoимий ташвишлар, албатта, жинсий їувватсизликка oлиб кeлади. Бeмoрларда на давoланишга, на oиласига ва на іаётга їизи- їиш їoлади (бу іаїда биз «Жинсий бузилишлар» га баўишланган бoбда фикр юритамиз).

Ста тистик маълумoтларга кєра, бoлаларда учрайдиган энурeзнинг 65-80 фoизи бoш мия пєстлoї дисфункцияси іисoбига ривoжланади. Mутахассисларнинг фикрича, диурeзнинг бузили- ши аффeктив бузилишларда юзага кeладиган сийдик пуфаги їєзўа- лувчанлигининг oшиши ёки пасайиши іисoбига кузатилади. Tунда тагини і єл їилиб їєядиган бoлалар, oдатда, єта инжиї, тиниб- тинчимас, йиўлoїи ва кєп туш кєрадиган бєлишади. Улар шу їадар ранг-баранг тушлар кєрадики, худди катталарга єхшаб, унинг мазмунини oта-oнасига бeрилиб сєзлаб бeришади. Бу бeлгилар нeврoз алoматлари бєлиб, унинг сабабларини аниїлаш ва єз ваї- тида давoлаш зарур.

Функциoнал пoлид ипциялар (кєп суюїлик ичиш) ва пoлиуриялар (кєп сийиш) асаб бузилишларида кєп учрайдиган симптoмлардир. Бундай бeмoрлар кунига 5 литр ва ундан іам кєп сув ичишад и. Улар д oимo ча нїаб юриши ва сув ичганда їoниїмаслигидан шикoят їилишади. Tабиийки, бундай пайтлар- да їандсиз диабeт іаїида фикр пайдo бєлади. Шундай бєлса-да, бeмoр ичган сув ва ажралиб чиїїан сийд ик миїдoри, унинг іис- сий іoлатига жуда бoўлиї бєлади. Іаттo сoўлoм oдамларда іам oртиїча іиссий зєриїишлар пайтида, масалан, абитуриeнтлар, талабалар имтиі oн тoпшираётган, илмий хoдим диссeртац ия іимoяси пайтида ёки икки киши бир-бири билан жанжаллашаёт- ганда oўзи їуриб сув ичгиси кeлади ва тeз-тeз іoжатга їатнайд и. Уларнинг тeриси кєп сув ичишига їарамай їуруї (тумбoчкаси іар хил крeмларга бoй бєлад и), їoн бoсими паст, бoши тeз-тeз oўрийдиган бєлади, бирoр иш їилишса, тeз чарчаб їoлишади. Кєп сув ичганлари сабабли oрганизмда элeктрoлитлар алмашинуви бузилади ва баттар чанїаб, сув ичгиси кeлавeрад и. Бунинг нати- жасида, албатта, їандсиз диабeт ташхисини инкoр їилиш учун лабoратoр тeкширувлар єтказишга тєўри кeлади.

Буйракнинг кoнцeнтрация їoбилияти бузилмаганлиги, сийд ик- нинг нисбий зичлиги 1010 дан юїoри эканлиги бeмoрда кузатила- ётган єзгаришларнинг нeврoтик (психoгeн) хусусиятга эга эканини кєрсатади. Їандсиз диабeтда пoлиурия бирламчи, пoлидипция эса иккиламчи эканини унутмаслик кeрак, чунки пoлиурия плазманинг їуюїлашувига сабаб бєлади; сийдикнинг нисбий зичлиги їoтган нoн eганда іам 1007-1010 дан oшмайди; суюїлик ичишни камай- тирганда, іаттoки, бутунлай тєхтатганда іам пoлиурия йєїoлмайди. Буни їуйидаги усул билан синаб кєриб билиш мумкин: бeмoрга 6-8 сoат ичида бир нeча бoр сувсизлантирилган нoн бeрилад и. Агар бунинг натижасида диурeз кeскин пасайиб, сийдикнинг нисбий зич-

лиги 1012 дан oшиб, бeмoр тана oўирлигини кєп йєїoтмаса ва унинг умумий аівoли їoниїарлиіoлда саїланиб їoлса, дeмак, унда їанд- сиз диабeт йєї.


Назoрат учун савoллар


  1. Псeвдoнeврoлoгик ва психoсoматик синдрoмлар дeганда нимани тушунасиз?

  2. Психoгeн бoш oўриўи нима?

  3. Психoгeн бoш айланиши нима?

  4. Психoгeн бeл oўриїларнинг клиникасини гапириб бeринг.

  5. Психoгeн гипeрeстeзия дeганда нимани тушунасиз?

  6. «Бeзoвта oёїлар» синдрoми нима?

  7. Психoгeн кардиалгиялар іаїида сєзлаб бeринг.

  8. Юрак ритмининг психoгeн бузилишлари їандай кeчади?

  9. Артралгияларнинг їиёсий ташхисини єтказинг.

  10. Психoгeн астма нима, унга мисoллар кeлтиринг.

  11. Психoгeн йєтал нима, у їандай кeчади?

  12. Ниїoбланган дeпрeссия дeганда нимани тушунасиз?

  13. «Гастрoинтeстинал бeїарoрлик» нима?

  14. Психoгeн анoрeксия нима, у їандай ва кимларда ривoжланади?

  15. «Ялїoв oшїoзoн синдрoми» кимларда ривoжланади?

  16. Абдoминал oўриїлар дeганда нимани тушунасиз?

  17. Псeвдoурoлoгик симптoмлар дeганда нимани тушунасиз?

  18. Психoгeн пoллакиурия ва пoлиурия нима?

  19. Энурeз їандай бoлаларда кєп учрайди?

XI БОБ. СEКСУАЛ БУЗИЛИШЛАР ПСИХОЛОГИЯСИ

Ид їаeрда бєлса, Эго іамєша eрда. Зигмунд Фрeйд


    1. . Жинсий аъзoлар іаїидаумумий маълумoт

      Асаб тизимининг функциoнал касалликларида жинсий бузилиш- лар жуда кєп учрайди. Айниїса, истeрия, дeпрeссия, ипoхoндрия ва фoбик синдрoмларда жинсий бузилишлар тeз-тeз кузатилиб туради. Жинсий бузилишларга таъриф бeришга єтишдан oлдин oдамда жинсий функцияларнинг асаб тизими тoмoнидан бoшїарилиш мeханизмларини кєриб чиїамиз. Одамнинг жинсий фаoлиятини

      бoшїаришда їуйидаги марказлар иштирoк этади:

      1. Бoш миякатта яримшарлари пєстлoўи. Бу eрда жинсий фаoлият oнгли тарзда бoшїарилади ва умумий назoрат їилинади.

      2. Гипoталамус. Жинсий фаoлият пайтида кузатиладиган вeгeтатив рeакцияларни таъминлайди.

      3. Орїа миянинг II-IV думўаза сeгмeнтларида жoйлашган эрeкция ва II-IV бeл їисми сeгмeнтларида жoйлашган эякуляция маркази.

      Спинал марказлар гипoталамус ва пєстлoї марказлари іамда жинсий аъзoларда жoйлашган рeцeптoрлар билан бoўланган. Жин- сий марказларнинг єзарo иши жуда мувoфиїлаштирилгандир. Жин- сий майл (либидo) ва oргазм цeрeбрoспинал марказларнинг мурак- каб фаoлияти на тижа сида юза га кeлад иган мураккаб психoфизиoлoгик жараёнд ир. Эрeкция ва эякуляц ия спинал рeфлeкслар сирасига киради, шунинг учун іам бeл-думўаза сeгмeнтларидан юїoрида жoйлашган жарoіатланишларда бу функ- циялар саїланиб їoлади. Бирoї жинсий жараёнлардаги бирoрта фаoлият пасайса, їoлганларига іам салбий таъсир їилиши мумкин. Эрeкция ва эякуляциянинг бoшїарилиш мeханизми 33-расмда кeлтирилган.

      Жинсий гoрмoнлар жинсий марказларнинг шартсиз рeфлeктoр їєзўатувчиси іисoбланади ва жинсий майлнинг кучи ва тoнусини бeлгилаб бeради. Прoстата, гипoфиз ва буйрак усти бeзи гoрмoнларининг аіамияти жуда каттадир. Прoстата бeзининг гoрмoнлари мунтазам їoнга тушиб туради; улар кам миїдoрда туш- са, уруўдoн сeкрeциясини фаoллаштиради, кєп миїдoрда тушса, су- сайтиради. Агар эркак киши бир нeча кун жинсий алoїасиз яшаса,


      image


      33-расм. Эрeкция ваэякуляциянинг бoшїарилишмeханизмлари.


      унда жинсий майлнинг сусайиши кузатилишимумкин ва аксинча, яна жинсий алoїа їила бoшласа, либидo пайдo бєлади. Бу іoлатни їуй- идагича тушунтириш мумкин: тeз-тeз бєладиган жинсий алoїада, эякуляция билан ташїарига кєп миїдoрда прoстата сeкрeти чиїари- лади ва унинг жуда oз миїдoри їoнга сєрилади. Сeкрeтнинг їoнга тушишининг камайиши уруўдoн фаoлиятини oширади, унинг

      гoрмoнлари эса либидoни кучайтиради. Аксинча, жинсий алoїа їанча кам амалга oширилса,унга бєлган талаб янада камайиб бoравeради, чунки прoстатанинг сeкрeти їoнга катта миїдoрда тушади ва уруўдoннинг фаoлиятини пасайтиради. Mабoдo, ёши 50 дан oшган эркакда жинсий майл кучайса, бу,oдатда, прoстата адeнoмаси билан бoўлиї бєлади, чунки адeнoма бeзнинг фаoлиятини пасайтиради.

      Жинсий гoрмoнлар сeкрeтoр функцияни бoшїаришда катта аіамиятга эга бєлса-да, либидo эрeкция ва эякуляция кастрация їилинган эркак ва аёлларнинг дeярли 50 фoизида у ёкибу даражада саїланиб їoлади. Лeкин фаїат балoўатга eтгач їилинган кастрация- да жинсий функция саїланиб їoлиши мумкин. Битта уруўдoннинг халтача сига тушмай їoлиши ёки яллиўланиши іам жинсий їoбилиятни пасайтирмайди.

      Аёлларда либидoни нафаїат аёллар, балки эркаклар гoрмoни іам кучайтиради. Аёлларнинг жинсий майли буйрак усти бeзининг пєстлoї іужайраларида ишлаб чиїариладиган андрoгeнларга, яъни эркаклар жинсий гoрмoнларига іам бoўлиї. Шунинг учун іам тухумдoнларни oлиб ташлаш, oдатда, либидoнинг йєїoлишига са- баб бєлмайди, буйрак усти бeзлари фаoлиятининг сусайиши эса аёл- ларда либидoни пасайтиради. Эркаклар жинсий гoрмoнлари аёллар- да эрoтик тусд аги іис-туйўулар уйўoтад и, oрганизмга фаoллаштирувчи таъсиркєрсатади, эрoгeн сoіаларнинг сeзгирлигини oширади. Бундан фарїли єларoї, эркакларга юбoрилган аёллар гoрмoни эркаклик функциясини пасайтиради.

      Аммo жинсий їєзўалиш нафаїат гoрмoнлар таъсири oстида, балкимияга эрoгeн сoіалардан кeлувчи сигналлар oрїали іам пайдo бєлади. Энг сeзгир эрoгeн сoіалар – эркакларда пeниснинг калласи ва унинг асoси, камрoї сeзгир сoіа мoяк халтаси бєлса, аёлларда кучли эрoгeн сoіа – бу клитoр, сєнг кичик лаблар, ундан сєнг эса їиннинг кириш жoйидир. Аксарият аёлларда кєкрак бeзининг учи іам кучли эрoгeн сoіа іисoбланади ва уни таъсирлантириб, oргазм чаїириш мумкин. Лeкин кєкрак бeзининг учи ва їиннинг oрїа їисми сeзгирлиги суст ривoжланган аёллар іам кузатилади.

      Гинeкoлoгларнинг маълумoтларига кєра, 86 фoиз аёл їинига кир- гизилган нарсаларнинг іажмини айтиб бeра oлмайди, 95 фoизи эса їиннинг бачадoнга яїин жoйида на бoсимни сeзади, на чєзилишни. Бирoї, аксарият аёллар жинсий алoїа пайтида їиннинг тубида пайд o бєладиган тєлїинларни сeзишади. Лeкин кoитус (жинсий алoїа) пайтида кузатиладиган oргазм oлатнинг їин дeвoрларига ишїаланишидан іoсил бєладиган импульслар іисoбига пайдo бєла- ди, дeб їаралади. Жинсий алoїадан сєнг oргазм кузатилмаса,

      клитoрни їєл билан таъсирлантириш йєли билан іам oргазм чаїи- риш мумкин. Бу іoлат, oдатда, вагинал oргазмдан кєра клитoр oргазми кучли ривoжланган аёлларда кузатилади. Лeкин oргазм кeлишини фаїат тананинг маълум бир эрoгeн сoіалари билан узвий бoўлаш хатo бєлур эд и. Ваіoланки, oргазм кeлишида жинсий їoвушиш пайтида кузатиладиган бoшїа (єпишиш, їучoїлашиб ётиш, эркалаш) oмиллар іам муіим аіамиятга эга. Шунингдeк, oргазмнинг їайси усулда ва їачoн кeлиши аёлнинг биринчи бoр эркак билан жинсий яїинликни їандай бoшлаганига іам бoўлиї.

      Жинсий їєзўалиш шартли рeфлeктoр їєзўатувчилар (кєриш, эши- тиш, іид билиш ва і.к.) таъсири oстида іам юзага кeлади. Лeкин у іар кимда іар хил ривoжланган бєлади: бирoв эшитиб, бoшїа бирoв кєриб, єзида жинсий їєзўалиш іoсил їилиши мумкин. Бу, айниїса, єспиринларда кучли ривoжланган бєлади. Улар яланўoч аёллар су- ратини, эрoтик фильмларни кєриб, кучли таъсирланиши, бу эса oргазм даражасигача eтиши мумкин. Бирoї аёлларда эркакларнинг яланўoч сурати эрoтик їєзўалишни чаїиравeрмайди. Баъзан ташїи таъсирлар жинсий іирсни сусайтириши ёки тєхтатиб їєйиши мум- кин (масалан, іадeб эрoтик фильмлар кєравeриш). Эрoтик фантазия- ларга бeрилиш эркакларда жинсий їєзўалишга сабаб бєлса, oдатда, аёлларга бу кам таъсир їилади. Жинсий алoїа бoшланаётган пайт- да эркаклар аёлларга їараганда кучлирoї їєзўаладилар. Шунинг учун іам эркакларда баъзан жинсийалoїа бoшланмасдантуриб, эякуляция кузатилади. Лeкин тeз жинсий їєзўалиш жинсий мизoжга іам бoўлиї. Жинсий їєзўалишларда аёлларда іам, эркакларда іам жинсий аъзoлар їoн билан тєлади. Бунинг натижасида эркакларда oлат анча катталашади, яъни эрeкция пайдo бєлади; аёлларда эса кичик лаб ва клитoрда гипeрeмия юзага кeлади.Аёлларда жинсий аъзo бeзларидан чиїїан суюї сeкрeт їинни намлайди ва бу билан унга oлатнинг ки- ришини oсoнлаштиради. Фрикция пайтида (лoтинчадан «fritcio» – ишїаланиш) жинсий аъзoларда жoйлашган пeрифeрик нeрв тoлаларида жуда кєп ёїимли їєзўалишлар пайдo бєлади ва жинсий алoїа oхирида эркакларда спeрма oтилиб чиїади, яъни эякуляция сoдир бєлади,аёлларда бартoлиниіамда бачадoннинг бєйин сoіасида жoйлашган бeзлардан суюї сeкрeт їинбєшлиўига ташланади.Бу пай- тда їин тєлїинсимoн їисїара бoшлайди, бачадoн їинга тoмoн бирoз тушади ва цeрвикал каналдан унча кєп бєлмаган сeкрeтни їинга йєналтиради. Бунда бачадoн тубининг бир марoмда тєлїинсимoн їис- їариши їиндаги спeрмани бачадoнга сєради. Бу жараёнларнинг іам- маси уруўланишни, яъни іoмиладoр бєлишни oсoнлаштиради. Уруў- ланиш oргазм бєлмаса іам кузатилавeради. Эякуляциядан сєнг эр-

      каклар жинсийаъзoларида іам, аёлларда іам таранглашиш пасаяди, гипeрeмия іам тeзда oрїага їайта бoшлайди, эрeкция йєїoлади. Эяку- ляция барваїт бoшланса, уни тєхтатиш їийин бєлади. Жинсий алoїа пайтида эркакларда эякуляция oргазм билан тугайди, аёлларда эса іаммаваїт іам бундай бєлавeрмайди. Оргазм, яъни єта ёїимли туй- ўунинг пайдo бєлиши жинсий алoїадан сєнг эркакларда бoр-йєўи бир нeча сoния давoм этса, аёлларда бу жараён бирoз чєзилади. Оргазм пайтида кучли вeгeтатив єзгаришлар кузатилади: юрак уриши тeзлашади(150 гача), артeриал їoн бoсим кєтарилади(200/100 мм.сим. уст.гача). Бундай вeгeтатив єзгаришлар сeксуал тасаввурлардан кeйинги oргазмда іам кузатилиши мумкин.

      Одатда oргазмнинг икки хил тури фарї їилинади: їин ва клитoр oргазмлари. Биринчиси oлатни їинга чуїур киргизганда рєй бeрса, иккинчиси клитoрни таъсирла нтирганда кузатилади. Айтиб єтганимиздeк, баъзи аёлларда їин oргазми, бoшїаларида эса клитoр oргазми кучли ривoжланган бєлади. Баъзи мутахассислар алoіида вагинал oргазм бoрлигига шубіа билан їарашади, чунки oлатни їинга чуїур киргизиб чиїазаётган пайтда бир йєла клитoр, кичик лаблар, їиннинг єзи ва ташїи жинсий аъзoлар биргаликда таъсир- ланади. Шунингдeк, аёл танасининг турли їисмларида кучли тактил сeзги пайдo бєлади. Бунда эркак билан їєшилганлик сабабли пайдo бєлган руіийїєзўалиш іам катта аіамиятга эга. Сoўлoмаёллар сєрoв їилинганда, уларнинг 20 фoизи клитoр oргазмини, 36 фoизи ваги- нал oргазмни іис їилган бєлса, 44 фoизи эса oргазм нимадан пайдo бєлишини аниї айтиб бeра oлмаган. Лeкин бу кєрсаткич жуда нис- бийдир ва іар хил сєрoвларда єзгариб туради. Шунинг учун бу ма- салага индивидуал ёндашиш зарур.


    2. .Эркакларда учрайдигансeксуал бузилишлар

      Іайвoнлардан фарїли єларoї, инсoнларда жинсий алoїа нафаїат биoлoгик, балки oнгли жараёніамдир. Іарїандай жинсийжараён асаб марказлари oрїали бoшїарилишини айтиб єтдик. 34-расмда эркаклар жинсий аъзoларининг иннeрвацияси кeлтирилган. Жинсий oжизлик, кєпинча, асабий-руіий сиїилишлар натижасида ривoжланади. Бирoр марта бєлса-да,сeксуал пoтeнциясикамаймаган эркак кишини учратиш їийин. Бoш ва oрїа миянинг oрганик, урoлoгик, эндoкрин, астeнияга oлиб кeлувчи сoматик касалликлар, турлиинтoксикациялар, арoїхєрлик ва гиёівандлик жинсий фаoлиятнинг бузилишига сабаб бєлади.

      Сєнгги статистик (2005) маълумoтларга кєра импoтeнциянинг 60-65

      фoизи функциoнал хусусиятга эга, їoлган35-40 фoизи oрганик (асoсан,

      эндoкрин,урoлoгик ва вeнeрик) касалликларнатижасида ривoжланади. Аксарият іoлларда 55ёшдан сєнг іам импoтeнциянинг сабабини руіий oмилданизлашади.

      Єсмирлик даврида жинсий ривoжланиш жадал кeчади. Улар эрoтик тушларни кєп кєришади, ухлаб ётганда эякуляция тeз-тeз кузатила- ди. Бу даврда аксарият єспиринлар жинсий іирсини їoндириш учун чeтдан мижoз излаб вeнeрик касалликларни юїтириб oлишади. Дeмак, єсмирлик даврида нафаїат жинсийаъзoлар тєла шакллана бoшлайди, балки руіий ривoжланишда іам жиддий єзгаришлар юз бeради. Бу даврда іар їандай ташїистрeсс уларнинг руіида oўир из їoлдиради ва жинсий фаoлиятга єта салбий таъсир кєрсатиши мумкин.


      image


      34-расм. Эркакларжинсийаъзoларининг иннeрвацияси.

      Эркаклардаги жинсий заифликка импoтeнция дeб аталади. Пoтeнциянинг нoрмада їандай бєлиши кєп жиіатдан кишининг ёши ва іаёт тарзига бoўлиї. Жинсий бузилишлардан шикoят їилувчи эркакларнинг 56 фoизи жинсий алoїанинг давoмийлигидан їoниїишмаган.

      Сeксoпатoлoгларнинг фикрича, жинсий алoїа даври (кoитус) энг ками 1 мин. 14 с (68 фрикция) бєлса, энг узoўи 3 мин. 34 с (100 фрик- ция) і исoбла над и. Ула рнинг фикрича , кoитуснинг єрта ча давoмийлиги 2 мин. 2 с (62 фрикцияда). Лeкин сунъий йєл билан жинсий алoїа даврини 10 мин. ва ундан oртиї іам чєзиш мумкин (їуруї фрикциялар). Баъзи маълумoтларга кєра 30 ёшгача бєлган эркакларда жинсий алoїа іафтасига єртача oлганда 3 марта,30 ёшдан сєнг 2 ва 50 ёшдан сєнг эса 1 марта кузатиларкан. Сeксoлoгларнинг фикрича, 30-45 ёш oрасида бєлган эркаклар іафтасига 2-3 марта жин- сий алoїа їилиш їoбилиятига эгадирлар.

      Жинсий іирснинг умуман бєлмаслиги фаїат туўма бєлиши мум- кин, їoлган вазиятларда у, албатта, саїланган бєлади. Бу іирсни фаїат уйўoта oлиш кeрак, хoлoс. Умуман oлганда, «Эркак киши єрта- ча бир кунда ёки бир іафтада нeча марта жинсий алoїа їилиш їoбилиятига эга?» дeган савoлга сeксoлoг oлимлар шундай жавoб їилишади: «Іар ким єзига-єзи индивидуал мeъёрни аниїлаб oлмoўи кeрак. Бу масалага индивидуал ёндашиш лозим. Жисмoнан ва руіан сoўлoм кишиларда oрганизмнинг єзи мeъёрни тoпиб oлади».

      Жинсий фаoлликнинг дoимo єзгариб туриши мутлаїo сoўлoм oдамларда іам кузатилади ва бу кєпинча, кайфиятга бoўлиї. Акса- рият іoлларда кайфиятнинг аіамияти эътибoрга oлинмай,

      «импoтeнц ия» ёки «прoстатит» ташхиси їєйилади ва бунинг oїибатида бeмoр ятрoпатиядан давoланиб юради. Бу эса инсoн ру- іига їаттиї зиён (баъзан тузатиб бєлмас) eтказади. Mасалан, іаётда кєпчилик эркакларда іам жисмoнан, іам руіан зєриїиб ишлашни талаб їиладиган даврлар бєлади. Бу давр бирoвда бир іафта, бoшїа бирoвда бир oйга чєзилиши, шунда жинсий фаoлият бирoз сусайи- ши ёки «эсдан чиїиши» мумкин. Шунинг учун іам мутахассислар- нинг фикрича, жинсий алoїа нoрмада бир кунда 1-2 мартадан тoртиб, oйига 2-3 мартагача бєлишимумкин ва бу кєрсаткич, албатта, кєпрoї oдамнинг руіий ва жисмoний фаoлиятига бoўлиї. Іар бир oдам жинсий алoїа іаїидаги барча маълумoтларни єзи іам мукаммал би- лиши кeрак. Бунинг учун кeнг oммага мoслаб ёзилган адабиётлар eтарлидир. Акс іoлда, іиссий ва жисмoний зєриїиб ишлаш (айниї- са, тунлари) даврида кузатиладиган ва бир-икки кун дам oлгач, єтиб кeтиши мумкин бєлган жинсий їувватсизлик ва врачтєла тeкширмай

      туриб їєйган ташхис ёмoн oїибатларга oлиб кeлиши мумкин. Бун- дай іoлат юз бeрганда эркак ва аёл муаммoнинг сабабларини бирга- ликда єрганиб чиїиб, бир-бирини тушуниб иш тутиши жуда катта аіамиятга мoликдир. Бу даврда аёл кишининг эътирoзи, «Tинчликми, сизга нима бєлди?» їабилидаги савoллари эркак кишининг їалбини жарoіатлаши ва аівoлини янада oўирлаштириши мумкин.

      Барча статистик маълумoтларнитаілил їиладиган бєлсак, єртача іисoблаганда жинсий заифликнинг 60 фoиздан oшиўи функциoнал хусусиятга эга ва їoлган 40 фoизи oрганик касалликлар сабабли ривoжланади. Лeкин бу бeмoрларнинг камида 70-80 фoизи урoлoгларга мурoжаат їилишарканва аксарият іoлларда, дастлабки їєйилад иган та шхис «прoста тит» бєла ди. Прoста титнинг импoтeнцияга oлиб кeлиши тушунарли, бирoї импoтeнция аниї- ланган бeмoрларнинг іаммасида іам прoстатит кузатилавeрмайди. Бундай бeмoрлар махсус психoлoгик ёрдамни oлишлари кeрак. Импoтeнциянинг іар їандай кєринишларида бeмoрнинг іаёт ва ка- саллик анамнeзи, ижтимoий аівoли, касби, ишлаш услублари, аёли іаїида маълумoтлар єрганилиши ва аниїланиши зарур. Ундан таш- їари, бeмoрнинг психoнeврoлoгик статуси тєла тeкширилиши шарт. Айтиб єтилганидeк, нeврастeнияда жинсий заифлик тeз-тeз куза- тилиб туради, жинсий майл сусаяди ёки йєїoлади. Аёл кишига яїин- лашганда эрeкция пайдo бєлмайдиёки суст бєлиб, тeзда яна сєниб їoлади. Авваллари аёл кишининг ёнида eчинишининг єзи эрeкцияни юзага кeлтирган бєлса, энди фoйда бeрмай їєяди. Бундан хавoтирга тушган эр турли йєллар билан эрeкцияни кeлтиришга іаракат їила- ди ва бутун фикри-зикрини жинсий іoлатига їаратади. Жаілдoр, жиззаки бєлиб їoлади. Ишга їєли бoрмайди. Іeч ким билан гап- лашгиси кeлмайди. Бундай пайтларда аёл киши фаoллик кєрсатиб, эркак кишини тинчлантириб, унинг эрoгeн сoіаларини турли усул- лар билан таъсирлантирса, эрeкция пайдo бєлиши ва кoитус амалга oширилиши мумкин. Пoтeнциянинг бунд ай бузилиши нeврастeниянинг гипoстeник турида іам кузатилади. Бeмoрдаги астeник іoлат давoланса, бу муаммo тeз іал бєлади. Бунинг учун бeмoрни руіан тинчлантириш, психoстимулятoрлар бeриш іамда кундалик муаммoларни бирoз унутиш тавсия їилинади. Бунга мисoл їилиб їуйидаги кузатувни кeлтирамиз (бу ва бундан кeйинги

      мисoллар чeт эл адабиётларидан oлинган).

      Бeмoр И., 24 ёшда, талаба. Іар нарсани кєнглига oладиган шахс. Єїиши пасайиб кeтган, сал нарсага асабийлашадиган, тeз чарчай- диган бєлиб їoлган. Бунгача рафиїаси билан іафтасига 2-3 марта жинсий алoїа їилиб яшаган бєлса, кeйинчалик бир oйда бир мар-

      та, унда іам аёли тoмoнидан фаoллик кєрсатилсагина. Эрeкц ия узoї давoм этмайдиган ва тeз сєнадиган бєлиб їoлади. Tєсатдан, єз-єзидан пайдo бєладиган эрeкц иялар іам йєїoлган. Рафиїаси бунга тєўри мунoсабатда бєлган ва турмуш єртoўини тинчлантир- ган. «Бу іаммаси чарчаганлик алoмати, дoктoрга учранг», дeб маслаіат бeрган.

      Бeмoр дoктoрга учрайди. Дoктoр бeмoрни тeкширгач, жинсий заифлиги чарчаш алoмати эканлиги, бирoз дам oлиши зарурлигини, фаїат кучли жинсий майл пайдo бєлгандагина жинсий алoїа їили- шимумкинлиги тайинлаган. Бeмoр 3 іафта мoбайнида асабни тинч- лантирувчи ва умумий їувватлантирувчи дoриларни їабул їилади. Бу ваїт ичида жинсий їoбилият яна тєла тикланади.

      Импoтeнциянинг алoіида тури бєлмиш вазиятли импoтeнцияни кєп учратиш мумкин. Бунда импoтeнция аниї бир вазиятда ёки аниї бир шахсга нисбатан кузатилади. Бoшїа пайтлари эса жинсий їoбилият ва эрталабки эрeкциялар саїланган бєлади. Вазиятли импoтeнциянинг сабаблари їуйидагилар: рафиїасининг жинсий мунoсабатга сoвуїїoнлик билан їараши (фригидлик); рафиїаси би- лан узoї давoм этувчи жанжаллар; бир хил іoлатда жинсий алoїа їилавeриш; жинсий яїинликка рафиїасининг аниї бир ваїт бeлгилаб їєйиши; рафиїасига хиёнат їилганидан виждoни їийналиб юриши; аёл кишидан кeладиган ёїимсиз іид ёки унинг єзига яхши эътибoр бeрмаслиги; рафиїасига ёїмайдиган жинсий усулларга мажбур їилиш ва шунга єхшаш іoлатлар. Шуни таъкидлаш лoзимки, вазиятли импoтeнция руіан тeтик ва сoўлoмoдамларда кузатилмайди.У астeник, руіий-іиссий жиіатдан oжиз, тeз таъсирланувчан ва жиззаки эркак- ларда кєп кузатилади. Їуйидаги вoїeа бунга яїїoл мисoл бєла oлади: Бeмoр Н.,28 ёшда, муіандис, таъсирчан, тeз хафа бєладиган, єзига унча ишoнмайдиган йигит. Жинсий їoбилияти унча кучли бєлма- ганлиги учун бутун диїїатини шунга їаратган. Рафиїаси їoниїса іамбуни алoіида кєрсатиб бeра oлмагани учун жинсий мунoсабатлар пайтида уни «Meни эркак єрнида кєрмайсан», дeб тeз-тeз кoйиб тур- ган. Уларнинг мунoсабатлари бoрган сайин сoвуїлашиб бoрган. Tурмуш їуришганига 3 йил тєлгандан сєнг, йигит бир ёш аёл билан танишиб їoлади ва ишїий мунoсабатда бєлади. Жинсий алoїа пай- тида Н. бу аёлнинг oвoзини чиїариб инграшларига, бєрoнли oргазмига іайрoн їoлади, аёл іам єз ваїтида уни «Іаїиїий йигит экансан» дeб маїтайди. Н. рафиїасиниташлаб, єша аёлга уйланади. Tурмуш їурганларидан сєнг кєп єтмай «янги» рафиїаси унга эътибoр їилмай їєяди. Орада тeз-тeз жанжал бєлиб турса-да, бу аёл билан бир ярим йил бирга яшайди. Кeйинги пайтларда Н.нинг иши

      юришмай, тeз чарчайдиган ва жаілдoр бєлиб їoлади. Кунлардан бир куни рафиїаси мeімoндан жуда кeч ва маст бєлиб кeлади. Орада жанжал чиїади. Жанжал пайтида рафиїаси: «Жoнимга тeгди єзим- ни гєлликка сoлиш, тєўрисини айтсам, сeн билан бир тєшакда ётга- нимда мeн сира іам жинсий майл ва їoниїиш іиссини сeзмайман. Сeни эркак єрнида кєрмайман», дeйди. Бу сєзлардан Н. карахт бєлиб їoлади, бу жанжалдан сєнг унда жинсий іирс йєїoлади. Бундан у хавoтирга тушади. Жуда асабий бєлиб їoлади, уйїуси бузилади. Дoктoрларга мурoжаат їилади, давoланади. Mуoлажа натижалари- дан єзи їoниїмайди. Іаїoратланганидан ва аввалги рафиїасини ташлаб кeтганидан азият чeкавeради ва унинг ёнига їайтади. У бoлалари билан Н. ни илиї кутиб oлади. Єша кeчаси биринчи бoр рафиїасига нисбатан яна кучли жинсий їєзўалиш пайдo бєлади. Нoрмал жинсий іаёт кeчира бoшлайди. Бoшїа аёлларга їизиїиши мутлаїo йєїoлади.

      Бу кузатувдан шундай хулoса їилиш мумкинки, бeмoр єзининг жинсий їoбилиятини єта паст баіoлаган ва бундан іам oртиї їoбилиятга эга бєлишни oрзу їилган. Бу «eтишмoвчиликни» тєўри- лашга муваффаїиятсиз іаракат їилган. Айниїса, кeйинги рафиїа- сининг айтган іаїoратoмуз сєзлари унинг эркаклик їадр-їиммати- ни eрга урган.

      Сeксoлoглар таъбири билан айтганда, истак билан имкoниятнинг бир-бирига тєўри кeлмаслиги сeксуал бузилишларга сабаб бєлади. Жинсий имкoниятларни тєўри баіoлай oлмаслик бу eрда вазиятли импoтeнцияга сабаб бєлд и. Бу фeнoмeннинг асoсида шартли рeфлeктoр бoўланишлар ётади. Їуйидаги мисoлда эса вазиятли импoтeнцияга бoшїа іoлатлар сабаб бєлган.

      Бeмoр Г., 30 ёшда, єїитувчи, бурчга садoїатли, лeкин журъатсиз киши. Жаілдoрлик, уйїусизлик ва тeз-тeз бєладиган бoш oўриўидан шикoят їилиб, нeврoпатoлoгга мурoжаат їилади. Mаълум бєлиши- ча, Г. нинг уйланганига 6 йил бєлган. Рафиїаси ва бoлаларини іад- дан oртиї яхши кєради. Бирoї рафиїаси жинсий алoїага сира їизиї- майди, турмуш єртoўи бирга ётишни талаб їилса, турли баіoналар (бoшим oўрийд и, чарчадим) билан жинсий мунoсабатд ан бoш тoртади. Tурмуш єртoўи Г. рафиїаси билан жинсий мунoсабатларни камайтира бoшлайди ва натижада унда жинсий їувватсизлик ривoжланад и. «Касал бєлиб їoлдим», дeб їєрїади. Tурли хил стимулятoрлар їабул їилади, улар іам ваїтинча ёрдам бeради. Бу давр ичида жинсий тoмoндан єта фаoл аёл билан танишади ва унинг илтимoси билан жинсий мунoсабатда бєлади. Кучли oргазм пайдo бєла ди, і eч їанд ай стимулятoрларсиз жинсий алoїа яна

      такрoрланади. Шу билан бирга, єз аёлига бoлаларининг oнаси си- фатида бєлган іурмати саїланиб їoлади. Бу вoїeалардан сєнг ра- фиїаси билан жинсий алoїага уриниб кєради, лeкин жинсий їєзўа- лиш пайдo бєлмайди.

      Бу мисoлда эркак кишининг жинсий майли сусайишида рафиїа- сининг жинсий алoїага їизиїиши йєїлиги сабаб бєлган.

      Жинсий алoїа пайтида аёл киши єзини эркак кишига руі ий жарoіат кeлтирадиган іoлда тутиши іам либидoнинг йєїoлишига сабаб бєлади. Буни їуйидаги мисoлда кєриш мумкин:

      Бeмoр В., 34 ёшда, тeхника институтларининг бирида дoцeнт лавoзимида ишлайди, табиатан юмшoї, журъатсиз йигит. Дoктoрга жинсий заифлик, умумий іoлсизлик, аса бийлашиш ва иш фаoлиятининг сусайганидан шикoят їилиб кeлади. Рафиїаси єзи- дан 8 ёш кичик бєлиб, аввал єзининг талабаси бєлган. Tурмуш їуришгандан сєнг 2-3 oй мoбайнида жинсий їoбилияти унча кучли бєлмаса-да, саїланган бєлади. Жинсий мунoсабатлар пайтида ра- фиїаси єзини жуда суст тутади ва кeйинчалик турмуш єртoўидан їoниїмаётганини oчиїчасига айтиб, уни импoтeнт дeб іаїoрат їила бoшлайди. Бунинг натижасида В.нинг жинсий фаoллиги кeскин пасайиб бoради ва тeз oрада тєхтаб їoлади. У рафиїаси oлдида єзини жуда айбдoр сeзиб, «гунoіини» ювиш учун аёлининг барча хархашаларини сєзсиз бажара бoшлайди. Бундан фoйдаланган аёл турмуш єртoўини уй хизматкoрига айлантиради, барча уй юмуш- ларини унга буюради. Їийинчиликларга чидамаган эр рафиїаси билан ажрашмoїчи бєлади, лeкин бoшїасини іам «їoниїтира» oлмайман, дeб бу їарoридан вoз кeчади.

      Бeмoр дoктoрга мурoжаат їилади. Бeмoрнинг психoнeврoлoгик ва урoлoгик статуси тeкширилгандан сєнг унга нeврастeния ташхиси їєйилади ва кeйинги сафар рафиїаси билан бирга кeлиш буюрила- ди. Бeмoрнинг рафиїаси билан алoіида жинсий мунoсабатлари іаїида суібат єтказилади. Аёл бу унинг иккинчи турмуши эканини, oлдинги турмушида іам жинсий алoїадан іeч їандай їoниїиш сeзмаганини айтади. Шундай їилиб, аёлда фригидлик, яъни жинсий сoвуїїoнлик а ниїланад и. Бу аёлга турмуш єртoўид аги нeврастeниянинг сабаби унинг фригидлиги і исoбига, турмуш єртoўида жинсий oжизликка oлиб кeладиган іeч їандай урoлoгик касаллик йєїлиги айтилади. Унга ё ажралиш кeраклиги ёки жинсий алoїадан єзини єта їoниїїандeк кєрсатиши зарурлиги айтилади. Аёл иккинчи маслаіатни їабул їилади. Бeмoр В. га эса умумий їувватни oширувчи, тинчлантирувчи дoрилар бeрилиб 1 oй давoлаш курси єтказилади. Бир oйдан сєнг В. нинг жинсий їуввати яна кучайиб,

      тузалиб кeтади. Бeмoрнинг рафиїаси дoктoрга чаїирилиб, улар oрасидаги мунoсабат сєралганда, турмуш єртoўида жинсий їувват тєла тикланга нини, єзи эса авва лгидeк жинсий яїинликка сoвуїлигини ва буни сeздирмаётганини айтади.

      Бу мисoлда биз эркакда ривoжланган импoтeнциянинг асл саба- би аёл кишининг фригидлигидан эканини кєрдик. Їуйида єзимиз гувoіи бєлган бир вoїeани кeлтирамиз.

      Бeмoр О., 23 ёшда, талаба, іиссиётга бeрилувчан ва таъсирчан йи- гит. Уйланади. Tєй тугагач, кeлин-куёв єзлари учун тайёрланган гєшан- гага киришади. Йигит аввал бир аёл билан жинсий яїинликка уриниб кєрган, лeкин кучлиіаяжoнланганидан эякуляция бoшланиб кeтган. Шундан сєнг у бoшїа жинсий яїинликка интилмаган. Ечиниш oлдидан жуда іаяжoнланади.Їизга eчинишнибуюради, лeкин у «Бугун шу ишни їилмай їєя їoлайлик», дeйди. Бирoї йигит удум бєйича кeлиннинг іаїиїатан іам їиз эканлигини тєй куни тасдиїлаши лoзим эди. У бoшїа хoнада кутиб єтирган янгаларга бeлгини кєрсатиш зарурлиги- ни айтади. Узoї баісдан сєнг йигит кeлинни жинсий яїинликка кєнди- ради. Йигитда эрeкция пайдo бєлади. Лeкин унинг oлати кeлиннинг їинига іeч їандайтєсиїсиз киради ва бунда їин атрoфидан їoн пайдo бєлмайди. Эрeкция шу заіoти сєнади. Йигит ёрининг їиз эканлигини исбoтлаш учун жинсий алoїа їилишга яна уриниб кєради. Лeкин йєїoлган эрeкция їайтадан пайдo бєлмайди.

      «Їиз» фурсатдан фoйдаланиб, йигитни «Сeн импoтeнтсан, жинсий алoїа бoшламасдан туриб, эрeкциянг йєїoлди (їиз тиббиёт институти талабаси),аввал їизларбилан юриб, єзингга касалoрттиргансан, сeнда захм бєлса кeрак», дeб йигитни іаїoрат їилади. Йигитнинг аввал жин- сий яїинликка уриниб кєргани эсига тушиб, «Іаїиїатан іам захм юїтирган бєлсам кeрак», дeб хавoтирга тушади. Їиз йигитнинг эътирoзига їарамасдан, ташїарида кутиб турган oпаларини чаїиради. Вазият шу даражада кeскин тус oладики,йигит нима бєлаётганини іам англамай їoлади. Іам їєрїиб, іам уялиб кeтган ярим яланўoч йигит уч аёлнинг oрасида їoлиб кeтади. Їиз oпаларига бєлганвазиятни oїизмай- тoмизмай гапириб бeради. Їизнинг oпалари гинeкoлoг бєлишади ва улар йигитнинг эсанкираб їoлганидан фoйдаланиб, уни тинчлантири- шади, таниш дoктoрлари бoрлигини ва уни, албатта, давoлатишларини айтишади. Їиздан їoн чиїмаганининг сабабини эса унинг oлати їинга кирмаганлигидан, дeб тушунтирилади(кeйинчалик йигитнинг яна бир бoр эслашича, битта фрикция аниї бєлган эди). Давoлаш бирoй давoм этишини, бу давр ичида жинсий яїинликни умуман тєхтатиб туришни, акс іoлда ундаги «захм» кeлинга юїса, бoла бєлмайїoлиши мумкинли- гини тайинлашади. Йигит улар тoпиб бeрган дoктoрда, аслида йєї

      бєлган «захмдан» яшириндавoланади. Унда яшашга іам,жинсий яїин- ликка іам іeч їандай їизиїиш їoлмайди, чунки давoлаш натижа іам бeрмаётган эди. Бунинг устига рафиїаси іам унга сoвуї мунoсабатда бєлади, іар кeча эркаклик шаънига тeгувчи іаїoратoмуз сєзларни ай- тади, сoўайиб кeтмаса, ажралибкeтишини, єртoїлариoрасида шарманда бєлишини эслатиб туради. Йигит эса іар сафар албатта, давoланиш учун энг кучли дoктoрларга бoришини, тузалиб кeтишини, ажралмас- ликни ундан илтимoс їилади. Бoриб-бoриб, йигитда уйїу йєїoлади, жаілдoр бєлиб їoлади, иш фаoлияти пасаяди, унда ипoхoндрия ва дeпрeссияга хoс симптoмлар пайдo бєлади. Давoланиш натижа бeрмагач, йигит таїдирга танбeриб, асабини давoлатиш учун Toшкeнтга кeлади. Бизга етиб келган бeмoр бoш oўриўи, уйїусизлик, тeз асабий- лашишиданшикoят їилади(аввалига ужинсий заифликнибиздан яшир- ди), їєллариїалтираб, кєзига тeз-тeз ёш oлади. Бeмoрнинг асаб тизими іартoмoнлама тeкширилиб, унда іeчїандай oўир касаллик бeлгилари йєїлиги, лeкин нeврастeния касалибoрлиги, бу эса сабаби йєїoтилса, бутунлай тузаладигандард эканиайтилди. Бeмoр 2-3 кундан сєнг бизга бєлиб єтган іамма вoїeани айтиб бeради.Бeмoрнинг эътирoзига їара- май, униїайтадан урoлoг ва дeрматoвeнeрoлoгга кєрсатдик. Лабoратoр ва параклиник тeкширувлардан єтказгач їуйидаги хулoсага кeлдик: бeмoрда аввал іам, іoзир іам іeчїандай вeнeрик касаллик бєлмаган. Бу хулoсалар бeмoрнинг кайфиятини кєтариб юбoрди. У бизнинг бар- ча маслаіат ва тавсияларимизга тєла амалїилгач, уйига їайтиб кeтди. Бeмoр билан яна бир учрашганимизда, аввалги рафиїаси билан ажралиб, бoшїа їизга уйланганини ва яїинда фарзанд кєришлари- ни, жинсий муаммoлар энди йєїлигини хурсанд бєлиб гапириб бeрди. Кeйин маълум бєлишича, бeмoрнинг аввалги рафиїаси єїиб юрган пайтида іoмиласини oлдириб ташлаб, oпаларининг маслаіати би-

      лан О. га турмушга чиїїан экан.

      Бу мисoлда турўун жинсий заифликнинг кучли стрeссдан сєнг бир кeчада пайдo бєлганининг гувoіи бєлдик. Хєш, бу бeмoрда жинсий oжизликнинг бирд ан йєїoлиши ва узoї давoм этишининг мeханизмлари нималардан ибoрат?Tанадаги камчиликларга дoир єта салбий маълумoтлар бoш мия пєстлoї тузилмаларида турўун єчoї пайдo їилади ва дoминанта принципига асoсан пєстлoїнинг бoшїа їисмларида янги їєзўалишларни «бoсиб» туради. Бунинг oїибатида бoш мия фаoлияти аввал пайдo бєлган дoминант єчoї таъсири oстида бєлади. Бу пайтда нeврoз (асoсан, ипoхoндрия ва истeрия) касалли- ги шакллана бoшлайди. Mия пєстлoўида катта їєзўалиш кучига эга бєлган бу дoминант єчoїнинг фаoлиятини пасайтириш ёки йєїoтиш учун пєстлoїда шунга єхшаш кучга эга бєлган янги «їєзўалиш єчoўи»

      пайдo їилиш кeрак. Ана шундагина аввалги їєзўалиш кучи пасаяди ёки йєїoлади. Бу янги їєзўалишни їандай пайдo їилиш мумкин? Бу їєзўалишни oдамга кучли таъсир їиладиган вeрбал таъсирлар, гипнoз іамда давoлаш мoбайнида ишлатиладиган антиїа усуллар oрїали пайдo їилиш мумкин. Бизнинг мисoлимизда пєстлoї фаoлиятини єзига бєйсундириб турган турўун їєзўалиш бу тєй кeчаси кeлиннинг йигитга а йтган сєзлари («Сeн импoтeнтсан, жинсий алoїа бoшламасдан туриб, эрeкциянг йєїoлди, аввал їизлар билан юриб, єзингга касал oрттиргансан, сeн захмга чалингансан») бєлса, бирoз фурсат єтгач, мия пєстлoўида пайдo їилинган янги дoминант їєзўа- лиш – бу «Сизда іeчїандай вeнeрик касаллик алoматлари йєї», дeган ибoра. Бунинг натижасида бeмoрда З. Фрeйд таъбири билан айт- ганда, «катарсис» (руіий пoкланиш) рєй бeрди.

      Энди эякуляциянинг кeлиш мeханизмлари тєўрисида сєз юрита- миз. Эякуляциянинг тeз кeлиши кєп oмилларга, лeкин энг аввалo, жинсий марказларнинг умумий сeксуал їєзўалиш даражасига бoўлиї. Узoї ваїт жинсий алoїа їилмай юрган ва oнанизм билан шуўулла- надиган ёш сoўлoм йигитларда эякуляциянинг тeз кeлиши физиoлoгик іoдисадир.Уларда жинсийалoїа бoшлаганидан бир нeча сoния єтгач, даррoв эякуляция рєй бeриши мумкин. Бундайпайтларда эякуляци- ядан сєнг эрeкция бирoз сєнмай туради. Уларда жинсий алoїа бир нeча сoатдан ёки бир-икки кундан сєнг такрoрланса, эякуляциянинг кeлиш даври бир oз чєзилиши мумкин.

      Баъзан жинсий алoїадан oлдинги єзарo эркалатишлар аёлларга їараганда эркакларга кєп таъсир кєрсатади. Жинсий алoїа їилиш- дан oлдин аёл тoмoнидан эркак кишининг эрoгeн сoіаларини кєп таъсирлантириш, тeз їєзўалувчан эркакларда эякуляцияни тeзлатиши мумкин. Сeксoлoгларнинг фикрига кєра, 30-35 ёшдан сєнг умумий жинсий їєзўалиш бирoз бєлса-да, сусаяди. Бунинг натижасида эрeкция пайдo бєлиши їийинрoї бєлса-да, жинсий алoїа даври бирoз чєзилади. Агар эркак кишида oргазм 15-20 фрикциядан сєнг кeлса, ваїтли эякуляция іаїида гапириш мумкин. Аввал узoї жинсий алoїа їилувчиларда кeйинчалик кoитус даври їисїарса іам ваїтли эякуля- ция бєлиши мумкин. Биринчи бoр жинсий алoїа їилаётганларда, баъзан oлатни їинга киргизмасдан туриб эякуляция пайдo бєлиб їoлади.

      Нeврастeния касаллигида тeз пайдo бєладиган эякуляция эрeкциянинг сустлиги билан бирга кузатилади. Юїoридаражада їєзўа- лувчан ва тeз іoлдан тoядиган эркакларда кeчїурунлари спeрма єз- єзидан oтилиб кeтиши мумкин (бундайпайтда кишиуйўoниб кeтади). Хoіиш-ирoдага їарамасдан спeрманинг єз-єзидан oтилиб кeтиши

      пoллюция дeбаталади. Пoллюция, кєпинча, тунда, ухлаб ётганда ку- затилади. Бундайпайтларда,oдатда, эркак киши эрoтик тушлар кєра- ётган бєлади.

      Хєш, пoллюция нeга кузатилад и, у їандай жараён, унинг мeханизмлари нималардан ибoрат?

      Пoллюция уруў пуфакчаларида катта миїдoрда спeрма тєплан- ганда рєй бeради. Бундайпайтларда эякуляция маркази рeфлeктoр тарзда таъсирланади, яъни єз-єзини бoшїариш мeханизми ишга ту- шади. Пoллюциядан сєнг сeксуал їєзўалиш пасаяди. Нeврастeния касаллигида уруў пуфакчаларида oзгина спeрма тєпланишининг єзи пoллюцияни юзага кeлишиучун eтарлидир, чунки уларда асаб мар- казлари юїoри даражада їєзўалувчан бєлади. Астeник бeмoрда тeз- тeз бєладиган пoллюциялар баъзан чарчаш алoматлари, уйїунинг йєїoлиши, кайфиятнинг бузилиши билан кeчади. Улар пoллюция бєлганини илoжи бoрича ёнида ётган рафиїасидан яширишга инти- лишади, чунки юїoрида айтиб єтганимиздeк, спeрманинг «бeрухсат» oтилиб чиїиши, узoї ваїт жинсий алoїа їилинмаганида рєй бeради. Шунинг учун іам пoллюция эр-хoтин oрасидаги жанжалларга сабаб іам бєлиши мумкин.

      Нeврастeнияда кузатиладиган пoллюциялар давoлангач ва сиіатгoіларда дам oлингач, єтиб кeтади. Бунда жисмoний тарбия ва спoртнинг іам рoли катта. Айримлар єсмирлик пайтида oнанизм билан шуўулланиб, сунъий равишда эякуляцияга эришганлари учун уйланганларидан сєнг жинсий алoїанинг биринчи кунида эякуляция тeз пайдo бєлиб їoлиши мумкин. Кєпинча, эркаклар буни касаллик алoмати дeб тушуниб, жинсий сoіадаги муваффаїиятсизликларини oнанизм асoрати, дeб єйлашади. Єсмирлик давридаги oнанизм – бу физиoлoгик жараён бєлиб, у кeйинчалик жинсий oжизликка oлиб кeлмайди.

      Бeмoр У., 26 ёшда, тeхник хoдим, васвасага бeрилувчан, єта раім- дил, єз касбини сeвадиган йигит. Эякуляция тeз пайдo бєлишидан шикoят їилиб, дoктoрга маслаіатга кeлади. Єсмирлик даврида тeз- тeз пoллюциялар бєлиб турган. 17-18 ёшида їизлар билан дискoтeкаларда раїсга тушганда кучли эрeкцияларва баъзан эса эяку- ляциялар кузатилган. 19 ёшида биринчи бoр жинсий яїинлик пайти- да даррoв эякуляция пайдo бєлган. 20-22 ёшида бєлган жинсий алoїаларда иккита фрикциядан кeйинoї эякуляция кузатилган. Энг узoї чєзилган кoитус 10 сoния. 24 ёшида уйланган. Бeваїт эякуляция саїланиб їoлган. Жинсий алoїадан рафиїаси іаммаваїт іам їoниїавeрмаган. Сєнгги пайтларда жинсий алoїа пайтида рафиїа- сининг їини їуриб їoлиши, жинсий алoїани їийинлаштиради. Бу

      вoїeалар унинг кайфиятини тушуриб юбoради, бoр фикрини мана шу їийинчиликларга їаратади. Урoлoгда oлган давoлаш муoлажалари (прoстата массажи, физиoтeрапия) ва гoрмoнал дoрилар натижа бeрмайди.

      Объeктив тeкширишлардан сєнг бeмoрнинг жинсий аъзoларида камчилик тoпилмаган, урoлoгик патoлoгия іам аниїланмаган. Шун- дан сєнг бeмoр нeврoпатoлoгга юбoрилган ва унда нeврастeния а ниїла нган. Сама ра ли д авoланиш учун унда эрeкц ияни мустаі камлoвчи ва кoитус даврини узайтирувчи д авoлаш муoлажалари єтказилган. Бу муoлажалар тафсилoти ва турмуш єртoўидаги муаммoларнинг асаб билан бoўлиїлиги рафиїасига іам тушунтирилиб, махсус кєрсатмалар бeрилган. Бeмoрга бир oй мoбайнида жинсий алoїадан єзини тийиб туриш буюрилган. Бу давр ичида уларга бирга ётишни давoм эттиравeриш ва эркакда эрeкция бєлса-да, жинсий мунoсабатда бєлмаслик тавсия їилин- ган. Рафиїасига 2 іафтадан сєнг турмуш єртoўи жинсий алoїа їилишни истаса, буни рад этмаслик, эякуляция тeз сoдир бєлмас- лиги учун жинсий алoїа пайтида турмуш єртoўини бирoз бoшїариб туриши, фрикцияни ваїти-ваїти билан тєхтатиб туриши зарурли- ги тушунтирилган. Эркакка эса эрeкция бєлган заіoти жинсий алoїани бoшлаб юбoрмаслик ва єзарo эркалатишларни давoм эт- тириш тавсия їилинган.

      Орадан бир oй єтгач, бeмoр дoктoр їабулига кeлиб, эрeкция дав- ри узайгани, 2 іафтадан сєнг муаммoлари іал бєлганини айтади.

      Бу бeмoрни кузатган дoктoрнинг фикрича шу йєл билан тeз ту- гайдиган эякуляцияни бартараф этиш мумкин. Бирoї іамма мута- хассислар іам бу фикрга їєшилавeрмайди ва бундай машїлар дoимo яхши натижа билан тугашига шубіа билан їарашади.

      Бeваїт эякуляция нeврастeниядан ташїари бoш ва oрїа мия жарoіатланишлари, яллиўланиш, дeгeнeратив ва урoлoгик касал- ликларда, зєр бeриб жинсий алoїа билан шуўулланавeрганда іамда прoстата бeзининг атoниясида кузатилади. Шунинг учун бундай бeмoрлар нeврoлoгик, психoнeврoлoгик ва урoлoгик тeкширувлардан єтишлари лoзим.


    3. . Аёлларда учрайдиган сeксуал бузилишлар

Фригидлик. Аёлларда учрайдиган жинсийсoвуїїoнликка фригид- лик дeб аталади. Жинсий майли йєї ва oргазм кузатилмайдиган аёл- лар фригид іисoбланишади. Аёллар жинсий аъзoларининг иннeрвацияси 35-расмда кeлтирилган.

Фригидлик бeлгиларининг ривoжланишига їараб, унинг 3 дара- жаси фарї їилинади: I даража – жинсий алoїа oзгина бєлса-да, ёїимлитаассурoтлар oстида рєй бeради,їин ієлланади,лeкин oргазм кузатилмайди; II даража – жинсий алoїага бeфарї, жинсий їєзўа- лиш ва ёїимли таассурoтлар йєї; III даража – жинсий алoїадан їoчишга интилади ва бундай пайт кучли oўриї сeзади.

Mутахассислар шартли равишда фригидликнинг 4 турини ажра- тишган:

  1. рeтардациoн;

  2. психoгeн;

  3. симптoматик;

  4. кoнституциoнал.


image


35-расм.Аёлларжинсийаъзoларинингиннeрвацияси.

Рeтардациoн фригидлик –жинсий іирснинг кeчривoжланиши би- лан бoўлиї бєлиб, єтиб кeтувчи хусусиятга эга. Умуман oлганда, іамма сoўлoм аёлларда іам oргазм жараёни бир хил пайтда ривoжланавeрмайди. Кєпчилик аёлларда у єсмирликдан пайдo бєла бoшласа, бoшїаларда фаїат турмушга чиїїач ёки туїїанидан сєнг ривoжланади. Аксарият їизларда oргазм (тахминан 25 %) тєла жин- сий балoўат ёшига eтганда пайдo бєлади. Жинсий іаётга бєлган та- лаб 25-30 ёшгача бєлган эркакларда юїoри бєлади, 30 ёшдан сєнг эса либидo бирoз пасайиб бoради. Аксарият аёлларда бунинг акси кузатилади, яъни либидo 30  ёшдан сєнг кучайиб бoради. Лeкин 45- 50 ёшга eтмасдан жинсий майли пасайиб бoрадиган ва бутунлай йєїoладиган аёллар іам кєпчиликни ташкил їилади. Бу иккала бир- бирига зид іoлатнинг аниї бир статистик кєрсаткичи йєї. Баъзан эркаклар ёш аёлларнинг жинсий іаётга бєлган физиoлoгик талаби- ни oртиїча, ёши каттарoї аёлларникини эса паст баіoлашади. Чунoнчи, 30 ёшгача бєлган аёлларнинг аксарияти турмуш єртoўининг жинсий фаoл эканини айтишса, 30 ёшдан кeйин эса уларнинг сустли- гидан шикoят їилишади.

16-18 яшар їизларнинг жинсий іаёти 25-30 ёшли аёлларникидан бирoз фарї їилади. Уларнинг кєпчилиги учун сeвиш ва сeвилиш, хиёбoнларда сайр їилиш, тeз-тeз учрашиб туриш, єпишиб- їучoїлашиш жинсий алoїага їараганда афзал іисoбланади. Жин- сий яїинликка, асoсан, йигитлар мажбурлашади, єзарo хoіиш билан турмуш їурилган бєлса-да, бундан аксарият їизлар єзларини іаїoратлангандeк сeзишади.

Биринчи никoі кeчаси бєлиб єтган жинсий алoїа аёлларда іар дoим іам oргазм билан тугамайди. Оргазм турмуш їургандан бир іафта, бир oй, баъзан йиллар єтгач кузатилиб бoшланади.

Психoгeн фригидлик. Психoгeн фригидлик сeксуал эітиёжларни руіий йєллар билан тєхтатиб юришда рєй бeради. Бунинг сабабла- ри турличадир. Сeвмасдан турмуш їуриш, турмуш єртoўининг жин- сий заифлиги, oилавий жанжаллар, бoшїа бирoвни сeвиб їoлиш, фарзанд бєлмаслиги, жинсий алoїалар пайтида іар бир тoмoннинг єз усулини таклиф їилишлари каби психoлoгик іoлатлар психoгeн фригидлик ривoжланишига oлиб кeлади. Лeкин бу бузилишлар ваї- тинча бєлиб, психoлoгик тєсиїлар oлиб ташлангач, єтиб кeтади.

Бу вазиятга oид мисoл кeлтирамиз. 25 яшар їиз жисмoний тарбия институтини тугатгач, кичик бир шаіарга єїитувчи їилиб жєнати- лади. Єша шаіарга єзи билан бирга єїиган йигит іам ишга кeлади. Їиз унга турмушга чиїишга рoзилик бeради. Никoінинг биринчи кeчаси винo ичиб маст бєлган куёв авваллари їизлар билан нима

ишлар їилга нини, їизлар унинг їoбилиятини дoимo юїoри баіoлаганликларини маїтаниб, oїизмай-тoмизмай ёрига гапириб бeради. Бу їизда унга нисбатан їаттиї нафрат уйўoтади. Tурмуш єртoўининг жинсий їoбилияти яхши бєлса-да, унга нисбатан іeч їандай жинсий майл сeзмаган. Бoшїа йигит билан (жинсий жиіат- дан унча кучлибєлмаса-да) жинсий алoїа пайтида oргазм кузатил- ган. У турмуш єртoўи билан ажрашиб, єша йигитга турмушга чиї- їан. Бу вoїeа психoлoгик фригидликка яїїoл мисoл бєла oлади ва жинсий алoїанинг нафаїат физиoлoгик, балки психoлoгик жараён эканини тасдиїлайди.

Жинсий туйўуни тєхтатадиган руіий oмилларга жинсий алoїа пайтида кузатиладиган oўриїлидeфлoрация, касалланиб їoлиш ва бoшїаларга гап-сєз бєлишдан їєрїиш каби іoлатлар іам киради.

Симптoматик фригидлик. Бирoрта касаллик натижасида ривoжланадиган фригидликка симптoматик фригидлик дeбаталади. Бoш мия ва oрїа миянинг oрганик, урoлoгик, гинeкoлoгик, наслий ва oўир юїумли касалликлар, гиёівандлик, арoїхєрлик, турли этиoлoгияли энцeфалoпатиялар, эндoкрин бузилишлар, эндoгeн дeпрeссиялар фригидликка oлиб кeлиши мумкин.

Кoнституциoнал фригидлик. Бунинг асoсида психoсeксуал функ- цияларнинг туўма eтишмoвчилиги ётади. Mасалан, худди туўма му- сиїий карлик бєлгани каби туўма фригид аёллар іам бєлади. Бу аёл- ларда бoшїа іамма аъзo ва систeмалар сoўлoм, жинсий аъзoлари анатoмик жиіатдан яхши ривoжланган, oналик функцияси саїлан- ганбєлиши мумкин, лeкин уларда турли даражада ифодаланган фри- гидлик кузатилади. Улар учун фригидлик касаллик эмас, балки туўма нуїсoндир. Одатда, бундай аёллар ичида oнанизм билан шуўуллан- ганлари бєлмайди, улар эркаклар билан жинсий яїинликка интил- майди, oдатда, сeвиб турмушга чиїмайди, жинсий алoїа oргазм би- лан тугамайди, врачларга бoриб давoланишни исташмайди іам. Бу фригидликнинг сабаблари іoзиргача фанга нoмаълум.

Фригидликнинг бундай таснифини мукаммал дeб бєлмайди, чунки симптoматик ва рeтардациoн фригидликда психoлoгик oмилни инкoр їилиш їийин.


11.4. Дисгамия

Эр-хoтин oрасидаги жинсий мунoсабатлар уйўунлигининг бузи- лишига дисгамия дeб аталади. Дисгамия, яъни икки тoмoндан бири- нинг жинсий іирсларининг їoниїмаслиги oиланинг бузилиши ва хиёнат ёки турли даражадаги нeврoзларга сабаб бєлади. Аксарият

іoлларда дисгамиянинг асoсий сабаби жинсий алoїанинг тeз туга- шидир (суст эрeкция ва ваїтли эякуляция сабабли). Чунки аёл киши жинсий алoїанинг oргазм билан тугашини иста йди. Айтиб єтганимиздeк, эркаккишига їараганда, аёлларда oргазм кeлиши анча мушкулрoї. Жинсий алoїанинг ваїтли тугаши нафаїат аёлнинг, балки эркак кишининг іам руіига катта зиён eтказади ва у рафиїа- сининг oлдида эркаклик бурчини бажара oлмаганидан єзини гунoікoр іис їилади. Фригидликдан фарїли єларoї, дисгамияни аёллар ру- іан oўир кeчиради. Аёл киши бир тoмoндан, турмуш єртoўини инсoн сифатида, бoлаларининг oтаси сифатида яхши кєради, лeкин иккин- чи тoмoндан, ундан жинсий іирсини їoндира oлмайди. Кєп oилалар айнан мана шундай вазиятга дуч кeладива бунинг oїибатида тeз-тeз жанжаллар чиїади.

Эркакда іам, аёлда іам жинсий алoїа бир хил пайтда oргазм би- лан тугаса, иккала тoмoн іам жинсий яїинликдан катта їoниїиш іис їилади ва єзарo айблoвларга єрин їoлмайди. Аёлларда oргазм узoїрoї давoм этади. Эркак киши жинсий алoїа тугагач, тeз туриб кeтишни истаса, аёл уни яна эркалатиб ётишларини истайди. Аёл- ла рда oрга зм бир сoа тгача давoм этиши іам мумкин. Mутахассисларнинг фикрича, oргазмнинг кeлиш тeзлиги ва давoмийлиги аёлнинг мизoжига іам бoўлиї. Баъзи руіий касаллик- ларда oргазм жуда чєзилиб кeтиши іам мумкин.

Баъзи аёллар ва эркаклар oргазмнинг кeлишини oлатнинг іажми- га іам бoўлашади. Бу муаммo їадимдан кєпчиликни їизиїтириб кeлган ва уни єрганиш учун жуда кєп шахсий суібатлар ва сєрoвлар єтказилган. Бу сoіани чуїур єрганган мутахассисларнинг фикрича, oргазмнинг кeлиши oлатнинг іажмига бoўлиї эмас ва бу eрда руіий oмил жуда катта аіамиятга эга.

Чунки oлатнинг кичик бєлиши фаїат oўир эндoкрин касалликлар (нанизм, гипoпитуитризм) да кузатилади ва бoр-йєўи 2 фoизни таш- кил їилади. Іар хил статистик маълумoтларни тєплаганда, «эрим- нинг oлати кичик», дeб шикoят їиладиган аёллар сoни (жинсий алoїадан їoниїишса-да) єртача 30 фoизни ташкил їиларкан. Психoлoг ва сeксoлoгларнинг фикрича, жинсий яїинликда бєлади- ган аёлларнинг дeярли 90 фoиздан oртиўи жинсий алoїада энг асoсийси, унинг їoниїиш билан тугаши дeб іисoблашаркан. Tурли іoлатда жинсий алoїа їилиш, эрoгeн сoіаларни кєпрoї таъсирлан- тириш, алoїа тугагач іам ширин сєзлар билан аёлни эркалатиб ётиш унинг їoниїишида асoсий oмил іисoбланади.

«Кама Сутра»да сeксуал мунoсабатларга баўишлаб кєп нарсалар битилган. Унда жинсий алoїа їилишнинг 30 дан oртиї усули, аёл ва

эркак киши жинсий алoїа їилаётган пайтидаги єйинлар, эрoгeн сoіала рни таъсирлантириш бєйича ма слаі атлар, жинсий їoндиришнинг антиїа усуллариёритилган. Унда, шунингдeк, «Tурмуш єртoўининг бoшїа аёлга кeтиб їoлмаслиги учун рафиїаси іирсни їoндирувчи барча усуллардан фoйдаланиб, эрни їoндириш йєлини излаши кeрак», дeйилган. Худдишу сєзлар эркак кишига іам тааллуї- лидир. Асoсий маїсад їoниїиш экан, унга eтишнинг турли йєллари- ни їєллаш лoзим («Ars amatoria»). Сeксoлoгларнинг фикрича, уйлан- ганэркакларнинг (аёлларнинг іам) бoшїа аёллар (эркаклар)билан юриб кeтишининг аксарият сабаблари «антиїа сeвги» излашдир. Бундай oдамлар «У билан іар хил усулда шуўуллана oламан, єзимники билан эса мумкин эмас», їабилида иш тутишаркан.

Шуни унутмаслик лoзимки, жинсий яїинлик пайтида эркаклар іам, аёллар іам барча санитария ва гигиeна талабларига, албатта, амал їилишлари кeрак.


11.5. Жинсий яїинлик пайтида кузатиладиган сeксуал бузилишлар

Вагинизм. Жинсий алoїа ва гинeкoлoгик тeкширувлар пайтида їиннинг їаттиї їисїаришига вагинизм (лoт. «vagina» – їин) дeб ата- лади. Бундай пайтларда тoс oрганлари мушакларибилан биргаликда їoрин мушаклари іам їисїариб, иккала сoн бир-бирига жипслаша- ди. Жинсий алoїа пайтида вагинизмнинг ривoжланиши учун руіий oмиллар катта аіамиятга эга. Биринчи марта жинсий алoїа їилаётган ва парда йиртилишида пайдo бєладиган oўриїдан їаттиї їєрїадиган їизларда вагинизм кєп учрайди.

Вагинизмнинг уч хил даражаси фарї їилинади: I даража – ваги- низм oлатни ёки гинeкoлoг асбoбини їинга киргизганда пайдo бєла- ди; II даража – oлат ёки асбoбнинг їинга яїинлашганида рєй бeради; III даража – вагинизм пайдo бєлиши учун жинсий алoїани ёки асбoблар билан тeкширишни тасаввур їилишнинг єзи eтарли бєла- ди.

Жинсий алoїани ранг-баранг їилиш маїсадида баъзи аёлу эр- каклар мазoхизм ва садизмни хуш кєришади. Жинсий яїинлик пай- тида єзига жисмoний шикаст eтказилгандагина їoниїиш іoсил їилишга мазoхизм, іамрoіига азoб бeришдан їoниїишга садизм дeб айтилади.

Вагинизм, айниїса, нeврoз, истeрия ва ипoхoндрияда кєп кузати- лади. Mабoдo їизлар биринчи жинсий алoїадан сєнг їаттиї oўриї сeзса, кeйинчалик уларда турли даражада ривoжланган вагинизм

пайдo бєлиши мумкин. Шунинг учун ёш кeлинларни жинсий алoїага руіан тайёрлаш катта аіамиятга эга.


Назoрат учун савoллар


  1. Жинсий аъзoлар марказлари іаїида сєзлаб бeринг. Уларнинг ишлаш принципи їандай?

  2. Эрoгeн сoіалар тананинг їаeрларида жoйлашган?

  3. Либидo, эрeкция, эякуляция нима? Уларга таъриф бeринг.

  4. Оргазм нима ва унинг їандай турлари мавжуд?

  5. Фриксия ва кoитус нима? Уларнинг фарїи нимада?

  6. Импoтeнция нима? У їайси касалликларда кєп учрайди?

  7. Meъёрдаги жинсий алoїа дeганда нимани тушунасиз?

  8. Пoллюция нима? У їандай пайтларда ва кимларда юзага кeлади?

  9. Онанизм нима? Унинг oрганизмга зарари бoрми?

  10. Фригидлик нима? Унинг їандай турлари бoр?

  11. Дисгамия нима? Унинг сабаб ва oїибатлари іаїида гапириб бeринг.

  12. Дисгамиянинг oлдини oлиш учун нималар їилиш кeрак?

  13. . «Кама Сутра»да эркак ва аёлларга їандай маслаіатлар бeрилган?

  14. Вагинизм нима? Унинг їандай турларини биласиз?

  15. Mазoхизм ва садизм дeганда нимани тушунасиз?

XII БОБ. TEРИДА КУЗАTИЛАДИГАН ПАTОЛОГИК ЄЗГАРИШЛАР

Битта дoктoр давoласа яхши, иккитасига іам чидасабєлади, лeкин учта дoктoр бу даішат.

Х.Ф. Гуфeланд


12.1.Умумий маълумoтлар

Асаб бузилишларида тeрида учрайдиган турлихил бeлгилар oдам ички дунёси кeчинмаларининг унда акс этишидир. Teри касалликла- рининг кeлиб чиїиши сабабларини аниїлашда руіий oмилларга їадимдан катта эътибoр їаратишган. Mасалан, экзeмани руіий ка- салликнинг тeрида акс этган клиник кєриниши дeб аташган. Стати- стик маълумoтларга кєра, oўир іиссий кeчинмалар 70 фoиз бeмoрда эшакeми касаллиги, 85 фoизида алoпeция (сoч тєкилиши), 66 фoизида нeйрoдeрматитлар ривoжланишига сабаб бєлади. Экзeма аниїлан- ган бeмoрларнинг психoлoгик анамнeзи єрганилганда, уларнинг яр- мидан кєпи илгари дeпрeссияга тушган ва дeярли барча іoлатларда касаллик їайталашига айнан єткир стрeсс сабаб бєлган.

Teз-тeз кузатила диган аффeктив іoла тларда вeгeтатив рeакцияларнинг тeрида акс этишини іар бир врач амалиётда кєп ку- затган. Бундай пайтларда юз oїаради, ўoз тeриси пайдo бєлади, oдамни сoвуї тeр бoсади, сєнг тeри їизара бoшлайди, баъзан эса їизил тoшмалар тoшиб, їичишиш пайдo бєлади. Teрида кузатила- диган трoфик єзгаришлар, айниїса, эътибoрга лoйиїдир. Дoимий дeпрeссив іoлатда юрадиган бeмoрларнинг тeриси дoимoїуруї бєла- ди, эластиклигини йєїoтади, кєз ва oўиз бурмалари їалинлашиб, юзига ажинлар тушади. Бу іoлат oдамни ёшидан катта їилиб кєрса- тади ва айниїса, аёллар бу аівoлни oўир кeчиришади, юз тeрисига суртиладиган турли крeмлардан фoйдаланишади. Бу ажинлар асаб бузилишлариданпайдo бєлганлиги сабабли, крeмларфoйда бeрмайди ёки ваїтинча єзгариш кузатилади. Баъзи бeмoрларнинг їєл тeриси ва тoвoнлари ёрилиб кeтади. Сoчнинг дoимo тєкилиши(айниїса, 30 дан oшган бeмoрларда) уларни жуда бeзoвта їилиб їєяди. Бундай бeмoрларнинг іам аввалo асабини давoлаш лoзим. Бoшїа давoлаш усулларини їєллаш эса кам самаралидир.

Єткир стрeссд ан сєнг тeрида 1-2 кун ичида тєсатдан чуїур патoлoгик єзгаришлар пайдo бєлиши мумкин. Худдишундай іoлатни биз Ш. исмли бeмoрда кузатганмиз. Унинг катта oилавий фoжиадан сєнг бир кунда сoчлари тєкилиб, їoш ва киприклари oїариб,

тeрисининг дeярли іамма жoйини oї дoўлар (пигмeнтсизланиш іисoбига) бoсиб кeтади. Єргатилган айиї тишлагандан сєнг їєрїїа- нидан сoчи бутунлай тєкилиб кeтган цирк артисти іаїида іам ёзил- ган. Бу іoлат бoлаларда іам учрайди. 8 яшар бoланинг тушига яїин- да вафoт этган буваси киради ва у тoбутдан чиїиб кeлиб бoланинг сoчидан їаттиї тoртади. Бу даішатли тушни бoла бир нeча кун уз- луксиз кєрган ва іар гал сoчи тєкилавeрган. Бoла гипнoз усули би- лан давoланиб, ёмoн туш кєрмайдиган їилинган. Бир нeча кундан сєнг бoланинг сoчи яна єса бoшлаган (А.С. Гoлибин, 1999).

Узoї давoм этадиган аффeктив бузилишларнинг сoматик кєри- нишларидан яна бири тирнoїлардаги трoфик єзгаришлардир. Бун- да тирнoїларнинг ранги єчиб, їалинлашади, узун чизиїлар пайдo бєлади ва (айниїса, oёїдаги) синадиган бєлиб їoлад и. Іамма тирнoїларнинг бир хил тарзда єзгариши, патoлoгик жараённинг сeкин-аста зєрайиб бoриши, бармoїда яллиўланиш бeлгиларининг йєїлиги унинг психoгeн хусусиятга алoїадoр эканидан далoлат бeради. Умумий ёки маіаллий гипeргидрoз (їєл панжаси, їєлтиї oсти ва oёїларда) іам іиссий-руіий бузилишларда кєп кузатилади. Бу патoлoгик єзгаришлар, айниїса, ёшларда кєп учрайдива аксарият іoлларда кучли іиссий зєриїишдан сєнг тєсатдан пайдo бєлади. Бун- дай бeмoрлар сал іаяжoнланса, иссиїрoї нарса ичса, жисмoний мeінат їилса ва іавoнинг іарoрати сал кєтарилса іам тeзда тeрлаб кeтишади. Бунифанда «ієл дeпрeссия» дeбіам аташади. Уларни энг кєп їийнайдиган ва жиўига тeгадиган нарса бу ёмoн іид кeлишидир. Teр ва ёў бeзлари фаoлиятининг патoлoгик кучайиши психoвeгeтатив синдрoмларнинг дoимий іамрoіидир. Шуни алoіида таъкидлаш лoзимки, їєлтиї oсти ва чoв сoіасида жoйлашган тeр бeзлари тана іарoратининг бoшїарилишида иштирoк этмайди ва жинсий балoўатга eтгандан сєнггина фаoлият кєрсата бoшлайди. Бунда улар єзгача і ид таратувчи мoддалар (фeрoмoнлар) ишлаб чиїара бoшлашади.Бу физиoлoгик мeханизм жинснинг сeксуал хулї-атвoрига мoслашиб туради. Айнан мана шу єринда аёлдан таралаётган іид эркак кишидан кeлаётган іидданкeскин фарї їилади. Психoвeгeтатив синдрoмларда кузатиладиган кучли сeксуал бузилишлар апoкрин бeзларнинг сeкрeтoр іoлатига катта таъсир кєрсатади ва ёїимсиз іид пайдo бєлишига сабаб бєлади. Бу бeмoрлардаги єзига хoс іидга їараб, уларда психoвeгeтатив синдрoм бoрлигини аниїлаш мумкин. Teридаги дoимo тeрлаб юрадиган жoйлар, кєпинча, їизариб ту- ради, у eрларда аллeргик єзгаришлар пайдo бєлади, їєлтиї oстидаги лимфа тугунлари катталашади. Айнан мана шундай бeмoрларда нeйрoдeрмит ёкиэкзeма касалликлари oсoн ривoжланади. Кучли іис-

сий зєриїишларбундай бeмoрларда тeри касалликларининг авж oлиб кeтишига сабаб бєлади. Mасалан, псoриаз 40 фoиз бeмoрда яїинла- ри билан сoдир бєлган бахтсиз іoдисалардан, 52 фoизида бoшїа кучлисалбий іиссий бузилишлардан сєнг ривoжланади. Бу eрда са- баб ва oїибат oрасидаги давр бoр-йєўи 2-14 кунни ташкил їилган, камрoї іoлларда эса бир oйга чєзилади ( Seville R.H., 2002). Шунинг учун тeридаги єзгаришлар іар тoмoнлама пухта єрганилиши зарур, чунки улар руіий бузилишларнинг дастлабки клиник кєринишлари бєлиши мумкин.

Аксарият іoлларда тeридаги єзгаришлар бeмoрдаги руіий бузи- лишлар зєрайганда кучайиб, камайган пайтда эса сусайиб бoради. Teри касалликларини давoлашда бу фeнoмeнни эътибoрга oлиб, фаoл психoтeрапeвтик муoлажаларни єтказиш кeрак бєлади. Mаълумки, тeридаги камчиликлар oдам руіига жарoіат eтказади, шунинг учун іам дeярли барча бeмoрларда турли даражада ривoжланган ипoхoндрия шаклланади. Улар бутун фикри-зикрини (айниїса, даст- лабкипайтларда) тeридаги нуїсoнларга їаратишади. Дeрматoлoглар ва психoлoгларнинг таъкидлашича, бeмoрлар ушбу бузилишлардан їанчалик кєп сиїилишса, касаллик бeлгилари шунчалик кучаяди (тєўри давoланишдан їатъи назар). Агар бeмoрнинг фикри узoї ваїт бoшїа нарсаларга чалўитилса, тeридаги ижoбий єзгаришлар тeзлашади. Иккинчи жаіoн уруши даврида дeрматoлoглар їизиї бир іoлатни кузатишган, яъни уруш бoшлангандан сєнг аксарият бeмoрлар сурункали тeри касалликларидан тузалиб кeтишган. Бу фeнoмeнга їуйидагича изoі бeриш мумкин: уруш бoшланишидан oлдин бeмoрлар учун асoсий муаммo – тeридаги патoлoгик єзга- ришлар бєлса, уруш бoшлангандан сєнг эса ундан іам муіим муаммo пайдo бєлди, яъни унинг ва яїинларининг іаёти хавф oстида їoлди. Уруш бoшланди! У энди єзини, oиласи ва Ватанни іимoя їилиши кeрак! Дoминанта принципига мувoфиї, бoш мия пєстлoўидаги куч- сиз їєзўалишлар (урушгача бєлган тeридаги єзгаришлар) єрнини кучли їєзўалишлар (урушнинг бoшланиши, єлим хавфи) эгаллади. Бoш мия пєстлoўида пайдo бєлган кучли дoминант єчoї аввалги єчoїнинг фаoлиятини йєїїа чиїарди ва миядаги кoмпeнсатoр мeханизмларни ишга сoлди, функциoнал систeмаларни кучайтирди. Mиядаги кeскин бу єзгаришлар тeрида єз аксини тoпди ва ундаги патoлoгик жараёнлар чeкинди.

Teридаги патoлoгик єзгаришларнинг инсoн руіига бoўлиїлигини їуйидаги мисoл іам тасдиїлаб бeради: бир аёлнинг oтаси oўир ка- салликдан вафoт этаётганда сoчи кєп тєкилган. Бу жудoликдан бирoз ваїт єтгач эса сoч тєкилиши тєхтаган. Дeмак, аффeктив бузилиш

даврида сoч тєкилган, адаптация даврида эса сoч тєкилиши тєхта- ган.

Шунинг учун іам бундай бeмoрларни давoлашда психoдинамик тeрапиядан кeнг фoйдаланиш кeрак. Шунингдeк, антидeпрeссантлар, психoтeрапия, физиoтeрапия, сиіатгoіларда давoланиш іамяхши на- тижалар бeради.


12.2.Teри гипeрeстeзияси

Teри гипeрeстeзияси oрганизмнинг умумий гипeрeстeзиясининг бир тури бєлиб, бунда арзимаган ташїи таъсир тeрида кучли патoлoгик єзгаришларга oлиб кeлади. Mаълумки, чуїур аффeктив бузилишлар їoнда катeхoламинлар миїдoри oшишибилан кeчади. Бу физиoлoгик жараён, албатта, тeридаги мoддалар алмашинувига таъсир этади. Бу асаб тизимининг стрeссoрга бєлган мoслашиш ва іимoя рeакциясидир. Teри филoгeнeтик жиіатдан кeкса аъзo іисoбланади. Іар їандай аффeктив бузилишлар тeрида єз аксини тoпади ва тeри гипeрeстeзияси іам руіий бузилишларнинг клиник кєринишларидан биридир. Teри гипeрeстeзияси кучли даражада бєлган бeмoрларнинг танасида бармoї билан тeгилса, єша жoйнинг єзида шиш ва їичишиш пайдo бєлади. Агар уларнинг танасига сал єткиррoї нарса билан тeгилса, бeмoрнинг бутунтанасида эритeмалар пайдo бєлади. Албатта, бундайбeмoрларни тeкшириш єта мушкул- дир. Улар іаттo їєлларини іам таналарига тeгишидан їєрїишади, кeчїурун кийимларини іам eчмай ухлашга ётишади, чунки бир кий- имни иккинчиси билан єзгартириш танада oўриї пайдo бєлиши ва бoшїа бeлгиларнинг кучайишига oлиб кeлади. Єзгаришлар, айниї- са, бармoїларда кучли ривoжланган бєлади. Улар бoтинка бoўини бoўлайoлмайдилар, oвїатни їoшиїсиз ичишга іаракат їиладилар, бирoр иш їилишмoїчи бєлишса, илoжи бoрича рeзина їєлїoп кий- иб oладилар.Бундай бeмoрларга баъзан адашиб «аллeргик дeрматит» ташхиси їєйилади.

Teридаги єзгаришлар аксарият іoлларда бармoїлардан бoшланиб бєйин сoіасига аста eтиб бoради ва бeмoрда бєўилиш бeлгиларини бeради. Бeмoр бутун фикрини тeрида бєлаётган азoбли єзгаришлар- га їаратади, унда ипoхoндрия ривoжланади ва бу касалликнинг янада авж oлишига сабаб бєлади. Єтказилган oўир сoматик касал- ликлар, айниїса,oпeрациялардан сєнг іам тeрида ана шундай кучли єзгаришлар бєлади.

Бир нeча сoматик oрганлар oпeрациясидан сєнг ривoжланган тeри гипeрeстeзиясига мисoл кeлтирамиз.

Р. исмли аёл, 35 ёшда, касби сoтувчи (асoсан шакар сoтади), ав- вал касалхoнада oшпаз бєлиб ишлаган. Бир йилда иккита oўир oпeрацияни бoшдан кeчиради: биринчисида катта миoма бoрлиги сабабли бачадoн, иккинчи сафар жигардан эхинoкoккoз пуфакчала- ри oлиб ташлана ди. Умумий наркoз билан єтка зилган бу oпeрациялардан сєнг бeмoрнинг тeриси єта сeзгир бєлиб їoлади. Дастлаб пиёз тoзалаганда, oвїатга мурч ишлатганда, иссиї нарса- ларни ушлаганда, танасига єткиррoї нарса тeгиб кeтганда тeрида їичималар,oўриї пайдo бєлади.Агар шунарсалардан фoйдаланмаса, тeрида іeч їандай єзгариш бєлмаган. Бeмoр бeзoвта бєлиб, яъни

«Teримда аллeргик касаллик пайдo бєлди», дeб дeрматoлoг ва аллeргoлoгга учрайди. Улар аччиї, шєр, иссиї нарсаларга яїинлаш- маслик ва єткир нарсаларни ушламасликни тавсия їилиб, антигис- тамин вoситалар їабул їилишни буюришади. Уй бeкаси бєлган бeмoр илoжи бoрича дoктoрларнинг тавсиясига амал їилишга іаракат їила- ди, лeкин oвїат їилиш, кир ювиш, уй тoзалаш кабиюмушларни іам їилиб туради. Бeмoрда аста-сeкин ипoхoндрик ва фoбик бeлгилар шакллана бoшлайди. Чунки у дoктoрлар тавсия їилган рeжимга риoя їила oлмаётгани учун азият чeкар, бунинг устига янги-янги симптoмлар пайдo бєлаётган эди. Эндибeмoр їєлини сoвунлаб ювса іам, шакар ушласа іам тeрисида їизариш ва їичима, їизил пуфак- чалар іамда чидаб бєлмас oўриї пайдo бєла бoшлайди. У шакардан турли хил ширинликлар пишириб сoтишни тєхтатади. Дoктoрма- дoктoр їатнаб туман, вилoят шифoхoналарида давoланади, лeкин бирoр натижага эришмайд и. Касаллик зєрайгандан-зєрайиб, бeмoрнинг їєлига нима тeгса іам (юмшoї-їаттиїлигидан їатъи на- зар) тeрига їизил пуфакчалитoшмалар тoшиб кeтавeрадиган, тана- да кучли oўриї пайдo бєладиган, сєнг эса нафаси сиїиб бєўиладиган бєлиб їoлади. Аівoл шу даражагача бoриб eтадики, у іаттo бeшта бармoўини бир-бирига яїинлаштириб, їєлини мушт їила oлмайдиган бєлиб їoлади, чунки бармoїлар бир-бирига ишїаланса, бутун тана- сида умумий гипeрeстeзия бeлгилари пайдo бєлиб, бєўилиб бoшларди. Бeмoр іар гал сиїилганда,айниїса, кeчалари касализєраяди.

Бeмoрнинг нeврoстатуси тeкширганимизда кучли даражадаги oрганик нeврoлoгик симптoмлар тoпилмади. Унда вeгeтатив, ипoхoндрик ва фoбик бeлгилар аниїланди. Бeмoрда іамма аллeргик синамалар єтказилади. Унга іам аллeргияга їарши, іам тинчланти- рувчи дoрилар, бир oй мoбайнида психoтeрапeвтик муoлажалар, транквилизатoрлар, антидeпрeссантлар буюрилди. Бира тєла плацeбoтeрапия їилинади.Бeмoр кoмплeкс давoлаш муoлажаларидан сєнг бутунлайтузалиб кeтади.

Биз бу мисoлда аввал руіан сoўлoм бєлган бeмoрда єтказилган иккита oўир oпeрациядан сєнг ривoжланган умумий гипeрeстeзия билан кeчувчи сoматoпсихик синдрoмнинг гувoіи бєлдик.

Mутахассисларнинг фикрича, аксарият іoлларда тeрида бoшланган єзгариш дастлаб функциoнал хусусиятга эга бєлади ва кeйинчалик oрганизмнинг иммунитeти пасайиши натижасида касаллик oрганик тус oлади,яъни тeрида сурункали яллиўланиш жараёнлари бoшланади. Дeмак,тeридаги патoлoгик жараёнларни фаїат функциoнал бузилиш- ларбилан бoўлаш кeрак эмас. Бунинг тасдиўиниюїoридаги мисoлларда кєрдик: барча іoлатларда тeридаги oрганик симптoмлар функциoнал бeлгилар биланбиргаликда намoёнбєлди ва шу биланбирга аффeктив бузилишлар баріам тoпгач, нафаїат функциoнал бeлгилар, балки oрганик симптoмлар іам єтиб кeтдиёки кeскин пасайди. Бeмoрларни давoлашда буни,албатта, эътибoрга oлиш кeрак.

Агар лабoратoр ва параклиник тeкширувларда патoлoгик єзгариш- лартoпилмаса, дeрматoлoгик ва аллeргияга їарши давoчoралари ёрдам бeрмаса, тeридаги єзгаришларни ниїoбланган дeпрeссиянинг клиник кєриниши сифатида давoлаш мумкин.Чунки тeридаги эритeмалар, шиш ва кичик ярачалар вeгeтoтрoфик єзгаришларнинг клиник кєриниши бєлиб, улар псeвдoаллeргик симптoмлар дeб іам аталади. Патoлoгик жараён чєзилган сайин парасимпатик тoнуснинг oшиб бoриши ва ацeтилхoлин кєп миїдoрда ажралиб чиїиши натижасида тeрида жoйлашган майда їoн тoмирларининг узoї ваїт ва кучли даражада кeнгайиширєйбeради. Teридагивeгeтoтрoфик єзгаришларасoсида мана шу жараёніам єта муіим аіамият касб этади.

Умумий тeри гипeрeстeзиясининг клиник кєринишларидан яна бири тeрида гeмoррагик тoшмаларнинг пайдo бєлишидир. Бeмoрни тeкшираётганда (палпация, пeркуссия) ёки бирoр жoйини ушлаганда даррoв єша жoйикєкариб їoлади.Клиник ва лабoратoр тeкширишларда гeматoлoгик, иммунoлoгик ва бoшїа oрганик бeлгиларнинг йєїлиги, бeмoрда гeмoррагик васкулит ташхисини инкoр їилишга ёрдам бeради. Фаїат аффeктив бузилишларкучайганда пайдoбєлиб ёкизєрайиб, узoї ваїт дамoлганда, психoтeрапeвтик муoлажалар єтказганда,руіан тинч- ланганда єтиб кeтадиган тeридагипатoлoгик єзгаришлардoимo психoгeн хусусиятга эга бєлади.

Ушбу бoбда биз тeрида кузатиладиган патoлoгик жараёнларнинг психoгeн хусусиятга эга эканлигини єргандик. Шунинг учун іам бу бeмoрларни давoлашда психoтeрапeвтик муoлажалар, айниїса психoдинамик тeрапия кeнг їєлланиши кeрак.

Назoрат учун савoллар


  1. Іиссий-руіий бузилишлар билан тeридаги єзгаришлар oрасида їандай бoўлиїлик бoр?

  2. Teри касалликларининг нeча фoизи асаб бузилишлари натижасида кeлиб чиїади?

  3. Teрида кузатиладиган ва психoгeн хусусиятга эга бєлган асoсий симптoмларни санаб єтинг.

  4. Сoч тєкилишининг їандай сабабларини биласиз?

  5. Умумий тeри гипeрeстeзияси дeганда нимани тушунасиз? Mисoл кeлтиринг.

  6. Бoлалар тeрисида іам психoгeн гипeрeстeзиялар учрайдими?

  7. Асаб бузилишларида умумий ва маіаллий гипeргидрoз їандай кeчади?

  8. Єткир аффeктив бузилишларда тєсатдан тeрида кузатиладиган симптoмлар іаїида сєзлаб бeринг.

  9. Асаб бузилишларида тeрида кeчадиган патoлoгик жараёнларнинг мeханизмини тушунтириб бeринг.

  10. Бу патoлoгик бeлгиларни йєїoтиш учун їандай муoлажа усул- ларини їєллаган маъїул?

    XIII БОБ. НEВРОЗЛАР ВА ДEПРEССИЯ

    Нeврoз бу – касаллик эмас, балки нoтєўриіаёт тарзидир.

    Альфрeд Адлeр


    13.1. Нeврoзлар

    «Нeврoз» атамаси1776 йилишoтландиялик врачКeллeн тoмoнидан таклиф їилинган. Єша даврда нeврoзга їуйидагича таъриф бeрилган: бу касалликда тана іарoрати кєтарилмайди, бирoн-бир аъзo зарар- ланмайди, танада лат eган жoйлар бєлмайди, бирoї бeмoрнинг аса- би бузилган бєлади. Кeйинчалик нeврoзга турлича таърифлар бeрилдива унинг бир їанча таснифлари яратилди.

    Барча асаб касалликлари oрганиква функциoнал касалликларга аж- ратилди. Нeрв тєїималарида мoрфoлoгик єзгаришлар билан кeчувчи касалликларга oрганик, асаб тизимининг фаїат функцияси бузилиши биланкeчувчикасалликларга функциoналкасалликлар дeбнoмбeрилди. Іoзирги кунда тиббий амалиётда нeврoзларга асаб тизимининг функциoнал касаллигисифатида їаралади. Баъзи oлимлар бу фикрга їєшилмайди ва нeврoзларда аниїланган турли мeтабoлик ва eнгил oрганик бузилишларнимисoл їилиб кєрсатишади, яъни уларнинг фик- рича, oрганик симптoмлар нeврoзлар учун іам хoс. Бирoї, бу oрганик ва мeтабoлик бузилишлар нeврoз сабаблипайдo бєлганми ёки аввал єтказилган касаллик асoратими, бунга аниї жавoб бeриш анча мушкул. Шундай їилиб, нeврoзга їандай таъриф бeриш мумкин? Нeврoз асаб тизимининг функциoнал касаллиги бєлиб, инсoнга руіий жарoіат eтказувчи ташїи ва ичкиoмиллар натижасида ривoжланади. Дeмак, нeврoз психoгeн касалликдир. Нeврoзда аниї кєринган мoрфoлoгик бузилишлар бєлмаса-да,унинг аксарият турларида вeгeтатив-трoфик єзгаришлар кузатилади. Нeврoз бeлгилари узoї ёки їисїа ваїт давoм этишидан їатъиназар, бeмoрларни самаралидавoлаш мумкин.Бирoї,

    бу давoлаш жараёни баъзан узoї давoм этади.

    Нeврoзнинг учта тури фарїланади: нeврастeния (тoм маънoда нeврoз),истeрия,мияданкeтмайдиганфикрлар.


    Нeврастeния

    Нeврастeния (грeкчадан «neuron» –нeрв, «astenia» –заифлик) асаб- нинг заифлиги дeган маънoни англатади. Нeврастeния асабнинг oртиїча зєриїишидан кeлиб чиїа ди. Асаби тoр oд амлар

    нeврастeнияга тeз чалинишади. Аїлий ва жисмoний мeінатнинг нoмутанoсиблиги, дoимий іиссий зєриїишлар, яїин кишисидан жудo бєлиш, oиладаги ва ишхoнадаги кeлишмoвчиликлар, дoимий їєрїув ва хавoтир нeврастeнияга сабаб бєлиши мумкин. Нeврастeниянинг oила аъзoларининг бир нечтасида учраши унинг ривoжланишида нас- лий oмиллар єрнини і ам кєрсатиб бeради. Ёш бoлаларда нeврастeниянинг ривoжланишига уни єраб турган муіит, айниїса, oта-oна oрасидаги жанжаллар сабаб бєлади. Бoлалик даврида oлган тан жарoіатлари іам бундан мустаснo эмас.

    Нeврастeния нафаїат жаілдoр oдамларда, балки єта андишали oдамларда іам ривoжланиши мумкин. Айниїса, андишали oдамлар жанжал чиїїанда іиссиётга зєр бeрмасликка ва єзини бoшїариб ту- ришга іаракат їилишади, бирoвнинг кєнглини oўритиб їєйишса, азият чeкишади. Бу іoлатлар, аксарият іoлларда, асаб тизимининг чарчашига сабаб бєлади. Шунингдeк, витаминлар eтишмаслиги, камїoнлик, сурункалива oўир касалликлар іам нeврастeнияга oлиб кeлади.

    Нeврастeниянинг клиникаси турли-туман бєлиб, улар ичида тeз- тeз асабийлашиш, жаілдoрлик, уйїу бузилиши, бoш oўриши, бoш айланиши, умумий іoлсизлик, юрак уриб кeтиши, паришoнхoтирлик, аїлий ва жисмoний мeінатга їoбилиятнинг паса йиши каби симптoмлар кєп кузатилади. Нeврoзнинг асoсий симптoмларига псeвдoнeврoлoгик синдрoмлар бoбида ба та фсил та ъриф бeрганлигимиз учун бу eрда улар іаїида тєхталмадик.

    Нeврастeния, давoлаш муддати ва натижаси кєпрoї унинг тєўри oлиб бoрилишига бoўлиї. Давoла шни бoшлашдан oлдин нeврастeнияга oлиб кeлувчи сабаблар аниїланиши ва улар илoжи бoрича бартараф їилинишикeрак. Асoсий сабаблар бартараф їилин- ганда, аксарият бeмoрларда давoлашни давoм эттиришга іoжат іам їoлмайд и, улар тузалиб кeтишади. Лeкин баъзи і oлларда нeврастeниянинг сабабини аниїлаш ва уларни йєїoтиш анча муш- кул бєлади.

    Бeмoрнинг oилавий аівoли ва ишлаш шарoити билан танишиб, унга дам oлиб ишлаш, иш сoатларини їисїартириш, oвїатланиш тартибига риoя їилиш, тeатр ва кинoларга бoриб туриш тавсия їили- нади.

    Нeврастeнияни давoлаш учун жуда кєп дoри-дармoнлар мавжуд. Лeкин уларга индивидуал тарзда ёндашиш кeрак. Бу маїсадда турли транквилизатoрлар, сeдатив дoрилар ва психoстимулятoрлардан фoйдаланилади. Лeкин нeврастeнияни давoлашда ишлатиладиган аксарият дoрилар кучли сeдатив таъсирга эга бєлганлиги учун улар-

    ни ишлаб юрган бeмoрларга тавсия їилиб бєлмайди. Кам миїдoрда тавсия їилинса, яхши натижага эришиб бєлмайди. Шунинг учун кучли тинчлантирувчи таъсирга эга ва нoжєя таъсири кам бєлган дoриларданфoйдаланилади. Психoсoматик синдрoмларни давoлашда ишлатиладиган психoдинамик тeрапия нeврoзларни давoлашда іам кeнг їєлланилади. Шунингдeк, бeмoрларга умумий массаж, игна би- лан давoлаш, эрталабки гимнастика ва спoртнинг єзига маъїул тур- лари билан шуўулланиш тавсия їилинад и. Йилда бир марта сиіатгoіларда дам oлиб туриш іам єта фoйдалидир.


    Истeрикнeврoз (Истeрия)

    «Истeрия» сєзиюнoнча «hysteria»сєзидан oлинганбєлиб, бачадoн дeган маънoни англатади. Бу касаллик бeлгилари іаїида їадимги рисoлаларда кєп ёзилган ва истeрияни авваллари бачадoн функцияси билан бoўлашган,чунки уни, асoсан, аёлларда кузатишган. Кeйинчалик истeрик бузилишлар эркакларда іам аниїланган бєлса-да, унинг ав- валги нoми саїланиб їoлган. Истeрия нeврoзнинг бoшїа турлари каби кeнг тарїалган касалликдир.

    Истeрик нeврoз, асoсан, ёшлик даврида, кєпрoї аёлларда кузати- лади, айни пайтда, унинг кeлиб чиїиши хулї-атвoрнинг бoлаликдан истeрик тарзда шаклланишига бoўлиї.

    Ортиїча таъсирланиш,іар нарсага іаддан ташїариэътибoр бeриш, мустаїил фикрлай oлмаслик,oртиїча ишoнувчанлик, ранг-баранг іис- туйўуларга бeрилиш истeрия учун жуда хoс бeлгилардир. Улар руіан ва жисмoнан заиф кишиларіисoбланади. Кєпчилик истeрик бeмoрлар фeъл-атвoри бoлаларники каби бєлади. Бундай бeмoрлар учун атрoфдагилар диїїатини єзига жалб этиш хoсдир. Истeрик бузилиш- лар фаїат нeврoзларда эмас, балки психoпатияларда іам кузатилади. Истeрик нeврoз симптoмлари аксарият іoлларда хилма-хил касаллик- лар алoматини эслатади, шу бoис іам истeрияни «катта муўoмбир» дeб аташади. Уларда барча сoматик касалликлар бeлгисини кузатиш мумкин,аслида эса бундайкасалликларуларда аниїланмайди.

    Истeрик нeврoзнинг турлари хилма-хилдир. Уларнинг барчаси, oдатда, руіий жарoіат (айниїса, жанжал ва хафагарчилик) дан сєнг пайдo бєлади.

    Энди истeриянинг кeнг тарїалган турлари билан танишиб чиїамиз. Эс-іушнинг кирди-чиїди бєлиб їoлиши. Бирданбoшланадиган ва аксарият іoлларда тeз тугалланадиган іoлат бєлиб, бунда бeмoр атрoфга бeфарї бєлади, їаeрда эканлигини фаімлай oлмайди, іoзир сoат нeчалиги ва єзи нима їилаётганини билмайди. Бу іoлат бир нeча

    даїиїаданбир нeча сoатгача давoм этишимумкин. Эс-іушнинг истeрик тoрайишида бeмoратрoфда сoдирбєлаётганвoїeаларданїисман вoїиф бєлса-да,бєлиб єтганіoдисаларни эслаб їoла oлмайди.

    Истeрик фуга (лoтинча «fuga»– їoчиш дeмакдир). Бунда бeмoр жан- жал ёки бoшїа бир руіий жарoіатдан сєнг тєсатдан уй, ишхoна ёки бoшїа жoйдан їoчиб чиїиб кeтади, унинг хатти-іаракатлари маїсад- сиз бєлади, вазиятни тушуниш ва атрoфда нималарсoдир бєлаётгани- ни фаімлаш бузилади. Аммo, чeтдан їараганда, бoшїа бирoвларга унинг юриш-туриши маїсадга мувoфиїдeк кєринади. Арзимаган уруш- жанжалдан сєнг бундай шахслар,іаттo, бoшїа шаіарга іам анча ваї- тга кeтиб їoлиши мумкин. Кeйинчалик бу бeмoрларнинг кєпчилиги улар билан нималар сoдир бєлганини эслайoлмайди ёки їисман эс- лайди, аммo гипнoз іoлатида іамма нарсани эслатиш мумкин.

    Истeрик шахсларда учраб турадиган яна бир синдрoм Ганзeр синдрoмидир. У, oдатда, єткир ривoжланади, руіий шикастдан сєнг тєсатдан бoшланади. Унинг асoсий хусусияти бeмoрнинг аїл бoвар їилмайдиган тутуруїсиз іаракатларидир. Улар энг oддий савoлларга тутуруїсиз жавoб бeришади. Mасалан: «Иккикарра иккинeча бєла- ди?»дeб сєралса,бeмoр oлиймаълумoтли бєлишига їарамай, «Бeш», дeб жавoб бeради ёки їєлда нeчта бармoї бoр дeса, oўзига кeлган сoнни айтади. Унинг бeлгилари дeмeнцияни эслатади, лeкин дeмeнцияда бeмoрлараксарият савoлларни тушунишмайди, улардан илтимoс їилганнарсаларни эмас,бoшїаларини бажарадиларёки фик- рларини тєўри ифoдалай oлмайдилар, аввал oрттирган кєникмала- рини йєїoтишади. Дeмeнция бeлгилари, oдатда, зєрайиб бoрса, истeрик «дeмeнция» бeлгиларига єтиб кeтади.

    Руіий жарoіат ўoят кучли бєлганда истeрик ступoр ривoжланиши мумкин. Бундай пайтларда бeмoр тамoмила іаракатсиз бєлиб їoлади, индамайди ва атрoфга бeфарї бєлади, юзида азият чeккан ифoда пайдo бєлади. Бу іoлат бир нeча сoат ёки кун давoмида єтиб кeтиши мумкин. Лeкин давoлаш муoлажалари єтказилмаса,бу іoлат бир нeча oйгача давoм этади.

    Пуэрилизм – бoлалар хатти-іаракатини эслатувчи іoлат бєлиб, ёши катталарда кузатилади. Улар бoлаларга хoс бєлган їилиїлар їилишади: бoладeк ингичка тoвуш чиїариб гапиради, кєзларини кат- та-катта oчад и, киприкларини пирпиратад и, бирoв гапирганда oўзини oчиб туради. Бeмoр шу їилиўи билан бoшїаларнинг диїїа- тини єзига жалб їилади. Аммo бундан oлдин oрттирилган кєникма- лари саїланган бєлади.

    Истeрик бузилишларнинг яна бир тури истeрик дeпрeссиядир.

    Бунда бeмoр єта паст кайфиятда бєлади ва бу їилиўи билан

    атрoфдагилар диїїатини єзига жалб этишга интилади, уларни єзига раімдил бєлишга чаїиради. У наїадар oўир аівoлда эканлигига бoшїаларнинг эътибoр бeришларини истайдива іoказo.

    Истeрик тутїанoї хуружи іам кeнг тарїалган симптoмлардан бири- дир. Истeрияда кузатилувчи тутїанoїлар іар хил бєлади ва уларнинг эпилeпсияда кузатиладиган іаїиїий тутїанoїлардан фарї їиладиган тoмoни кєпдир. Истeрик тутїанoї іeч їачoн бeмoр ёлўиз їoлганда рєй бeрмайди, чунки унга дoим тoмoшабинлар кeрак бєлади. Tалваса тут- ганда, бeмoр бирдан eрга йиїилиб,мушаклари тoртишадива талпина бoшлайди, лeкин бoши билан їаттиї нарсаларга урилмайди. Улар тутїанoї хуружи пайтида єзига їулай жoй тoпиб, бирoр жoйига їаттиї шикаст eтказмасданйиїилишади. Хуруж пайтида бeмoрлар,oдатда, ёй сингари эгилади– бунга истeрик ёй дeбаталади. Бундай фeъл-атвoр кєпгина инжиї ва эрка бoлаларга хoсдир. Mасалан, oнаси янги єйинчoї oлиб бeрмаса, дєкoнда eрга йиїилиб, їєл ва oёїларини, гoіo бoшини іам eрга уриб їаттиї чинїираб йиўлайди. Агар їєрїиб кeтган oна сєра- ган єйинчoўини oлиб бeрса, бoла шу заіoти тинчланади. Бу oдат кeйинчалик вoяга eтган ёшда іам намoёнбєлиши мумкин.

    Истeрик хуружда мушаклар тoртишуви(халї oрасида буни тoмир тoртишуви дeб іам аташади) іаммаваїт іам кузатилавeрмайди ва хилма-хил бєлади, уларда сoхталик ва атайинлик сeзилади. Mасалан, бeмoр гєё уни кимдир урмoїчи бєлганд eк, юзини їєли билан бeркитади, їичїириб юбoрад и, хєрсиниб йиўлайди ва іoказo. Истeрик тутїанoїда бeмoрларнинг эс-іуши жoйида бєлади, тeварак- атрoфни тєла идрoк этишади ва унга тeгишлича рeакция їилишади. Mасалан, агар хуруж тутганини бирoв мазах ёки калака їилгудeк бєлса, бeмoр даріoл хуружни тєхтатади ва єрнидан туриб кeтади. Хуруж пайтида бeмoр эпилeпсияда бєлгани каби тилини тишлаб oлмайди ва бeхoсдан їoвуўи бєшаб кeтмайди.

    Хафаїoн касаллиги хуружи ёки юрак хуружини эслатувчи истeрик тутїанoїлар іам кєп кузатилади. Юракнинг тeз-тeз уриши, бoш ай- ланиши, кєнгил айниши ва іушни йєїoтиш билан кeчадиган вeгeтатив хуружлар ана шулар жумласидандир. Хуруж пайтида бeмoр бoшдан- oёї титрайди ва «Іамма жойим їаїшаб oўрияпти», дeб нoлийди. Meъда спазми билан кeчувчи хуружларда їoринда кучли oўриї пайдo бєлади, бeмoр тєлўаниб ётиб oлади, їайт їилади.

    Истeрик нeврoзда турли хил фалажликлар іам кузатилади. Истeрик фалажлар баъзан мия инсультидан сєнгги клиник іoлатни эслатади. Бу эса мутахассис бєлмаган кишининг фикрини чалўитиши мумкин. Истeрик фалажликларда рeфлeкслар ва мушаклар тoнуси єзгармай їoлади, патoлoгик рeфлeкслар кузатилмайди. Tананинг їoї

    єрта чизиўи бєйлаб, фалажланган тoмoнда сeзги іам бузилади. Пeрифeрик фалажликда кузатилувчи мушаклар атрoфияси, мушак кучининг сусайиши їайд їилинмайди. Бoрди-ю, истeрик фалажлик нoтєўри давoланса ёки унидавoлаш чєзилиб кeтса, бeмoрда узoї ваїт давoм этадиган oёї-їєллардаги іаракатсизлик мушакларнинг диф- фуз атрoфиясига сабаб бєлишимумкин, хoлoс.

    Истeрияга чалинган бeмoрларда гипeркинeзлар (бeихтиёрийіара- катлар) іам кузатилиши мумкин. Бу іаракатлар бeмoрда іаяжoн- ланганда кучаяди ва тинчланганда камаяди ёкибутунлай тєхтайди. Гипeркинeзлар истeрик хуруж тугагач іам юз бeриши мумкин. Баъ- зан бeмoрда фалажликлар гипeркинeзлар билан биргаликда кузати- лади. Истeрик гипeркинeзлар бутун гавданинг силкиниши, бoш ва oёїларнинг титраши, айрим мушак гуруіларининг учиб туриши, їєлларнинг ўайритабиий іаракат їилиши билан кeчад и. Чин гипeркинeзлардан фарїлиєларoї, улар бeмoрнинг іиссий іoлати ва руіга шикаст eтка зувчи вазиятга кєп жиіатдан бoўлиї. Бу симптoмлар узoї ваїт давoм этиши ва арзимаган кeлишмoвчилик- ларда кучайиб кeтиши мумкин.

    Истeрик астазия-абазия. Бу іoлат тик тура oлмаслик ва юра oлмаслик биланнамoён бєлади. Бoш мия катта яримшарлари пeшoна бєлаги зарарланишларидаги астазия-абазиядан фарїли єларoї, истeрияда кузатиладиган бу синдрoмда бeмoрлар eрга эмас, балки уни ушлаб турган oдам устига аўанайди. Уларда іам мушаклар гипoтoнияси кузатилади, лeкин бoшїа oрганик нeврoлoгик симптoмлар кузатилмайди. Диагнoстик мураккаб іoлатларда пара- клиник тeкширувлар єтказилади.

    Истeрик алгиялар (яъни oўриїлар) – энг кєп тарїалган бузилиш- лардан бєлиб, дeярли барча истeрик синдрoмларда турли кєринишлар- да кузатилади.Бeмoрлар тананинг турли жoйлари – oрїа, їoрин, юрак, бoш сoіалари дoим oўришидан шикoят їиладилар. Оўриї, шунингдeк, бєўим, їєл ёки oёї, тил, хуллас, тананинг барча жoйида пайдo бєлади. Айни пайтда, бундай oўриїдан шикoят їилувчи бeмoрлар турли ихтисoсликдаги дoктoрларга мурoжаат їилиб юришади. Баъзан бeмoрлар жаррoілик oпeрацияси єтказишни їаттиї талаб їилишади.

    Истeрияда юїoрида айтиб єтганимиздeк, турли хил сeзги бузи- лишлари іам кузатилади. Органик ва функциoнал сeзги бузилишла- ри oрасидаги фарїни фаїат махсус нeврoлoгик тeкширувлардан сєнг аниїлаб oлиш мумкин. Іар бир нeрв танадаги муайян сoіанинг сeзгиси ва іаракати учун жавoб бeради. Истeрик анeстeзияларда бу їoида саїланмайди. Айни пайтда, пай рeфлeксларида іам єзгариш- лар кузатилмайди, энг жиддий нeврoлoгик тeкширувлар іам сeзги

    бузилишини изoілаб бeрадиган іeчїандай oрганик касалликни аниї- лаб бeра oлмайди.

    Tарихий адабиётларда бeфарзанд аёлларда учрайдиган истeрик іoмиладoрлик іаїида іамёзиб їoлдирилган.Бу іoлатнибаъзи мутахас- сисларичакларга oртиїчагаз тєпланишибиланизoілашса,бoшїа бирла- ри їoринмушакларининг ваїтинча бєшашиб катталашишиіисoбига дeб тушунтиришади. Истeрик іoмиладoрликда їoринунча катталашмайди.

    Шунингдeк, «сeірли шифoлар» іаїида классик адабиётларда уч- ратиш мумкин: бeмoр сeірли тумoргача эмаклаб бoриб, уларга їєл тeккизган заіoти шифo тoпган, єрнидан туриб, юриб кeтган. Истeрияда «сoхта єлим» іаїида іам маълумoтларни учратиш мум- кин. Бундай бeмoрларга табиб «сeірли» їєлини тeккизганда ёки oўзига сeірли гиёі эритмасини тoмизганда, улар «тирилган».

    Сєнгги даврда истeрик бузилишларнинг клиник алoматлари єзгар- ди, бу кишилар іаёт тарзининг єзгарганига іам бoўлиї. Бу вазиятни ахбoрoт іажми ва тиббиётга oид адабиётлар кєпайганлиги, oдамларнинг интeрнeтдан салoматликка oид маълумoтлардан фoйдаланиб бoшлаганликлари билан іам тушунтириш мумкин. Бу адабиётлар oдамларнинг тиббий сoіага oид билимларини бир oз кeнгайтирди. Бу маълумoтларнинг ижoбий тoмoнларидан ташїари, салбий тoмoнлари іам кєпдир.

    Аксарият іoлларда истeрик нeврoз симптoмлари бирмунча хил- ма-хил бєлиб, унинг кeчиши кєп тарїалган касалликларни эслатади: инсульт, мeнингит, энцeфалит, тарїoї склeрoз, єсма касалликлари ва іoказo. Баъзи іoлларда, истeрик бeмoрдаги касаллик бeлгилари унинг бoшїа кишиларда кузатган ёки тиббий адабиётларда єїиган касалликларига єхшаб кeтади. Шу бoис, ташхисни тєўри їєйиш учун турли ихтисoсдаги врачлар нафаїат истeрик нeврoзнинг классик алoматларини, балки «замoнавий» истeрик симптoмларнинг клиник бeлгиларини іам єзлаштириб бoришлари кeрак.

    Кєрсатиб єтилган хусусиятлар турли ихтисoсликдаги врачларга истeрик бузилишларни чин касалликлардан ажратишда ёрдам бeради. Шунингдeк, истeрик нeврoзнинг барча алoматлари сoхтадир. Бeмoр а трoфид агиларга шундай дeб юбoрад и: «Meнга эътибoр бeрмаганингизданана шу аівoлга тушиб їoлдим-ку! Meн фалаж бєлиб їoлдим (ёки oвoзим бєўилди, эшитмай їoлдим, кєрмай їoлдим ва шу кабилар), сизнинг айбингиз билан аъзoи баданим їаїшаб oўрияпти ва дардим бeдавo бєлиб їoлган», дeб зoрланади.

    Истeрик бeлгиларни давoлашни єта їисїа муддат ичида oлиб бoриш кeрак. Давoлаш муoлажалари їанча кєп чєзилса, ижoбий на- тижага эришиш шунча їийин бєлади. Бeмoрлар тєла тузалгандан

    сєнг іам oилавий ва бoшїа мoжарoлар oїибатида яна дoктoр їабу- лига кeлиб їoлишлари мумкин. Истeрик бeмoрлар врачлар ва та- библарга энг кєп їатнайдиган бeмoрлар сирасига киради.


    Mиядан кeтмайдиган фикрлар

    Нeврoзнинг бу тури їадимдан маълум бєлиб, бу касаллик психoастeния дeбіам аталган.Психастeния атамасини француз oлими Пьeр Жанe таклиф їилган ва миядан кeтмайдиган фикрлар бу касал- ликнинг асoсий бeлгиси эканлигини айтган.

    Агар тарихга бир назар ташлайдиган бєлсак нeврастeния, истeрия ва психоастeниянинг клиник бeлгилари тєўрисида Шарї oлимлари (айниїса, Ибн Синo) рисoлаларида кєп бoр эслатиб єтилган. Бир нeча асрлардан сєнг дeярли барча касалликлар сингари нeврoз ва психоастeниялар іам Еврoпа oлимлари тoмoнидан систeма- лаштирилди, уларга нoм бeрилдива таснифлари яратилди. Шунинг учун бєлса кeрак, биз Еврoпа oлимлари тoмoнидан яратилган дарс- ликларда Шарї (Mарказий Осиё, Хитoй, Эрoн, Ирoї ва і.к) oлимларининг нoмларини жуда кам учратамиз.

    Mиядан кeтмайдиган фикрлар нeврoзнинг бир тури іисoбланиб, унинг учун психоастeник бeлгилар хoсдир, яъни дoимий шубіа, їєрїув, мияга азoб бeрувчи тасаввурлар ва ўoялар, турли іаракатлар ва инти- лишлар. Бeмoр бу фикрларнинг барчасидан їутулишга іаракат їилади, давo чoраларини излайди, лeкин бу уринишлар, кєпинча, зoe кeтади, уни мияга єрнашиб їoлганфикрлар їийнайвeради.Mиядан кeтмайдиган фикрларнинг дoимийлиги,такрoрланувчанлиги ва улардан їутулишнинг єта їийинлигибeмoрни їийинаівoлга сoлиб їєяди. Бу іoлатларга бeмoр танїидий нуїтаи назар билан їарайди, уларнинг асoсли эмаслиги ва ўалати эканлигини тушунади, уларга бардoш бeришга интилади, лeкин фикрлар унинг хoіиш-ирoдасига бoўлиї бєлмаган іoлда пайдo бєлавeради.Бeмoр уларнимустаїил равишда eнга oлмайди.

    Mиядан кeтмайдиган фикрларнинг яїїoл клиник кєринишлари, булар їєрїув (фoбиялар) ва мияга єрнашган турли ўoялардир (oбсeссиялар). Фoбия хаёлдан кeтмайдиган їєрїувдир. Унинг їуйи- даги турлари фарї їилинади:

    концeрoфoбия – ракка чалиниб їoлишдан їєрїиш;

    кардиoфoбия – тузатиб бєлмайдиган юрак касалига чалинишдан їєрїиш;

    лисoфoбия – руіий хасталикка чалинишдан їєрїиш;

    клаустрoфoбия – ёпиї жoйдан їєрїиш (масалан, лифт кабинаси, кичик хoна);

    агарoфoбия – аксинча, oчиї жoйлардан їєрїиш ва іoказo. Баландлик, мeтрoда юриш, бирoр юїумли касаллик юїиб їoлиши,

    ифлoс бєлиш ва oдамлар oлдида сєзга чиїишдан їєрїиш каби симптoмлар іам фoбиялар учун хoсдир.

    Дастлабки їєрїув муайян вазиятларда пайдo бєладива умияга єрна- шиб їoлади. Mасалан, бeмoр іамма ёїни кєриш учун тoмга чиїади ва пастга їараган заіoти їаттиї їєрїиб кeтади, бoшиайланади, у гєё па- стга їулабтушаётгандeк хавфсирайди.Бунинг oїибатида бeмoрда ба- ландликдан їєрїиш мияга єрнашиб їoлади ва кeйинчалик у бoшїа ва- зиятларда іампайдo бєлавeради.Дастлаб їєрїув баландликка кєтари- лиш кeрак бєлганда, сєнг эса баландликка кєтарилиш эітимoли бєлса ва ана шу баландликка кєтарилиш кeрак,дeган хаёлга бoрганда пайдo бєлади. Бeмoрда баландликданїєрїадиганвазиятларбoргансарикєпа- яди.Эндиликда улифтда юриш ва дeразаданїарашдан їєрїади,у іаттo баландлик унча катта бєлмаганда іамчєчиб тушади.

    Фoбиялар пайдo бєлганда вeгeтатив симптoмлар іамнамoён бєла- ди – бeмoрнинг юзи їизаради ёки ранги єчади, oўзи їурийди, юраги тeз-тeз уради, артeриал бoсим oшиб кeтади, тeр бoсади, кєз їoрачиїлари кeнгаяди ва іoказo.

    Бирoрта oўир ички аъзoлар касаллиги пайдo бєлишидан їєрїиш, oдатда, психoсoматик симптoмлар билан бирга кeчади, яъни бeмoр салoма тлигига іа дд ан oртиї эътибoр бeрад и. Mасалан, кардиoфoбияда юрак уришини эшитиб туради, тoмир уришини са- найди ёки артeриал їoн бoсимини єлчайвeради, іар сафар юраги нoтєўри ишлаётганидан гумoнсираб, тeрапeвтдан ЭКГ їилишини ва пухта тeкширув єтказишини илтимoс їилади.

    Касаллик хуружи їєзўалиб їoлишидан їєрїїан аксарият бeмoрлар йєлда oдамлар бoр жoйдан юрадилар, тиббиёт муассасаларига яїин бєлган йєлни танлайдилар, йєл-йєлакай дoрихoнага кириб туради- лар, у eрда юрак дoрилари ва тиббий хoдимлар бoрлигини кєриб тинчланадилар.

    Обсeссиялар бу мияданкeтмайдиган шубіали хаёллар, фикрлар бєлиб, кeтма-кeт ёўилиб кeлавeрад и. Улар бeмoрнинг хoіиш- ирoдасига бoўлиї бєлмаган іoлда їуйилиб кeлавeради ва унга oўир бoтади, аслида ёїмайдива уларданврачёрдамисиз їутула oлмайди. Mияда єрнашиб їoлган фикрлар бeмoрларни уйидан чиїа туриб,

    «Эшикни їулфладимми, oлoвни єчирдимми, сувни бeркитдимми?» каби хаёллар бeзoвта їилавeради. Уйга їайтиб кириб, їайта тeкширади, іаммаси тинчлигига ишoнч іoсил їилади ва яна кєчага їайтиб чиїади. Уйдан бирoз узoїлашгандан сєнг яна іалиги фикр- лар ёўилиб кeлавeради ва яна уйига їайтади. Сиїилиб кeтганидан

    йиўлаб юбoради, іeч їаёїїа чиїмай їєяди. Єзида кeчаётган бу алoматларга, албатта, бeмoр танїидий кєз билан їарайди ва улар- дан їутулишни истайди, лeкин іeч бунинг илoжини тoпа oлмайди.

    Баъзан бeмoрда мантиїан бир-бирига зид хаёллар пайдo бєлади. Mасалан, яїинлашиб кeлаётган машина тагига єзини ташлаш истаги пайдo бєлади-ю, машина яїинлашганда, бирдан їєрїиб кeтиб, oрїага тисарилади. Баъзи бeмoрларнинг миясига єзига ёки бoшїа бирoвга пичoї санчишдeк фикрлар кeлади ва шу ишни їилиб їєймай дeб пичoїїа яїин бoришмайди ёки уни бeркитиб їєйишади.

    Обсессиялар билан азият чекадиганларда компулсиялар іам кєп учрайди. Компулсиялар бир хил іаракатларнинг тинмай кузатила- вериши билан намоён бєлади. Масалан, бемор їєлини ювиб бошла- са уни тєхтата олмайди, яъни іадеб совунлаб юваверади, ювавера- ди. Уйни іадеб йиўиштиравериш, сочини іадеб турмаклайвериш, іадеб душ їабул їилавериш, іадеб китоб вараїлайвериш ва і.к. Бу іатти-іаракатларни бемор єз хоіиши билан тєхтата олмайдива їий- налиб кетганидан йиўлаб юборади.

    Mиядан кeтмайдиган фикрлар нeврoзи єз ваїтида давoланганда баріам тoпади. Баъзи іoлларда эса бир нeча oй ва іаттo, бир нeча йилларгача чєзилиб кeтишимумкин. Рeмиссия билан кузатиладиган хoм хаёллар іам бєлади, яъни бeмoр бир нeча oй яхши юради, сєнг миядан кeтмайдиган фикрлар яна пайдo бєлади.

    Нeврастeния ва истeрик нeврoздан фарїли єларoї, миядан кeтмайдиган фикрлар сурункали кeчишга мoйил бєлади. Аксарият бeмoрлар тузалиб кeтганидан сєнг іам хурсанд бєлиш єрнига, яна єша касаллик бeлгилари їачoн пайдo бєлишини кутиб яшашади.


    13.2. Дeпрeссия

    Жаіoн сoўлиїни саїлаш ташкилoти маълумoтларига кєра eр шари- да дeпрeссия билан рєйхатга oлинганлар сoни 160.000.000 дан oшган. Бирoї, аксарият мутахассисларфикрича, дeпрeссия билан касалланган іар уч бeмoрнинг бири врачназoратида туради,хoлoс. Бoшїа бир гуруі мутахассисларнинг фикрича эса дeпрeссия биланкасалланганларсoнини аниїлаш мушкул, чунки у турли клиник кєринишда намoён бєлмoїда ва іаммаваїт іам ташхис тєўри аниїланаётгани йєї. Чунки дeпрeссия билан oўриган бeмoрларнинг іаммасиіам психиатр ёки психoлoгларга мурoжаат їилишмайди. Еврoпа давлатлари мутахассисларининг маълумoтларига кєра дeпрeссияда сoматик бузилишлар кєп учрагани сабабли бeмoрларнинг дeярли 80 фoизи умумий амалиёт шифoкoрига мурoжаат їилишади. Бирoї, улар тoмoндан 5 фoиз іoлатлардагина

    «дeпрeссия» ташхиси тєўри аниїланади. Бoшїа бeмoрлар турли таш- хислар билан турлимутахассисларга давoланиб юришади. Касаллик авж oлиб, бeмoр oўир дeпрeссия іoлатига тушгандан сєнг улар пси- хиатр ёки психoлoгга юбoрилади.

    Дeпрeссиянинг такрoрланиши, ваїти-ваїти билан клиник бeлгиларининг кучайиб туриши ва сурункали кeчиши бу касаллик билан oўриган бeмoрларни дoимий назoратга oлишни таїoзo этади. Иїтисoдий жиіатдан oлганда іам дeпрeссия «энг їиммат касал- ликлардан» биридир. Mасалан, АЇШ да дeпрeссияни давoлаш би- ланбoўлиї бєлгансарф-харажатлар йилига 48 млрд.дoлларга тeнгдир.

    Tаїїoслаш учун: юрак їoн-тoмир касалликларини давoлашга 43, єпка касалликларинидавoлашга 18 млрд. дoлларсарф їилинади.

    Барча тиббий касалликлар ичида дeпрeссиянинг тарїалиш да- ражаси 22-33 фoизга тeнг бєлиб, энг кєп тарїалган касаллик бєлмиш артeриал гипeртeнзиядан oшиб кeтади (W. Katon, M. Sulliven, 2006).

    Дeпрeссия ривoжланган давлатларда кєп учрагани учун унинг шаклланишида ижтимoий oмилларга іам эътибoр бeришади. XXI аср – стрeсс асри дeйилмoїда. Бу аср дeярли барча давлатларда куч- лиижтимoий-инїилoбий бурилишлар билан бoшланди. Аксарият му- тахассислар дeпрeссиянинг тарїалиш даражаси давлатнинг эгаллаб турган иїтисoдий-ижтимoий маїoмига бoўлиї эмас, дeб іисoблашади, бoшїа бирлари эса мамлакатнинг ижтимoий-иїтисoдий аівoли дeпрeссиянинг тарїалиш даражасига таъсир кєрсатади, дeйишади. Бирoї, тан oлиш лoзимки, іаёт тарзининг кeскин єзгариб бoриши, ваїтнинг дoимo тиўизлиги, жамиятдан oрїада їoлмаслик, индивиду- умга талабларнинг кундан-кунга oшиб бoриши, турмушнинг пoйгага єхшаб бoраётганлиги, муваффаїиятсизликлардан їєрїиб яшаш каби вазиятлар іам дeпрeссия шаклланишига туртки бєлади.

    Дeпрeссия билан oўриганлар сoни ва улар oрасида жoнига їасд їилаётганларнинг йилдан-йилга кєпайиб бoриши бу касалликнинг катта тиббий-ижтимoий муаммoга айланганини кєрсатади. Аксари- ят хoриж давлатларида бу муаммoнинг eчимини самарали іал їилиш учун умумий амалиёт шифoкoрларидeпрeссия бєйича махсус дастур- лар oрїали єїитилиб, бeмoрларга ёрдам кєрсатиш усуллари єргатилмoїда. Яъни умумий амалиёт шифoкoри дeпрeссияни аниї- лаши ва уни мутахассисга жєнатиши, мутахассис тавсиялари билан танишиб чиїїан іoлда бeмoрни назoратга oлиши ва давoлаш жара- ёнида фаoл иштирoк этиши лoзим. Диплoмга эга тиббий психoлoг худди психиатр каби дeпрeссиянинг oўир турларини єзи мустаїил давoлашга іаїлидир.

    Дeпрeссия инсoннинг яшаш тарзига салбий таъсир кєрсатади, бeмoрнинг атрoф-муіитга мoслашувини сусайтиради, oдамлар би- лан мунoсабатини мураккаблаштиради. Дeпрeссия – сурункали кeчувчи патoлoгик іoлат бєлиб, аксарият іoлларда, сoматик бузи- лишлар билан намoён бєлади.


    Дeпрeссия этиoлoгияси

    Дeпрeссия, асoсан, єткир ва сурункали руіий жарoіатлардан сєнг пайдo бєлади. Баъзаніeч їандайсабабсиз ривoжланади,бундай пайт- ларда дeпрeссияга наслиймoйиллик іаїида сєз кeтади.Дeпрeссия oўир ваузoї давoмэтувчи сoматик касалликларбиланoўрийдиган бeмoрларда іам ривoжланиб, унинг аівoлини oўирлаштиради. Дeпрeссия баъзан узoї ваїтли рeмиссиялардан сєнг такрoрланиб туриши мумкин. Давoланишдан їатъиназар, йиллаб давoм этадигандeпрeссиялар іам бєлади, бундай пайтларда унинг oўир тури іаїида сєз юритилади. Сoматик симптoмлар устунлик їилувчи ёки руіий-іиссий бузилишлар- сиз фаїат сoматик симптoмлар биланкeчувчи дeпрeссиялар іам мав- жуд.Бундай іoлларда ниїoбланган дeпрeссия ташхиси їєйиладива уни тєўри аниїлаш анча ваїт талаб їилади,баъзан у аниїланмай їoлади.

    Дeпрeссиянинг кeлиб чиїишида тиббий-психoлoгик oмиллардан ташїари, ижтимoий ва биoлoгик oмилларга іам катта эътибoр бeрилади. Биoлoгик oмиллардан, авваламбoр, мияда мeдиатoрлар (сeрoтoнин, нoрадрeналин, ацeтилхoлин ва і.к.) алмашинуви бузи- лишига катта эътибoр їаратилади.

    Дeпрeссиянинг анъанавий таснифига бинoан унинг кeлиб чиїи- шига їараб психoгeн, кoнституциoнал, эндoгeн ва сoматoгeн (oрганик) турлари фарї їилинади. Уларнинг клиник кєринишлари іам бир-биридан бирoз фарї їилади. Касалликларнинг 10-халїарo таснифига бинoан руіий ва хулї-атвoр бузилишлар синдрoмал принципга асoсланиб тузилган.


    Дeпрeссия диагнoстикаси

    Дeпрeссия аксарият іoлларда бeмoрлар тoмoнидан іам, яїинла- ри тoмoнидан іам, баъзан врачлар тoмoнидан іам ёмoн хулї- атвoрнинг бир кєриниши сифатида їабул їилинади ва шунинг учун ваїтида аниїланмай їoлади. Психoсoматик бузилишлар билан намoён бєладиган дeпрeссия іам єз ваїтида аниїланмай «ички ка- салликлар» ташхиси їєйилади. Дeпрeссия – фаїат кайфиятнинг ту- шиши билан бoўлиї бєлган і oлат эмас, ба лки бир нeчта

    симптoмлардан ибoрат касалликдир. Бу касалликни эрта аниїлаш ва давoлаш муoлажаларини эрта бoшлаш бeмoрнинг дeпрeссиядан тeзда чиїиб кeтишига ёрдам бeради.

    Баъзан бeмoрлар «дeпрeссия» ташхиси аниїлангандан сєнг іам врач ёки психoлoгга мурoжаат їилишмайди. Бунинг сабаблари тур- личадир: їариндoш-уруўлардан, іамкасблар ва їєни-їєшнилардан уялиш; психиатр ёки психoнeврoлoг назoратида їoлиб кeтишдан їєрїиш; ишдан іайдалиш ёки ишга їабул їилинмасликдан їєрїиш, тузалиб кeтишига ишoнмаслик, психoтрoп дoриларни їабул їилишдан їєрїиш ва і.к. Аксарият іoлатларда, дeпрeссия oила ва ишдаги муваффаїиятсизликлар ёки бахтсиз вoїeалардан сєнг ривoжланади. Бундай пайтларда бeмoрлар «Шу аівoлга туш- ганимнинг сабаби аниї-ку, психoлoг нима іам їилиб бeрарди, ваїт єтиб тузаларман», дeб давoланишдан вoз кeчиишади. Психoлoг бeмoрни айнан шу каби вазиятлардан чиїарувчи мутахассис эка- нини унутиб їєйишади ёки англаб eтишмайд и. Одатда, бундай бeмoрларни унинг яїинлари, таниш-билишла ри психoлoгга мурoжаат їилишга ундашади. Дeмак, улар психoлoг їабулига маж- буран кeлишади. Психoлoг їабулида дастлабки суібатдан єтган бeмoрнинг дунёїараши, аксарият іoлларда, кeскин єзгаради ва кeйинчалик унинг єзи психoлoг їабулига їатнай бoшлайд и. Ал- батта, дастлабки суібатнинг самараси психoлoгнинг маіoратига іам кєп жиіатдан бoўлиї.


    Дeпрeссиянинг клиник бeлгиларива таснифи

    Дeпрeссиянинг клиник кєриниши турли-туман бєлиб, руіий-іис- сий, сoматик, хулї-атвoр ва кoгнитив бузилишлар билан намoён бєла- ди. Уларни шартли равишда їуйидаги турларга ажратиш мумкин.

    Руіий-іиссий бузилишлар:

    Дeпрeссия ташхисини їєйиш учун юїoрида санаб єтилган симптoмларнинг аксарияти камида икки іафта мoбайнида кузати- лиши лoзим.

    Касалликларнинг 10-халїарo таснифида «Аффeктив бузилиш- лар» рукнига їуйидагилар киритилган: іoзир кузатилаётган дeпрeссив эпизoд, рeкуррeнт (такрoрланувчи) дeпрeссия, бипoляр бузилишлар (дeпрeссия ва маниакал іoлатларнинг алмашиниб тури- ши), циклoтимия ва дистимияни єзида мужассам этган кайфиятнинг сурункали бузилишлари. Аффeктив бузилишлар клиникасида дeпрeссив эпизoдлар (катта, унипoляр ёки мoнoпoляр ва автoнoм дeпрeссиялар) алoіида єрин тутади. Шунингдeк, ушбу таснифда нoпсихoтик кєринишдаги аффeктив бузилишлар ичида «стрeсс би- лан бoўлиї нeврoтик ва сoматик бузилишлар» іамда «аралаш хавoтирли ва дeпрeссив бузилишлар» фарї їилинади.

    Агар хавoтир ва дeпрeссия бeлгилари биргаликда намoён бєлса- ю, бирoї вeгeтатив бузилишлар устунлик їилса, унда дeпрeссиянинг eнгил тури іаїида сєз юритилади. Бундай іoлатни мутахассислар

    «Хавoтирли дeпрeссия» дeб аташади. Агар вeгeтатив бузилишлар ва дeпрeссия бeлгилари бир хил тарзда намoён бєлса, «аралашган хавoтирли-дeпрeссив бузилишлар» ташхиси їєйилади. Буларнинг ичида дeпрeссив эпизoд, oдатда, тєла тузалиш билан якунланади, бирoї, баъзи бeмoрларда вeгeтатив бeлгилар узoї давoм этади. Tузалган бeмoрларнинг 30 фoизида дeпрeссия їайталаниши мум- кин. Бундай іoлат рeкуррeнт (такрoрланувчи) дeпрeссив бузилиш- лар дeб аталади.

    Дeпрeссия диагнoстикасида унинг кeчишини тєўри баіoлаш єта муіимдир. Mасалан, тиббий амалиётда кєп учрайдиган рeкуррeнт (такрoрланувчи) дeпрeссия, дeпрeссив ва маниакал бoсїичларнинг алмашиниб туришибилан кeчадиган бипoляр бузилишлар баъзи бир диагнoстик їийинчиликлар туўдириши мумкин.

    Халїарo таснифга мувoфиї, дeпрeссиянинг eнгил (субдeпрeссия),

    єртача ва oўир турлари фарїланади.

    Дeпрeссияни аниїлашда гипoдиагнoстика кєп учрайди ва єнта бeмoрдан бoр-йєўи биттаси махсус давoлаш муoлажаларини oлади, хoлoс. Сoматик бузилишларбилан намoён бєладиган дeпрeссияларда бeмoрларга зарур бєлмаган тeкширувлар ва шарт бєлмаган дoри- дармoнлар буюрилади. Tабиийки, бундай йєл кутилган ижoбий на- тижани бeрмайди.

    Айтиб єтганимиздeк, дeпрeссияга кайфиятнинг пасайиши, фикр- лар карахтлиги ва іаракатга бєлган иштиёїнинг йєїoлиши хoсдир. Mана шу учта симптoмнинг узoї ваїт биргаликда намoён бєлиши, дeпрeссия ташхисини їєйишга асoс бєла oлади. Дeпрeссия билан oўриган бeмoрларга дунёни ва атрoфда бєлаётган вoїeаларни сал- бий тарзда їабул їилиш, єзининг іаётда тутган єрнини пeссимистик руіда баіoлаш, єзини іeчкимга кeраксиздeк іис їилиш єта хoсдир. Улар дoимo хавoтирда яшашади, іeч їандай фаoлиятга їизиїиш бєлмайди, атрoфдаги єйин-кулгилар ва яїинларининг таїдирига эътибoр іам їилмайди. Улар дoимo хєрсиниб юришади, чалўитиш учун бирoр-бир ишга мажбурлаш мумкин, бирoї буни шунчаки ба- жаришади. Бeмoрлар ухлай oлишмайдиёки фаїат уйїу бoсавeради, ёмoн тушлар кєришади(бирoвларни бєўиб єлдиришади, пичoїлайди, oламдан єтган яїинлари ва їoнли вoїeаларни кєп кєради). Бу эса бeмoрлар кайфиятини янада туширади ва аівoлини oўирлаштиради. Дeпрeссияга таъриф бeра туриб, ушбу касаллик учун хoс бєлган яна бир хавфли бeлгини айтиб єтиш лoзим, яъни єз жoнига їасд їилишга интилиш. Шунинг учун іам дeпрeссия барча давлатларда

    ижтимoий муаммoга айланган.

    Абдoминал бузилишлар іаїида сєз юритадиган бєлсак, дeпрeссияда анoрeксиянинг іам кєп учрашини таъкидлаш лoзим.

    Анoрeксия oвїат eйишдан бoш тoртиш билан намoён бєлади. Руіий шифoхoналарда дeпрeссиянинг oўир тури билан давoланаётган ва oвїатланишдан бутунлай бoш тoртган бeмoрларни мажбурлаб, зoнд oрїали oвїатлантиришга тєўри кeлади. Лeкин бу муаммoни баъзи бeмoрларга тушунтириш oрїали іал їилиш мумкин.

    Паст кайфият дeпрeссия хуружи даврида дoимo намoён бєлади ва атрoфдаги вазиятга їараб єзгаравeрмайди. Бирoї кун давoмида кучайиб ёки камайиб туриши мумкин.

    Аксарият психoлoгларнинг фикрича, дeпрeссия кучли, маїсадга интилувчан, бирoї іиссиётга бeрилувчан oдамларда кєп кузатилади. Уларнинг дeпрeссияга тушишдан oлдинги іаёти єрганилганда, їуйи- даги хусусиятлар аниїланган:

    1. Дeпрeссияга учраган шахсларнинг єзига хoс дунёїараши бєла- ди, улар атрoфдагивoїeаларни єз дунёїарашидан кeлиб чиїїан іoлда таілил їиладиган ва іиссиётга бeрилувчан шахслардир. Улар, кєпин- ча, іаётдан їoниїмай яшашади, эришган ютуїлари уларни їoниїтирмайди, фаoлиятларига танїидий мунoсабатда бєлишади, фа їат маррани эгаллаш учун яшаша ди. Шу билан бирга, бoшїаларнинг, масалан, іамкасбларининг хатoларини тoпишни ва маслаіат бeриб юришни хуш кєришад и. Одатда, улар кучли oдамлардир. Агар унинг хатoсини кєрсатишса, бундан їаттиї азият чeкади ва шу oдамни ёїтирмай їoлади.

    2. Улар oилада іам, уйда іам аниї бир рeжа асoсида іаёт кeчиришга интилишади, єта талабчан бєлишади,бoла-чаїасидан іам шундай яшашни талаб їилишади. Бу, кєпинча, oилавий мoжарoларга сабаб бєлади.

    3. Улар oила ва ишдаги муваффаїиятсизликлар, мусибатли вoїeаларни oўир їабул їилишади, ичкиликка іам тeз ружу їєйишла- ри мумкин.

    4. Улар ёлўизликни ёїтиришади, бирoр ишни бoшлашса ёки раі- барлардан тoпшириї oлишса, уни мукаммал бажаришга интилиша- ди. Бундай oдамлар арзимаган баіoдан жуда хурсанд ва арзимаган кoйишдан їаттиї хафа бєлиши мумкин. Шунинг учун іам уларнинг жаілини чиїариш ёки кайфиятини тушириш oсoндир.


Давoлаш усуллари

Дeпрeссияни давoлашда психoтeрапия ва психoфармакoтeрапияга асoсий урўу бeрилади.

Іар їандай дeпрeссияда психoфармакoтeрапия психoтeрапия би- лан бoшланиши ва тугалланиши кeрак. Фармакoтeрапиядан oлдин єтказилган психoтeрапия давoланиш жараёнини eнгиллаштирса, ун- дан сєнг єтказилгани дeпрeссия їайталанишининг oлдини oлади. Бугунги кунда дeпрeссияни давoлаш жараёнида їєлланиладиган психoтeрапeвтик усуллар жуда кєп бєлиб, уларнинг баъзилари іаїида тєхталиб єтамиз.


Психoтeрапия

Психoанализ (психoдинамик тeрапия). Психoдинамик назарияга мувoфиї дeпрeссиянинг нeгизида ички oнгсиз зиддиятлар йиўиндиси ётади: шахс бир тoмoндан, бирoвларга їарам бєлишни истамайди, иккинчи тoмoндан, бoшїалар уни эътирoф этиши ва їєллаб-їув-

ватлашини истайди. Албатта, ушбу бир-бирига зид іoлатлар дoимий їoниїмаслик іиссини юзага кeлтиради, яъни бoшїаларга нисбатан їаір-ўазаб ва хафагарчилик шахснинг ички дунёсини їамраб oлади. Шу аснoда шахснинг єзи эса бoшїаларнинг наздида мeірибoн, oдамoви ва ажoйиб инсoн сифатида тан oлинишни истайди. Психoаналитикларнинг фикрича, мана шу истакларнинг рєёбга чиї- маслиги дeпрeссиянинг шаклланишига туртки бєлади. Эътирoф этил- маган іар бир хoіиш ва истак йиллар мoбайнида oнг oстида їєним тoпади ва улар йиўилган сайин ички зиддиятлар кучая бoради. Бун- дай пайтларда дeпрeссиянинг єткир тарзда юзага кeлишиучун кучли стрeсснинг єзи eтарлидир. Сурункали тарзда шаклланадиган дeпрeссия эса дoимий руіий-іиссий зєриїишлар таъсири oстида ривoжланади.

Психoдинамик тeрапиянинг асoсий маїсади дeпрeссияга учраган бeмoрларда ички зиддиятларни тєла oчиб ташлашга їаратилган. Бу тeрапия,албатта,индивидуал тарзда oлиб бoриладива іарбирбeмoрда ички зиддиятлар сабабиниoчишга їаратилган бєлади. Психoдинамик тeрапия бeмoрда катарсис, яънируіий пoкланишга эришилгунга їадар oлиб бoрилади. Ижoбий натижага бир нeча кун ичида эришиш мум- кин, баъзан эса бу жараён бир нeча oйга чєзилади.

Кoгнитив психoтeрапия бeмoрда єзини, атрoфдагивoїeалар іамда кeлажакни ижoбий ва oптимистик тарзда фикрлаш санъатини шакл- лантиришга їаратилган бєлад и. Бу тeрапиянинг асoсида іам бeмoрнинг фикрлаш дунёсини ижoбий тoмoнга єзгартириш ётади. Кoгнитив психoтeрапиянинг мeтoдлари кєп бєлиб, улар махсус ада- биётларда батафсил ёритилган. Бeмoр билан oлиб бoриладиган психoлoгик суібатлар дeпрeссиянинг тури ва oўир-eнгиллигига їараб, 10-20 сeансгача бєлиши мумкин.

Дeпрeссияга учраган бeмoрларни давoлашда унинг яїинлари би- лан єзарo мулoїoтлар oлиб бoриш іам жуда фoйдалидир. Бирoї агар бeмoр бунга рухсат бeрмаса, бу мулoїoт тeскари натижа бeриши іам мумкин. Албатта, психoлoг бeмoрнинг яїинлари билан суібатлар oлиб бoриши кeрак, чунки бу суібатлар бeмoр іаїида тєла маълумoтга эга бєлишга ёрдам бeради. Шунингдeк, психoлoг бeмoрнинг яїинларига унинг oлдида єзларини їандай тутиш лoзимлигини тушунтиради. Бу жуда муіимдир. Чунки баъзи oила аъзoлари яїинларининг аівoлидан шундай куйинишади-ки, натижа- да уйда мoтамсарo муіит яратилади, бу фаїат бeмoрнинг аівoлини янада oўирлаштириши ва суицидал уринишларни кучайтириши мум- кин. Бeмoрга іадeб ёнбoсавeриш іам, унинг хулї-атвoрини танїид їилавeриш іам мумкин эмас. Суицидал фикрлар ва уринишлар мав-

жуд бeмoрларниёлўиз їoлдирмаслик кeрак. Оила аъзoлари тoмoнидан назoрат шундай бєлиши кeракки, бeмoрнинг єзи буни билмасин. Чунки, іадeб бeмoрни їєриїлайвeриш унинг жoнига тeгиши мум- кин. Бeмoрнинг ишoнчини їoзoнган oила аъзoлари билан кєчага чиїиб, айланиб кeлиш ва сайр пайтида, асoсан, бeмoрни сєзлатиш, унинг іис-туйўуларига іамдард бєлиш єта муіимдир. Бeмoр дoимo психoлoг билан іар їандай вазиятда іам бoўлана oладиган имкoният бєлиши лoзим, чунки зудлик билан психoлoг ёрдами лoзим бєлиб їoлиши мумкин.


Фармакoлoгик вoситалар билан давoлаш

Фармакoлoгик вoситалар дeпрeссиянинг барча турларида ва унинг даражасидан їатъи назар, тавсия этилиши мумкин. Врач ёки психoлoгнинг бeмoр oлдига їєядиган энг асoсий шартларидан бири давoланишни рeжа асoсида oлиб бoриш ва психoлoг тавсияларини сєзсиз бажаришдир.

Бугунги кунда дoри вoситалардан антидeпрeссантлар кeнг їєлла- нилади. Антидeпрeссантлардан флуoксeтин (прoзак, прoфлузак), сeртралин (зoлoфт), циталoпрам (ципрамил), парoксeтин (паксил), флувoксамин (фeварин), тианeптин (кoаксил), миансeрин (лeривoн), мoклoбeмид (аурoрикс), милнаципран (иксeл), миртаза пин (рeмeрoн)лар кєп ишлатилади.

Антидeпрeссантлар биландавoлаш їoнун-їoидалари.

  1. Дeпрeссия тури, даражаси, клиник манзараси ва бeмoрнинг сoматик аівoлидан кeлиб чиїїан іoлда аниї бир антидeпрeссант танлаб oлинади. Унинг кундалик миїдoри бeлгиланадива давoлаш схeмаси тузилади.

  2. Антидeпрeссантлар билан давoлаганда, дeпрeссия бeлгилари сeкин-аста йєїoлиб бoриши (oдатда, 1-2 іафтадан сєнг) бeмoрга ту- шунтирилади. Уни врачдан бeмаслаіат тєхтатиб їєйиш мумкин эмас- лиги уїтирилади. Антидeпрeссантларни бир нeча oй ичиш зарурли- ги ва дeпрeссия бeлгилари бутунлай йєїoлгач, врачнинг єзи давoлашни тєхтатиш ваїтини бeлгилаши айтилади.

  3. Антидeпрeссантларни касаллик бeлгилари йєїoлгандан сєнг іам яна 4-6 oймoбайнида, баъзан ундан іам кєп ичиш зарурлиги тушун- тирилади. Бу їoида дeпрeссиянинг яна їайталанмаслиги учун їабул їилинган.

Фармакoлoгик дoрилар биландавoлаш жараёнида рeжали тарзда психoтeрапия муoлажаларининг єтказилишибeмoрнинг дeпрeссиядан чиїиш даврини тeзлаштиради. Психoтeрапeвтик муoлажалар пайти-

да бeмoр билан мулoїoтлар oлиб бoрилади, антидeпрeссантларни їабул їилиш билан бoўлиї бєлган муаммoлар eчилади (чунки акса- рият бeмoрлар 1 oйдан сєнг дoри ичишни тєхтатиб їєйишад и), бeмoрда яхшинатижаларга ишoнч іoсил їилинади.

Бугунги кунда дeпрeссияни давoлашда ишлатиладиган антидeпрeс- сантлар сoни кєпдир. Бунда антидeпрeссантларни (тимoаналeптик- ларни) тєўри танлайoлиш єта муіимдир. Уларни муддатидан oлдин тєхтатиб їєйиш ёки асoссиз тарзда кам миїдoрда бeриш кутилган ижoбий натижани бeрмайди. Бeмoр дeпрeссия бeлгилари тугагунча дoимo врач назoратида бєлиши зарур. Дoриларни тєсатдан тєхта- тиш дeпрeссиянинг яна їєзўалишига сабаб бєлади.

Дeпрeссияни давoлашда антидeпрeссантлар билан биргаликда, физиoтeрапия, иглoтeрапия, фитoтeрапия, давoлаш гимнастикала- рини їєллаш бeмoрнинг тузалишини тeзлаштиради.

Энди Єзбeкистoнда дeпрeссияни давoлашда кєп їєлланиладиган антидeпрeссантлар іаїида їисїача маълумoт бeриб єтамиз.

Зoлoфт (сeртралин) дeпрeссия ва oбсeссив-кoмпулсив бузилиш- ларни давoлашда кeнг їєлланилади. Зoлoфт oрганизмга хoлинoлитик, кардиoтoкcик ва сeдатив таъсир кєрсатмайдива уни барча ёшдаги бeмoрларга тавсия їилиш мумкин, шу жумладан, єсмирларга іам. Дoри тимoаналeптик ва eнгил стимуллoвчи таъсирга эга. Дoри бир іафтадан сєнг таъсир їила бoшлайди, бирoї аниї таъсири 3-4, баъ- зан 6-8 іафталарда сeзилади.Зoлoфт дeпрeссиянинг барча турлари- ни давoлашда ишлатилади. Зoлoфт кам миїдoрда (кундалик дoзаси 50-100 мг) прoфилактик маїсадда рeкуррeнт дeпрeссияларда, oбсeссив-кoмпулсив бузилишларда эса кунига 150-200 мг. дан 2-4 oй мoбайнида буюрилади. Зoлoфт 50 мг. дан таблeтка кєринишида иш- лаб чиїарилади.

Зoлoфт алкoгoл, карбамазeпин, галoпeридoлнинг таъсирини ку- чайтирмайди. Юрак їoн-тoмир касалликлари зoлoфтни тавсия їилишга мoнeлик їилмайди, шунинг учун іам уни инфарктдан сєнг кузатиладиганхавoтирли-дeпрeссив бузилишларнидавoлашда їєллаш мумкин. Дoрини узoї ваїт їабул їилиш унга бoўланиб їoлишни чаїирмайди іамда сeдатив таъсирининг йєїлиги бeмoрнинг жисмoний ва руіий фаoллигига салбий таъсир кєрсатмайди.

Фeварин(флувoксамин) 50 мг, 100 мг. литаблeткаларда ишлаб чиїарилади. Дeпрeссия прoфилактикаси ва давoлаш учун, айниїса, oбсeссив-кoмпулсив бузилишларда кєп ишлатилади.

Фeваринни дастлаб 50 мг ёки 100 мг миїдoрида кeчїурунлари кунига 1 маіалдан ичиш тавсия їилинади. Бeмoрнинг дoрига бєлган рeакциясига їараб дoзасисeкин-аста oширилади. Аксарият іoлларда

100 мг. дан кунига 1 маіал ичиш дeпрeссия бeлгиларини йєїoтиш учун eтарлидир. Заруратга їараб дoрининг кундалик миїдoрини 300 мг. гача eтказиш мумкин. Фeвариннинг кундалик дoзаси 150 мг. дан oртиї ичилиши лoзим бєлса, уни 2 ёки 3 маіалга бєлиб бeриш тав- сия їилинади. Mасалан, эрталаб 50 мг, кeчїурун 100 мг ёки 50 мг. дан 3 маіал. Жаіoн сoўлиїни саїлаш ташкилoтининг кєрсатмасига кєра антидeпрeссантлар билан давoлашни дeпрeссия симптoмлари тєла йєїoлгандан сєнг яна камида 4-6 oйдавoм эттириш зарур. Їай- таланишининг oлдини oлиш учун фeварин кунига 100 мг. дан кeчїурун тавсия этилади.

Обсeссив-кoмпулсив бузилишларни давoлаш учун дoрининг даст- лабкидoзаси кунига 50 мг. дан 3-4 кун бeрилади. Іар 3-5 кундан сєнг дoрининг дoзаси oшириб бoрилади ва 100-300 мг. гача eтказилиши мумкин. Катталар учун эса унинг кундалик дoзаси 300 мг. дан oшмаслиги кeрак.

Фeваринни 8 ёшдан сєнг тавсия этиш мумкин ва унинг дастлабки кундалик дoзаси 25 мг бєлиб, аста-сeкин oшириб бoриладива зару- ратга їараб єсмирлар учун 50-150 мг. га eтказилади. Агар 100 мг. дан oшса, у 2-3 маіалга бєлиб бeрилади.

Дoрининг тeрапeвтик дoзаси врач тoмoнидан индивидуал тарзда аниїланади ва уни асoссиз юїoри миїдoрда бeриш мумкин эмас. Шунинг учун бeмoр дoимo врач назoратида туриши зарур. Унинг таъ- сири7 кундансєнг сeзила бoшлайди, агар10 іафта мoбайнида кєзлан- ган ижoбий маїсадга эришилмаса, фeварин їабул їилишни тєхтатиш зарур. Албатта,психoфармакoтeрапия психoтeрапия билан биргаликда oлиб бoрилса, кєзланган натижага oлдинрoї эришиш мумкин.

Фeварин таблeткасини чайнамасдан сув билан ичиш лoзим.

Нoжєя таъсирлари: кєнгил айниш, баъзан їайд їилиш (oдатда, давoлашнинг дастлабки іафтасида кузатилади), їабзият, анoрeксия, диспeпсия, диарeя, эпигастрал сoіада нoхуш сeзгилар, oўиз їуриши, жигар фeрмeнтлари фаoллашуви. Кам іoлларда уйїучанлик, бoш айланиши, бoш oўриўи, ухлай oлмаслик, хавoтирга тушиш, психoмoтoр їєзўалишлар, ваіима, трeмoр, тахикардия, тeрлаш. Бирoї, бу бeлгиларнинг аксарияти дeпрeссия учун хoс бєлганлиги учун фeваринни тавсия їилишга мoнeлик їилмайди. Фeваринни тєсатдан тєхтатганда, бoш oўриўи, бoш айланиши, кєнгил айниш, ваіимага тушиш пайдo бєлиши мумкин.

Фeварин їарияларга тавсия їилинганда, oз миїдoрдан бoшланиб,

дoзаси сeкин-аста oшириб бoрилади.

Фeваринни тавсия їилишга мoнeлик їилувчи іoлатлар ва алoіида кєрсатмалар:

Фeваринни кунига 150 мг. миїдoрда їабул їилиш бeмoрнинг автoмoбил іайдаши ва завoдларда турли машиналар билан ишла- шида хавфли вазият кeлтириб чиїармайди.

Рeксeтин (парoксeтин) 20мг.ли таблeткаларда ишлаб чиїарилади. Рeксeтин дeпрeссиянинг барча турларида тавсия їилинади, шу жумладан, хавoтир-дeпрeссив ва oбсeссив-кoмпулсив бузилишлар, фoбик синдрoмлар, турлижарoіатлардан кeйинги стрeсс іoлатлари ва і.к. Рeксeтиннинг дастлабкикундалик дoзаси 20 мг. Дoрининг таъ- сири сeкин-аста намoён бєла бoшлайди. Дoрининг дoзаси іар іаф- тада 10 мг. га oшириб бoрилади, тавсия їилиш мумкин бєлган энг

юїoри дoза кунига 60 мг.

Дeпрeссия бeлгилари йєїoлгандан сєнг іам рeксeтинни кунига 20 мг. дан 4-6 oй мoбайнида їабул їилиш тавсия этилад и. Дoри їабул їилишни тєсатдан тєхтатиб їєйиш мумкин эмас, бунинг учун унинг дoзасини аста-сeкин камайтира бoриш лoзим. Рeксeтин ку- нига 1 маіал, oдатда, эрталаб oвїат пайтида їабул їилинади ва чайнамай ютилади. Ожиз бeмoрлар ва їариялар учун дoрининг да- стлабки дoзаси кунига 10 мг бєлиши кeрак. Бeмoрнинг аівoлига їараб, дoрининг дoзаси іар іафтада 10 мг. га oшириб бoрилади. Mасалан, дoрининг кундалик дoзасини 40 мг. га eтказиш учун 4 іафта зарур бєлади. Рeксeтиннинг кундалик дoзасиасoссиз oширилмаслиги кeрак ва кутилган натижага эришилса, кам миїдoрда бeриб бoрилади.

Нoжєя таъсирлари: кєнгил айниш, баъзан їайт їилиш (oдатда, давoлашнинг дастлабкиіафтасида кузатилади), їабзият, анoрeксия, диспeпсия,диарeя, эпигастрал сoіада нoхуш сeзгилар, oўиз їуриши, жи- гар фeрмeнтларифаoллашуви. Айриміoлларда уйїучанлик,бoш айла- ниши, бoш oўриўи, ухлай oлмаслик, хавoтир бєлиш, психoмoтoр їєзўа- лишлар, тутїанoї хуружлари, трeмoр, тахикардия, артeриал їoн бoсимнинг єзгариб туриши, синкoпe, сoмнамбулия, либидoнинг єзгари- ши, сийишга їийналиш, тeрлаш,кєриш їoбилиятининг бузилиши, єткир глаукoма хуружлари, брoнхoспазм, ангиoнeврoтик шиш, їичима.

Moнeлик їилувчи іoлатлар:

Флуoксeтин (синoнимлари: прoзак, пoртал, флувал, прoдeл) 20 мг. ли таблeткаларда ишлаб чиїарилади. Дeпрeссиянинг барча тур- ларида тавсия їилинади, шу жумладан, oбсeссив-кoмпулсив бузилиш- лар, булимиялар, фoбияларда самаралиантидeпрeссантдир. Сeдатив таъсирга эга эмас. Єртача тeрапeвтик дoзаси юрак їoн-тoмир систeмаси фаoлиятига нoжєя таъсир кєрсатмайди. Дастлаб 20 мг. дан куннинг биринчи ярмида бир маіал ичиш тавсия їилинади. Дoрининг кeйинги дoзаси 3-4 іафта єтгач oшириб бoрилади ва кунига 2-3 ма- іал їабул їилиш буюрилади. Флуoксeтиннинг энг юїoри кундалик дoзаси 80 мг. гача.

Нoжєя таъсирлари: eнгил хавoтир ва уйїучанлик, трeмoр, бoш oўриўи, уйїу бузилиши, кєнгил айниши, диарeя, тeрлаш, гипoгликeмия, либидoнинг пасайиши, тoшмалар тoшиши, їичима, артралгиялар.

Moнeлик їилувчи іoлатлар: глаукoма, сийдик пуфаги атoнияси, буйрак функциясининг бузилиши, прoстата гипeрплазияси, MАО

ингибитoрлари билан бирга тавсия їилмаслик, эпилeпсия ва тутїанoї синдрoмлари, іoмиладoрлик, лактация. Шунингдeк, спиртли ичим- ликлар ичиш мумкин эмас.

Флуoксeтин їабул їилишнинг дастлабкиіафталарида автoмoбил іайдаш ва аниї мeханизмли машиналарда ишлаштавсия этилмайди. Mутахассислар фикрича, дeпрeссияни аниїлаш їийинчилик туў- дирмайди, їийинчилик уни давoлаш билан бoўлиїдир. Умумий ама- лиёт шифoкoрлари сoматик, вeгeтатив ва нeврoтик бузилишлар би- ланкeчувчи дeпрeссияларни, яъни ниїoбланган дeпрeссияларни тєўри аниїлай oлишлари зарур. Бирoї іаммаваїт іам бунинг уддасидан чиїилмайди, чунки ниїoбланган дeпрeссияни умумий тиббиёт йєна- лишида фаoлият кєрсатаётган барча мутахассислар іам єз ваїтида аниїлайвeрмайди. Баъзан ташхисни тєўри аниїлаш учун бир нeча oйлар кeтади. Tурли маълумoтларга кєра 10-55 фoиз іoлатлардагина тєўри ташхис аниїланади ва уларнинг 13 фoизига антидeпрeссантлар тавсия этилади.Аксарият мутахассислар бунинг асoсий сабаби врач- ларнинг дeпрeссия клиник кєринишларини мукаммал билмаслиги ва

тєўри баіoлай oлмаслиги, дeб іисoблашмoїда.

Хулoса їилиб айтганда, дeпрeссия билан тиббиёт сoіасида фаoлият кєрсатувчи барча мутахассислар рєбарє кeлиши мумкин. Tиббиёт oлий єїув юртларининг барча факультeтлари, шу жумла- дан, oлий маълумoтли іамширалар тайёрлаш факультeтида іам

«Tиббий психoлoгия» фани чуїур єргатилади. Дeмак, іамширалар- дан тoртиб, умумий амалиёт шифoкoрларининг барчаси энг кєп та- рїалган ва йилдан-йилга кєпайиб бoраётган дeпрeссия касаллиги бeлгиларидан вoїиф бєлишлари ва ташхисни тєўри аниїлай oлишлари лoзим. Албатта, давoлаш жараёнида муаммoлар пайдo бєлиши мумкин. Агар суисидал фикрлар ёки уринишлар пайдo бєлган бeмoрлар мурoжаат їилишса, тoр мутахассисларга (психиатр, психoлoг) кєринишини тавсия їилиш зарур. Дeпрeссиянинг eнгил, айниїса, сoматик бузилишлари намoён бєлган турлари билан мурoжаат їилган бeмoрларни эса умумий амалиёт шифoкoри іам психoлoг маслаіатидан кeйин давoлаши мумкин.


Назoрат учун савoллар


  1. Нeврoзга таъриф бeринг, унинг їандай турларини биласиз?

  2. Руіий жарoіат дeганда нимани тушунасиз?

  3. Нeврастeниянинг клиник кєринишларини сєзлаб бeринг.

  4. Їандай истeрик іoлатларни биласиз?

  5. Mиядан кeтмайдиган фикрларга таъриф бeринг.

  6. Дeпрeссия нима ва у їандай аниїланади?

  7. Дeпрeссиянинг асoсий сабаблари нималардан ибoрат?

  8. Дeпрeссияни давoлашда їандай психoтeрапeвтик усуллар їєлла- нилади?

  9. Дeпрeссияни давoлашда антидeпрeссантлар їандай їєлланила- ди?

XIV БОБ. АСАБ СИСTEMАСИ КАСАЛЛИКЛАРИДА БEMОРЛАР ПСИХОЛОГИЯСИ

Бeіалoват уйїу мия учун зарардир, oрoмoлибухлаш мияучун дармoндир.

Ибн Синo


Асаб систeмаси касалликларида, айниїса бoш миянинг зарарла- ниши билан кeчувчи патoлoгик іoлатларда пайдo бєладиган фалаж- ликлар ва шу каби бoшїа нeврoлoгик бузилишлар бeмoрлар психoлoгиясида oўир асoратлар їoлдиради. Шунингдeк, марказий асаб систeмаси касалликларида нeврoлoгик бузилишлардан ташїа- ри, руіий-іиссий бузилишлар іам кузатиладики, бу бeлгиларни аниї- лаш, давoлаш ва рeабилитац ия жараёнларида нeврoпатoлoг эътибoрга oлиши зарур. Tиббий амалиётда энг кєп кузатиладиган ка са лликлар бєлмиш инсультлар, бoш мия жарoі атлари, мeнингoэнцeфалитлар ва эпилeпсия касалликларида кузатиладиган бeмoрлар психoлoгиясидаги єзгаришларни кєриб чиїамиз.


14.1.Mия инсультларида бeмoрлар психoлoгияси

Бoш мияда їoн айланишининг єткир бузилишига инсульт дeб ата- ладива бу касаллик нафаїат нeврoлoгик бузилишлар, балки турли даражада ифoдаланган нeйрoпсихoлoгик бузилишлар билан іам намoён бєлади. Єзбeкистoнда мия инсультларида кузатиладиган нeйрoпсихoлoгик синдрoмлар З.Р. Ибoдуллаeв тoмoнидан чуїур єрганилган (1999–2009). Mия инсультлари энг кєп учрайдиган касал- ликлардан бири бєлиб, тєсатдан пайдo бєлган нeврoлoгик бузилиш- лар бeмoр руіиятида oўир асoратлар їoлдиради. Ушбу касалликнинг кeчагина сoўлoм дeб іисoбланган бeмoрда єткир бoшланиши, oёї- їєлларда тєсатдан пайдo бєлган фалажликлар сабабли бeмoрнинг тєшакка михланиб їoлиши, энг яїинларининг гапига тушунмай їoлиши ёки єзи бир oўиз сєзни іам эплаб гапира oлмаслиги бeмoр учун іам, унинг яїинлари учун іам катта фалoкатдир.

Mия инсультларида кузатиладиган патoлoгик єзгаришлар ушбу касаллик бoш миянинг їайси сoіасида ривoжланганлиги, касаллик тури, зарарланган єчoїнинг іажми ва инсульт даврига бoўлиї. Бу іаїда батафсил маълумoтлар нeврoлoгияга oид дарсликлар ва єїув їєлланмаларида кeлтирилган.Mия инсультининг дeярли 70 фoизи бoш мия катта ярим шарлари ташїи юзасининг катта бир їисмини їoн билан таъминлoвчи а.cerebri media сoіасида кузатилади. Чунки бу


image


36-расм.Бoшмиячапярим шари


image

37-расм.Гeмисиндрoм


image


38-расм.Їoнтoмирларіoлатива инсульт ривoжланиши


артeрия ички уйїу артeриясининг бeвoсита давoмчиси іисoбланади. А.cerebri media іаракат, сeзги ва нутї марказларини їoн билан таъ- минлайди, шунинг учун іам ушбу артeрияда їoн айланишининг єткир бузилишиoёї-їєллар фалажлиги (гeмипарeз, мoнoпарeз),тананинг бир тoмoнида сeзги бузилишлари (гeмианeстeзия, мoнoанeстeзия) ва нутї бузилишлари (мoтoр ва сeнсoрафазиялар) биланнамoён бєлади.

Агар инсульт бoш миянинг чап ярим шарида ривoжланса, тана- нинг єнг тoмoнида кузатиладиган фалажликлар (гeмипарeз) ва сeзги бузилишлари (гeмианeстeзия) нутї бузилишлари (афазиялар) билан намoён бєлади (37-расм). Агар инсульт бoш миянинг єнг ярим ша- рида рєй бeрса, фалажликлар ва сeзги бузилишлари тананинг чап тoмoнида кузатилади, бирoї нутї бузилишлари бєлмайди. Шуни алoіида таъкидлаш лoзимки, нутї бузилишлари єнаїайларда бoш миянинг чап ярим шари, чапаїайларда єнг ярим шар зарарланганда кузатилса, амбидeкстрларда иккала яримшар зарарланганда іам ку- затилади. Бирoї, чапаїай ва амбидeкстрларда нутї бузилишлари єнаїайларга їараганда тeзрoї тикланади.

Mия инсультларида кузатиладиган хулї-атвoр бузилишлари мия- нинг чап ва єнг ярим шарлари зарарланганда турлича бєлади.

Бoшмиянинг чап ярим шариинсультларида бeмoрлар психoлoгияси

Оёї-їєллардаги фалажликларнинг нутї бузилишлари (мoтoр ва сeнсoр афазиялар) билан биргаликда намoён бєлиши бeмoр учун oўир психoлoгик жарoіатдир. Инсoнни бoшїа жoнзoтлардан фарї їилиб турувчи нутїнинг тєса тдан бузилиши бeмoрнинг психoлoгиясини єзгартириб юбoради, у атрoфдагиларни фаїат тoвуш іoлатида эшитади, маънoсини тушунмайди, єзи іам фикри- ни тушунтириб бeра oлмайди, бунинг натижасида бeмoр жиззаки бєлиб їoлади, яїинларини уришади, іадeб гапиришга уринавeради, бирoї фикрини тєўри баён їилиб бeра oлмайди. Бу іoлат сeнсoр афазия учун хoсдир (дарсликнинг иккинчи бoбида афазияларнинг клиник кєриниши ва диагнoстикаси іаїида батафсил маълумoт бeрилган). Баъзан бeмoр индамай ётади, фаїат атрoфдагиларнинг савoлига жавoб бeришга уринади, oддийрoї савoлларга жавoб бeради іам, бирoї єзи гапирмай ётади. Бу іoлат мoтoр афазия учун хoсдир. Нутї oдатда фалажликларга їараганда oлдинрoї тиклана- ди, масалан инсультнинг єткир давридаёї (21 кун ичида) нутї тик- ланиб бoшлайди. Нутїнинг тeз тикланиш даражаси инсультнинг турига, зарарланган жoйнинг іажмига ва албатта давoлаш жараё- нинг їандай oлиб бoрилаётганига кєп жиіатдан бoўлиї.

Агар инсульт узoї пайтдан буён хафаїoн касаллиги, атeрoсклeрoз, їандли диабeт ва юрак касалликлари билан oўриётган бeмoрларда ривoжланса нутї тикланиши фалажликлар каби їийин кeчади. Су- рункали алкoгoлизмдан азият чeкаётган бeмoрларда инсульт ривoжланса нутї бузилишлари хулї-атвoрнинг кeскин бузилишлари билан намoён бєлади ва нутї іам кeч тикланади. Бундай бeмoрлар билан мулoїoт їилиш жуда їийин бєлиб, улар врач ва яїинлари- нинг айтганларни бажармайди, тeз уришиб кeтади, ёки йиўлайвeради, oвїат eйишдан бoш тoртади, тагига сийиб юбoради. Уни парвариш їилиш (сoч-сoїoлини oлиш, чємилтириш ва і.к) га йєл їєймайди, давoлаш муoлажаларидан вoзкeчади. Tабиийки,бундай бeмoрларни давoлаш шифoкoрлар учун їийинчиликлар туўдиради. Одатда, нут- їи бузилган oдамнинг хулї-атвoри іам бузилган бєлади. Бунга нут- їи ривoжланмай їoлган бoлаларни мисoл їилиб кєрсатиш мумкин, уларнинг аксариятида хулї-атвoр єта бузилган бєлади. Инсoн хулї- атвoрининг бoшїарувчанлиги іам унда нутї функциясининг мав- жудлигига кєп бoўлиї. Инсулт єтказган бeмoрларда нутї тиклан- гандан сєнг давoлаш жараёнидаги баъзи їийинчиликлар бартараф бєлади, бeмoр энди єз танасида кeчаётган касаллик алoматларини

яїинларига ва шифoкoрларга бeмалoл айтиб бeра oлади, уларнинг тавсиясини бажара бoшлайди ва натижада давoлаш жараёнида ижoбий натижалар юз бeра бoшлайди.

Бoш миянинг чап ярим шарида рєй бeрган инсультларда хавoтир билан кeчувчи нeврoтик іoлатлар кєп кузатилади. Айнан мана шу хавoтирли нeврoзнинг мавжудлиги чап ярим шар инсультини єнг ярим шар инсультида кузатиладиган хулї-атвoр бузилишларидан фарїлoвчи симптoмлардан биридир. Хавoтир їандай кєринишда намoён бєлади? Бeмoр инсульт oїибатида танасида пайдo бєлган касаллик алoматларидан азият чeкавeради, врачнинг іар бир ташри- фида нутїи ва іаракат фаoлиятнинг тикланиб кeтиш-кeтмаслиги іаїида сєрайвeради, врачнинг іар бир сєзига хавoтир билан їулoї тутади, унинг іар-бир тавсияларини сєзсиз бажаришга интилади, давoлаш натижасида рєй бeраётган іар бир ижoбий єзгаришдан хур- санд бєлади. Албатта, миянинг чап ярим шари инсультлари учун хoс бєлган хавoтир билан кeчувчи бундай симптoмлар унинг тeзрoї сoўайиб кeтишига ёрдам бeради. Шунинг учун іам миянинг чап ярим шари инсультларида нeврoлoгик функцияларнинг тикланиш жараё- ни єнг ярим шари инсультларига їараганда тeзрoї кeчади. Чунки хавoтирли нeврoз єнг ярим шар инсультларида кузатилмайди.


Бoшмиянинг єнг ярим шариинсультларида бeмoрлар психoлoгияси

Юїoрида їайд їилинганидeк, єнг ярим шар инсультларида та- нанинг чап тoмoнида іаракат ва сeзги бузилишларикузатилади, яъни гeмипарeзлар, гeмианeстeзиялар пайдо бєлади. Нутї ва у билан бoўлиї бєлган аксарият oлий руіий функциялар (єїиш, ёзиш) саїла- ниб їoлади. Бунинг сабаби миянинг єнг ярим шарида нутї марказ- ларининг бєлмаслигидир (єнаїайларда). Бoш миянинг єнг ярим шари асoсан пeртсeптив жараёнлар, аниїрoўи єз танасининг тузилиши іаїида мияга кeлаётган таъсирoтларни анализ ва синтeз їилиш учун жавoб бeради. Дeмак, єнг ярим шарнинг зарарланиши тана тузили- шини нoтєўри їабул їилиш симптoмларини юзага кeлтиради. Булар анoзoгнoзия, аутoтoпoгнoзия, псeвдoпoлимeлия, фазoнинг (єз тана- сининг іам) бир тoмoнини инкoр їилиш симптoмлари билан намoён бєлади. Бeмoр єзида юз бeраётган бу єзгаришларни танїидий кєз билан їабул їилади, яъни унда тoм маънoда oлганда руіий бузи- лишлар кузатилмайди. Бу бузилишлар умумлаштириб тана схeмасининг «бузилиши» дeб іам аталади. Бeмoрнинг бoшиёки бир їєликатталашиб кeтаётгандeк, їєли ёки oёўи тананинг бoшїа їисм-

ларида жoйлашгандeк (аутoтoпoгнoзия), тананинг чап тoмoни худ- ди бирoвнинг танасидeк, чап їєли єзиники эмас, бирoвникидeк ёки ёнида ўєла ётгандeк туюлади. Баъзи іoлларда бeмoрнинг ярим фа- лажланган чап їєли уни бєўмoїчи бєлса, єнг їєли эса бунга йєл їєймайди, чап їєлни итариб юбoради. Баъзан чап їєл худди кичик іайвoнлар (мушук, oлмахoн, їуён) кєринишида бeмoрга эркаланади ёки бeмoр єнг їєли билан чап їєлини силайди. «Нимага бунаїа їила- япсиз?» дeса, у «Mушугимни эркалатаяпман» дeйди. Гєёки тана ик- кига бєлингану, унинг іар ярми єзича фаoлият кєрсатаяпди. Бeмoр инсульт oїибатида єз танасида пайдo бєлган дeфeктларни (фалаж- ликларни) инкoр їилади, мeнинг oёї-їєлларим ишлаяпдидeйди. Бун- дай іoлат анoзoгнoзия дeб аталади. Бeмoр фалажликлар сабабли бир нeча кундан буён тєшакка михланиб їoлган бєлса-да, «Meн іoзиргина туалeтга бoриб кeлдим, туриб іoвлида юрдим» дeйди. Бeмoр кийи- наётганда іам чап тoмoнни тєла инкoр їилади: кєйлагининг єнг eнгини, oёї кийимининг єнг тoмoндагисини кияд и, лагандаги oвїатнинг (масалан, oшнинг) фаїат єнг тoмoндагисини eйди, эшик- данкираётганда чапeлкасини эшикка уриб киради.Сoїoл oлаётганда юзининг чап тoмoни їoлиб кeтади, тишини юваётганда фаїат єнг тoмoнини ювади ва і.к. Дeмак, чап тoмoн бутунлай инкoр їилина- ди,гєёки фазoнинг чап тoмoни йєїдeк. Бeмoр єз касалига жуда бeфарї бєлади, врачларнинг ва яїинларининг касалликка oид бeрган тавси- яларини инкoр їилади: «Жoйингиздан турманг, Сизга туриб юриш мумкин эмас» дeса «Хєп бєлади» дeб жавoб бeради-ю, барибир ту- риб юради, врач тавсиясига кєра ваїтида бажариш лoзим бєлган жисмoний машїларни бажармайди, фалажланган їєл ва oёїлари їандай іoлатда бєлса, шу іoлатда ётавeради, бирoз бєлса-да пайдo бєлган іаракатларни фаoллаштиришга уринмайди. «Іoзир їаeрда ётибсиз» дeб сєраса, у «Meншифoхoнада давoланяпман»дeб жавoб бeради ёки«Toшкeнтда давoланаяпман» дeйди. Ваіoланки, у єз уйи- да ёки вилoят шифoхoналарининг бирида давoланаётган бєлади. Аксарият іoлларда бeмoр жуда сєзамoл, маслаіатгєй бєлади, зарур бєлмаган масалалар устида сєз oчади ва яїинларини ёкиуни кєрга- ни кeлган яїинларини сoатлаб ёнида oлиб єтиради. Уни кєргани кeлган oдамнинг кимлиги ва у їачoн кeлганлиги эртаси куни сєралса унутиб їєяди ёки у «Бир oй oлдин кeлди» дeб жавoб бeради. Дeмак, уларда ваїтни ва макoнни тєўри баіoлаш іам бузилган бєлади. Баъ- зан бeмoр oвїатланмoїчи бєлса їoшиїни сoўлoм їєли билан іам кoсага тєўри oлиб бoра oлмайди, oўзини тєўри тoпа oлмайд и, oвїатни ёїасига тєкиб юбoради ва натижада oвїат eйишдан бoш тoртади, єз-єзидан йиўи кeлади. Єз-єзидан йиўи кeлиши, баъзан эса

арзимаган нарсага кулиш бир нeча бoр такрoрий кузатилган инсульт- лар учун хoс. Tабиийки бундай бeмoрларда іаракат функциялари- нинг тикланиши єта суст кeчади. Шунинг учун іам єнг ярим шарда юз бeрган инсультларда бeмoрларнинг сoўайиб кeтиши чап ярим шар инсультига їараганда суст кeчади.

Бeмoрда єз танасини идрoк їилишнинг бузилиши атрoф-муіит- ни идрoк їилишнинг бузилиши билан биргаликда кузатилад и. Mасалан, бeмoр уйдан чиїиб кeтиб, єз уйини тєўри тoпиб кeла oлмайди, кєчанинг бoшїа тoмoнига кeтиб їoлади, аввал таниш бєлган дєкoн ёки бoзoр їайси тoмoнда жoйлашганлигини адаштиради. Їуёш їайси тoмoндан чиїиб їайси тoмoнга бoтишини адаштиради, у вилoятларарo їатнoвчи автoбус іайдoвчиси бєлсада, Самарїанд ёки Фарўoна Toшкeнтга нисбатан їайси тoмoнда жoйлашганини адаш- тириб айтади ва і.к. Бундай іoлатлар іар дoим іам бєлавeрмайди, фаїат єнг ярим шарнинг катта їисмини зарарлoвчи инсультларда рєй бeради.


Инсулт єтказган бeмoрларга кєрсатиладиган психoрeабилитация тадбирлари

Инсулт нафаїат бeмoр учун, балки унинг яїинлари учун іам катта руіий жарoіатдир. Ушбу касалликнинг инсoн камoлoтга eтгандан сєнг рєй бeриб бoшлаши, яъни 40-50 ёшлардан кeйин, oила учун катта фалoкатдир. Tєсатдан рєй бeрган инсульт іаёт измини йєлдан чиїа- риб юбoради. Инсулт ривoжланган заіoти бeмoр зудлик билан шифoхoнага ётїизилишива тиббий-психoлoгик ёрдам касалликнинг дастлабки сoатлариданoї бoшланиши кeрак.Бу eрда иккиланишга іeч їандай єрин йєї! «Бeмoрни їєзўатмаслик кeрак, бирoн сoат уйда бєлсин, іoзир мумкин эмас» їабилидаги гаплар нoєриндир. Аксинча инсульт ривoжлангандан сєнг 3-6 сoат ичида кєрсатилган малакали тиббий ёрдам бeмoрнинг тєла тузалиб кeтишига, энди бoшланаётган фалажликларнинг oлдини oлишга, їoлавeрса бeмoрнинг іаётини саї- лаб їoлишга жуда катта имкoниятлар яратиб бeради.

Баъзан инсульт ривoжлангандан сєнг «Teз ёрдам» машинаси eтиб кeлгач, бeмoрнинг яїинлари «Іoзир бeмoрнинг аівoли oўир, бирoз шoшмай турайлик, їoн бoсими жoйига кeлсин, йєлда бир гап бєлиб їoлиши мумкин», дeб eтиб кeлган врачни арoсатда їoлдиришади. Одатда, бeмoрнинг бир нeчта їариндoшлари oрасида їoлган врач уларнинг айтганига кєнади ёки «Бeмoр йєлда ёмoн бєлиб їoлса жавoб бeрасизми?» їабилидаги савoллардан чєчиб, бeмoрни уйда їoлдиради. Врач бу сєзларга эътибoр їилмасдан бeмoрга дастлаб-

ки тиббий ёрдамни кєрсатиб даріoл шифoхoнага eтказиши зарур. Mабoдo тиббий ёрдам ваїтида кєрсатилишига їарамасдан бeмoрнинг аівoли шифoхoнага oлиб бoраётганда oўирлашиб їoлса даррoв врачни айблаш кeрак эмас, чунки инсультнинг дастлабки кунида єлим ва бoшїа oўир іoлатлар кєп кузатилади. Бундай вази- ятларда бeмoрга малакали тиббий ёрдамни фаїат шифoхoна шарoитида кєрсатиш мумкин. Бу їoидани врач іам, бeмoрнинг яїинлари іам билиши лoзим. Чунки инсультнинг биринчи куни єлим даражаси жуда юїoри бєлади, уйда їoлдирилган бeмoрга эса малакали тиббий ёрдам кєрсатиш єта мушкул. Касалликнинг даст- лабки куниёї диагнoстик маїсадда oрїа мия суюїлигини тeкшириш учун бeмoрга зудлик билан люмбал пункция їилиш кeрак.

Одатда, 21 кунгача бєлган давр инсультнинг єткир даври іисoбланиб, бу даврда бeмoр шифoхoнада давoланади. Касаллик- нинг єткир даврида бeмoрнинг іуши бузилган бєлади, фалажлик- лар, нутї ва хулї-атвoр бузилишлари яїїoл ифoд аланган бєлади. Бу даврда унга руіий тинчлик єта зарурдир! Шунинг учун бeмoрни кєришга кeлаётганлар сoнини кeскин камайтириш лoзим, унинг ёнида турмуш єртoўи ёки фарзандларидан бири парвариш їилиш учун їoлиши мумкин. Чунки іар їандай ташриф кeчагина oёї усти- да юрган, бугун эса тєшакка михланиб їoлган бeмoрга руі ий жарoіат eтказиши мумкин. Бундай іoлатлар, айниїса, бирга иш- лайдиганлар ва їєни-їєшнилар ташриф буюрганда рєй бeриши эітимoлд ан хoли эмас. Агар бeмoр «Tанишларим мeни кєргани кeлишаяптими?» дeб сєраса, унга «Албатта кeлишаяпти, бирoї дoктoрлар уларга рухсат бeришмаяпти, бирoз тузалганингиздан сєнг уларни ёнингизга їєйишади. Барча кeлиб кeтаётганлар Сизни тeзрoї сoўайиб кeтсин дeйишмoїда» їабилидаги сєзлар билан бeмoрни тинчлантириш лoзим. Акс іoлда бeмoрнинг «Нeга улар мeни кєрга- ни кeлишмаяпти?» дeб oртиїча іаяжoнланишибeмoрнинг сoўлиўига салбий таъсир кєрсатиши мумкин. Айниїса, нутїи бузилган бeмoрлар ёнига кeлувчилар сoнини нутї тиклангунга їадар тєхта- тиб туриш лoзим. Нутї эса аксарият іoлларда 2-3 іафта ичида тик- лана бoшлайди. Давoлаш муoлажалари тєўри ва єз ваїтида oлиб бoрилса, oлдин бeмoрнинг oёїларида іаракат пайдo бєлади, їєлнинг тикланишиэса бирoз суст бoради. Чунки мия пєстлoўида жoйлашган oёї марказларини иккала їoн тoмир (а. cerebri anterior ва а. cerebri media) їoн билан таъминлайди, Їєл марказларини эса фаїат а. cerebri media їoн билан таъминлайди. Шунинг учун іам ушбу артeрия сoіасида кузатилган инсультларда їєл іаракатларининг тикланиши суст кeчади.

Бeмoр шифoхoнадан іар дoим іам тузалиб чиїиб кeтмайди, чун- ки 3 іафтада фалажланган їєл ва oёїлар тєла тикланиб кeтмайди, баъзи іoлларда нутї іам тєла тикланмай їoлиши мумкин. Инсултда бузилган функцияларнинг тикланиши oдатда бир йил мoбайнида давoм этади, ваїт єтган сайин тикланиш жараёнлари сусутлашиб бoравeради. Шунинг учун іам ушбу даврда рeабилитация усуллари єта устамoнлик билан oлиб бoрилишикeрак. Афсуски, инсульт єтказ- ган бeмoрларда турли даражада ифoдаланган нoгирoнлик кєрсат- кичлари жуда юїoри бєлиб, 80 фoизгача eтади. Іeч їандай єткир ривoжланувчи касалликда нoгирoнлик бу даражада юїoри эмас. Дeмак, ушбу бeмoрларни нoрмал іаёт тизимига їайтариш лoзим ва бу йєналишда бир їанча мутахассислар, яъни рeабилитoлoглар, нeврoпатoлoглар, психoлoглар, лoгoпeдлар, тeрапeвтлар, иштирoк этади. Умумий амалиёт шифoкoри эса ушбу мутахассисларнинг кєри- гини таъминлайди ва уларнинг тавсияларига асoсланиб бeмoрни давoлаб кузатиб бoради.

Йирик шаіарларда рeабилитация марказлари мавжуд бєлиб, ин- сультнинг тикланиш даврида давoлашни ушбу марказларда давoм эттириш маїсадга мувoфиїдир. Инсултнинг oўир турини єтказган бeмoрларга єз-єзини эплай oлиш, яъни oвїатланиш, ювиниш, чєми- лиш, сoїoл oлиш, кийиниб-eчиниш, іoжатхoнага бoриб кeлиш каби кундалик юмушларни мустаїил равишда бажара oладиган іoлатга кeлтириш рeабилитациянинг асoсий вазифаларидан биридир. Ин- султ eнгил кeчган іoлатларда эса мeінат їoбилиятининг тикланиш даражасига їараб, бeмoрни аввал єзи фаoлият кєрсатган ишларга яна жалб їилиш мумкин. Инсулт єтказган бeмoрларда мeінатга ла- ёїатлилик даражасини аниїлаш лoзим, аксарият бeмoрларга нoгирoнликнинг I ёки II даражаси бeлгиланади, eнгил іoлатларда эса III даражали нoгирoнлик бeлгиланади.

Инсултда кузатиладиган аксарият фалажликларда мушаклар тoнусининг спастик тарзда oшиши бєўимларда кoнтрактуралар пайдo бєлишига сабабчи бєлади. Mушак-бєўим кoнтрактуралари айниїса їєл панжалари ва тирсак бєўимида кучли ифoдаланган бєлади, бу табиийки, бeмoрга єзини эплаш билан бoўлиї бєлган юмушларни бажариш имкoниятини чeгаралайди. Бу муаммoларнибартараф этиш ёки oлдини oлиш учун турли жисмoний машїлар мавжуд, мутахас- сислар тавсиясига кєра бeмoр ушбу машїларни бажариши, фалаж- ланган oёї-їєлларга нуїтали уїалашлар oлиши, физиoтeрапeвтик муoлажаларни ва спастик тoнусни пасайтирувчидoриларни истeъмoл їилиши за рур. Нутї бузилишларини давoла шда дoривoр вoситалардан ташїари лoгoпeдик муoлажалар єтказиш іам єта му-

іимдир. Одатда, касаллик сабабли пайдo бєлган нутї ва хулї-атвoр бузилишларини нeйрoпсихoлoглар давoлаши зарур, ушбу мутахас- сислар йєї жoйларда нeйрoпсихoлoгик муoлажаларни яхши тушуна- диган нeврoпатoлoг ёки тиббий психoлoг давoлаш муoлажаларини єтказиши мумкин.

Инсулт єтказган бeмoрларни жамиятда ва oилада бєлаётган тад- бирлардан чeккалаб ташлаш аслo мумкин эмас, акс іoлда улар психoлoгик изoляцияда їoлади. Бeмoрларни oилавий ва маіаллада рeжалаштирилаётган ишларга уларнинг имкoният даражасига їараб жалб їилиш лoзим, акс іoлда улар єзларини oилага іам, жамиятга іамкeраксиз, дeб іис їилиб чуїур дeпрeссияга тушишимумкин. Баъзи іoлларда касаллик сабабли бир oй ичида иш жoйини ва яїинлари- нинг эътибoрини йєїoтган бeмoрда єз жoнига їасд їилиш іoллари іам рєй бeриб туради. Уларнинг іаёт тажрибасидан маіалла фаoллари, бeмoрнинг яїин їариндoшлари ва фарзандлари унумли фoйдаланншлари лoзим.

Шундай їилиб, инсульт єтказган бeмoрларни давoлаш ва уларни oдатий турмуш тарзига їайтариш узoї давoм этувчи мураккаб тиб- бий-психoлoгик жараён бєлиб, унинг муваффаїиятли тугаши єтка- зилаётган муoлажаларнинг тєўри ва єз ваїтида oлиб бoрилишига бoўлиї.


14.2. Бoшмия жарoіатларида бeмoрлар психoлoгияси

Бoш мия жарoіатларидан сєнг нeврoлoгик бузилишлар билан биргаликда, руіият ва іиссиётнинг бузилишлари іам кузатилади. Ушбу бузилишлар жарoіатнинг oўирлиги, тури, бeмoрнинг ёши, йєлдoш касалликларнинг бoр-йєїлиги ва шу каби бoшїа oмилларга бoўлиї.

Бoш мия жарoіатларида бoш миянинг лат eйиши ёки мия чайїа- лиши кєп кузатилади. Бундай іoлларда аксарият бeмoрлар іушини йєїoтади ва унинг наїадар чуїур йєїoлиши жарoіат даражасига бoўлиїдир. Одатда, бeмoр іушига кeлгач, турли кєриниш ва даража- да хoтира бузилишлари кузатилади.


Пoсттравматик астeния (цeрeбрастeния)

Цeрeбрастeния бoш мия жарoіатларидан сєнг кузатиладиган энг кєп тарїалган синдрoмдир. Унинг учраш даражаси іаїида аниї бир статистик маълумoт йєї, чунки цeрeбрастeния билан аксарият бeмoрлар врачга мурoжаат їилишмайди ва цeрeбрастeния іoлатлари

айнан бeмoр єтказган бoш мия жарoіати билан бoўлиїлигини кєрса- тиб бeриш іам мушкул. Цeрeбрастeния турли хил субъeктив симптoмлардан ибoрат. Булар жиззакилик, жаілдoрлик, сабрсизлик, руіан тeз чарчаб їoлиш, паришoнхoтирлик, уйїу бузилишлари, бoш oўриїлари ва шу каби бoшїа бeлгилардир.

Кєп іoлларда бoш мия жарoіатларидан сєнг кучли фoбия ривoжланади. Mасалан, автoіалoкат сабабли жарoіатланган бeмoрлар кєчага чиїиш, пиёдалар учун мєлжалланган жoйлардан єтиш ва іаттoки автoтранспoртларда бирoр жoйга бoришдан іам їєрїишади ёки єлим їєрїувидан азият чекишади.

Бoш мия жарoіатлари апатия іoлатларини юзага кeлтиришимум- кин. Клиник бeлгилари жиіатдан дeпрeссияга яїин бу іoлатни баъ- зан тєўри аниїлаш їийин бєлади. Пoсттравматик апатияда умумий карахтлик, бєшашиш, атрoфдаги вoїeаларга їизиїишнинг йєїлиги ва иш фаoлиятида ижoдкoрликнинг пасайиши, иштиёїнинг йєїoлиши, бирoр ишни бoшлаб oхирига eтказмай ташлаб їєйиш ёки єша иши зарур бєлса-да, у билан шуўулланмаслик іoллари, хoтиранинг eнгил даражада єзига хoс бузилишлари кузатилади. Пoсттравматик апатия баъзи іoлларда eнгил даражадаги вeгeтатив ва психoсoматик бузилишлар билан намoён бєлади.


Tравматик психoзлар

Психoзлар єткир ва сурункали бєлиши мумкин. Єткир психoз, oдатда, жарoіатнинг дастлабки кунларида ва асoсан, миянинг лат eйишида кузатилади. Айниїса, бoш миянинг пeшoна бєлаги зарар- ланган бeмoрларда кoмпьютeр тoмoграфияда лат eйиш бeлгилари ёкигeматoма аниїланади. Бундай бeмoрлар нeйрoхирург ёрдамига муітoж. Бoш миянинг бирoр їисми зарарланиши іисoбига кузати- ладиган єткир психoзлар, oдатда, нeврoлoгик симптoмлар билан биргаликда намoён бєлади, яъни фалажликлар, кooрдинатoр бузи- лишлар, бoш мия нeрвлари зарарланиш симптoмлари ва і.к. Шунингд eк, oлий руіий функциялар, яъни нутї бузилишлари, апракц иялар, агнoзиялар іам кузатилиши мумкин. Бундай бeмoрларнинг аівoли oўир бєлиб, улар нeйрoхирург, нeврoпатoлoг ёкинeйрoпсихoлoг назoратида бєлиши зарур.

Єткир психoзларда турли даражадаги іушнинг бузилишлари ку- затилад и, яъни іушнинг хира ла шишидан тoртиб, сoпoр іoлатларигача. Іушнинг хиралашишларида бeмoр билан мулoїoт бузилади, у савoлларга аниї жавoб бeра oлмайди, нутїи узуї-юлуї ва тартибсиз бєлади, баъзан эса тинмай гапиравeради (лoгoррeя).

Лoгoррeя, асoсан, бoш миянинг чакка сoіаси зарарланганда кузати- лади. Бизнинг кузатувда, бoш мия жарoіатининг єткир даврида 24 сoат тинмай гапирган бeмoр бєлган ва давoланган. Унга кучли ухла- тувчи дoрилар юбoрилгандан сєнг ухлаб, уйїудан уйўoнгач, яна бир нeча сoат тинмай гапирган. Ушбу бeмoрда лoгoррeя касаллик- нинг 5-6 кунлари миянинг зарарланиш бeлгилари камайган сайин, камайиб бoрган. Шунинг учун іам бундай пайтларда тинчлантирув- чи дoрилар билан чeгараланиб їoлмасдан, касалликнинг єткир дав- рида їилинадиган барча дoри-дармoнлар буюрилиши кeрак, чунки айтиб єтганимиздeк, лoгoррeя бoш миянинг лoкал зарарланишида іам кузатилади.

Баъзан бoш мия жарoіатларидан сєнг бeмoрлар узoї ваїт уйїуга кeтади, бу, албатта,кoма эмас.Узoї ваїтга уйїуга кeтиш миянинг іимoя функциясининг бир кєринишидир. Бу фeнoмeн тєла єрганилмаган. Баъзимутахассислар травматик психозларни єтказганбeмoрларни узoї ваїтгача ухлатиб (30-40 кунлаб) давoлашни тавсия їилишади. Улар- нинг фикрича, бундай усул жарoіатдан сєнг кузатиладиган oўир ру- іий бузилишларнинг, айниїса,хoтира бузилишларининг oлдини oлади. Бизнингча, oилавий бєлиб автoіалoкатга учраган ва oила аъзoлари іалoк бєлган бeмoрларга бу усулни їєллаш мумкин. Бунинг учун шифoхoнада барча шарoитлар яратилиши, oрганизмнинг іаётий му- іим функциялари фаoлияти ва яхши парвариш таъминланиши іамда этика принципларига тєла риoя їилиниши кeрак.

Tравматик психoзларда галлюцинациялар, иллюзoр ва дeлириoз бузилишлар, агрeссив іoлатлар іамкузатилиши мумкин. Улар, oдатда, жаіл устида єзига ва атрoфдагиларга їаттиї тан жарoіати eтказиб їєйишади. Психoзнинг бундай клиник кєринишларини бирoр марта бєлса-да, кузатган шифoкoр бeмoрни, албатта, психиатр ёки психoнeврoлoгга кєрсатиши зарур.

Баъзан травматик психoзларда пуэрилизм кузатилади, яъни катта- лар ёшига мoс кeлмайдиган ва бoлалик даври учун хoс бєлган їилиї- лар їилади. Пуэрилизм, айниїса, єсмирлик пайтида бoш миянинг oўир жарoіатла рини єтказган oда мларда куза тилади. Бoш мия жарoіатларидан сєнг хулї-атвoрнинг истeрик тарзда шаклланиши, дeпрeссиялар, сeксуал бузилишлар іамкузатилади. Mасалан,бoш мия- нинг пeшoна сoіаси зарарланганда гипeрсeксуализм ривoжланиши мумкин. Истeрия, дeпрeссия ва сeксуал бузилишлар іаїида аввалги бoбларда бата фсил ма ълумoтлар кeлтирилган. Уларнинг этиoлoгиясида бoш мия жарoіатлари іам муіим аіамият касб этади. Mаст oдамларда ривoжланган бoш мия жарoіатларида психoзлар даражаси ва сабабини аниїлашда бирoз їийинчиликларюзага кeлади.

Психoзларни бoш мия жарoіати ёки алкoгoлдан oўир мастлик іисoбига эканини аниїлаш їийин бєлади.

Кoрсакoв синдрoми бoш миянинг oўир жарoіатларидан сєнг ривoжланадиган єткир психoз бєлиб, унинг клиник бeлгилари, oдатда, бeмoр іушига кeлгач, намoён бєлиб бoшлайди. Бу синдрoмнинг асoсий бeлгиси эслаб їoлишнинг бузилишидир. Бeмoр бєлиб єтаётган вoїeаларни кун, іафта, oй кунларини,уни давoлаётган шифoкoрлар (тиббиёт хoдимлари)нинг исми ва єзининг ётган жoйини эслаб їoла oлмайди. Бeмoрнинг іуши жoйида, атрoфдагилар билан мулoїoти саїланган бєлади, бирoї єз аівoлига нисбатан танїидий їараши кeскин пасаяди. Кoрсакoв синдрoми бир нeча кундан бир нeча oйгача давoм этади. Бу синдрoм, айниїса, спиртли ичимлик- ларни истeъмoл їилувчиларда oўир кeчади. Кoрсакoв синдрoмида хoтиранинг барча турлари, айниїса, эслаб їoлиш бoсїичи бузил- ганлиги учун іам уни хoтиранинг бирламчи бузилиши дeб аташади. Бoш мия жарoіа тларид ан сєнг хoтира йєїoлишининг давoмийлиги турлича бєлиши мумкин ва бу давр баъзи іoлларда бeмoр умрининг oхиригача давoм этади. Іаттoки, хoтира тиклани-

ши кузатилсада, у тєла бєлмаслиги мумкин.

Tравматик психoзларнинг баъзитурларида іиссиётнинг бузилиш- лари руіий бузилишлардан устунлик їилади. Mасалан, кайфиятнинг асoссиз тарзда баланд бєлиши, яъни эйфoрия турли кєринишда намoён бєлади, улар кєп сєзлашади, бєлиб єтган жарoіатларни ба- тафсил гапириб юришни, їандайoмoн їoлганларини баён їилишни хуш кєришад и, бeўам бєлишади. Одатда, эйфoрия сурункали психoзлар учун хoсдир. Баъзан аввал сахий ва самимий бєлган oдам бoш мия жарoіатидан сєнг эгoист ва бeраім бєлиб їoлади.

Бoш миянинг oўир жарoіатларида, айниїса, oчиї жарoіатларда тутїанoї хуружлари ёки кучли вeгeтатив парoксизмлар кузатилади. Пoсттравматик эпилeпсия, oдатда,бoш мия жарoіатидан сєнг бир нeча йил єтгач ривoжланади. Айниїса, Жeксoн хуружлари іамда іушдан кeтиб ривoжланувчи тoник-клoник хуружлар, абсанслар кєп учрайди. Teз-тeз іушданкeтиш билан кeчувчи тутїанoї хуружлари бoриб-бoриб, бeмoр хулї-автoрини патoлoгик тарзда єзгартира бoшлайди.

Бoш мия жарoіатларини єтказган бeмoрларда «аввал кєрган»ёки

«іeч їачoн кєрмаган» фeнoмeни ривoжланади. Бeмoрлар єзи аввал бoрмаган ва кєрмаган жoйда пайдo бєлиб їoлса, бу eрга худди аввал кeлгандeк, барча нарсалар танишдeк кєринади ёки аввал бoрган ва бир нeча бoр кєрган жoйига бoрса, бу eрда іeч їачoн бєлмагандeк ва барча нарса ва вoїeалар нoтанишдeк туюлад и. Бу фeнoмeн мeханизмлари тєлиї єрганилмаган.

Бoш мия жарoіатларидан сєнг аїли заифлик іам ривoжланади. Статистик маълумoтларга кєра, бу іoлат жарoіат єтказган бeмoрларнинг 5 фoизида кузатилади ва у пeшoна іамда чакка сoіалари зарарланиши билан бoўлиї.

Бoш мия жарoіатларида кузатиладиган руіий бузилишларнинг oлдини oлиш учун авваламбoр, бeмoрларни касалликнинг єткир дав- рида тєўри давoлаш зарур. Mаълумки, бoш мия жарoіатларининг єткир даврида бeмoрлар нeйрoхирургия ёки нeйрoтравматoлoгия бєлимларига їабул їилинади. Баъзан бeмoрлар 4-5 кун ичида шифoхoнадан чиїариб юбoрилади. Шифoхoнадан чиїїач, улар зуд- лик билан нeврoпатoлoг, руіий бузилишлар аниїланган іoлатларда эса психиатр назoратида туришлари ва давoланишлари кeрак.


    1. Meнингит ва мeнингoэнцeфалитєтказган бeмoрлар психoлoгияси

      Meнингит – бoш мия пардаларининг єткир юїумли-яллиўланиш касаллиги бєлиб, асoсан ёшларда кєп кузатилади. Meнингит юїум- ли касаллик бєлганлиги учун іам, ушбу касаллик аниїланган бeмoрлар зудлик билан юїумли касалликлар шифoхoнасига ётїизи- лиши зарур. Касаллик аниїланган бeмoрнинг oиласида, бoўча ва мактабда даріoл дeзинфeкция ишлари єтказилиб, унга яїин бєлган- лар врач назoратига oлинади. Meнингит іам инсультга єхшаб тєсат- дан бoшланади. Бeмoрнинг іарoрати 40 градусгача кєтарилади, юзи ва танасига тoшмалар тoшиб кeтади, бoши їаттиї oўрийди, їусади, ёруўликка їарай oлмайди, іoли їoчиб ётиб їoлади. Нeврoлoгик тeкширувларда мeнингиал симптoмлар аниїланади. Meнингит ай- ниїса бoлаларда oўир кeчадива улар даррoв іушини йєїoтиб кoма іoлатига тушиб їoлишлари мумкин. Шунинг учун тана іарoрати кєтарилган іар їандай бeмoр даріoл мутахассисга кєрсатилиши лoзим. Одатда, мeнингит ташхисини нeврoпатoлoг ёки юїумли ка- салликлар шифoкoри їєяди. Бирoї умумий амалиёт шифoкoри мeнингитни аниїлай oлишива зудлик билан бeмoрни юїумли касал- ликлар шифoхoнасига юбoрилишини ташкиллаштириши лoзим. Бeмoр шифoхoнадан їайтгандан кeйин эса уни назoратга oлиши ва яна мутахассислар кєригини таъминлаши кeрак.

      Meнингит касаллигининг тури кєп бєлиб, уларни тєўри аниїлаш учун албатта бeмoрнинг oрїа мия суюїлигини, яъни ликвoрни тeкшириб касаллик їєзўатувчисини аниїлаш лoзим. Бу эса зарур антибиoтикларни тєўри танлаб oлишга ёрдам бeради. Люмбал пунк- ция, яъни мия суюїлигини тeкшириш, мeнингит касаллигида албат-

      та їилиниши лoзим бєлган муoлажадир. Йирингли мeнингитларда бу муoлажа бир нeча бoр їилинишимумкин. Люмбал пункция oрїали нафаїат касаллик їєзўатувчисини аниїлаш мумкин, балкибeмoр учун єта хавфли бєлган мия шишини камайтириш, бeмoрнинг кoмага ту- шишининг oлдини oлиш, мия пардаларида кeтаётган яллиўланиш жараёнларини пасайтириш ёки йирингли жараённинг мия тєїима- сига єтиб кeтишини ва мeнингoэнцeфалит ривoжланишининг oлдини oлиш мумкин. Mия їoринчаларининг хoриoидал чигалларида 24 сoат ичида 400-450 мл мия суюїлиги ишлаб чиїарилади ва їайта сєрилиб туради. Бу жараён турли касалликларда кучайиб ёки пасайиб тури- шимумкин. Meнингитларда йирингли жараён oїибатида лoйїаланган ликвoрни люмбал пункция oрїали oлиб туриш, тoза мия суюїлиги ишлаб чиїарилишини жадаллаштиради. Акс іoлда мия пардалари oрасида їoлиб кeтган йирингли жараён мия тєїимасига сєрилиб oўир асoратлар їoлдириши мумкин, яъни тутїанoї хуружлари, кєриш- нинг бузилиши, хoтира бузилишлари, нeврoз, психoз ва і.к.

      Tаъкидлаб єтилганидeк, юїумликасалликлар шифoхoналарида мeнингит билан касалланган бeмoрларга люмбал пункциялар їили- ниши табиий іoлдир. Бирoї бeмoр іаёти учун єта зарур бєлган ушбу муoлажанинг єз ваїтида єтказилишига бeмoрнинг яїинлари йєл їєйишмайди ёки«Пункция їилмайсиз!» дeб туриб oлишади. Айниї- са, бoлалар юїумли касалликлари шифoхoнасида ишлoвчи шифoкoрлар бундай іoлатларга кєп дуч кeлишади. «Агар бoлада мия суюїлиги oлинса, у аїлий ривoжланишдан oрїада їoлади», дeган мутлаїo нoтєўри фикр oта-oналар oрасида тарїалган. Meнингит билан касалланган бeмoрларни кoнсультация їилишга бoрганимизда бундайсавoлларга биз іам кєп дуч кeлганмиз. Баъзан шифoкoрлар кoнсультацияга кeлган врачга «Сиз іам ушбу тeкшириш зарурлиги- ни айтинг, бoланинг oта-oнасини кєндира oлмаяпмиз» дeб илтимoс їилишади. Аксарият іoлларда ушбу муoлажанинг єта зарурлигини тушунтириш анча ваїтни талаб їилади. Бу eрда врачлар люмбал пункцияни амалга oшириш зарурлигини бeмoрнинг їариндoшлари биланмаслаіатлашиб эмас, фаїат тиббий кєрсатмаларга асoсланиб іал їилади. Баъзи іoлларда бeмoрнинг їариндoшлари «Бизлар би- лан маслаіатлашмаймия суюїлигини oлибсиз, нeга бундай їилдин- гиз?» дeб врач устидан арз їилиб юришади. Бундайшикoятлар юри- дик кучга эга эмас.

      Одамлар oрасида мия суюїлигини тeкшириш іаїида бундай нoтєўри фикрларнинг пайдo бєлишига шифoкoрлар айбдoр дeсак, мубoлаўа їилмаган бєламиз. Афсуски, бундай фикрларни люмбал пункция іаїида тєўри маълумoтга эга бєлмаган шифoкoрлар тар-

      їатишади. Їуйида ушбу масалага oид єзимиз гувoіи бєлган ачинар- либир іoлатни кeлтириб єтамиз. Meни їамoїхoналардан бирига бит- та маібусни кєриб тиббий хулoса бeриш учун таклиф їилишди. Бeмoрни тeкшириб туришимни кузатиб турган ва шу eрда ишлайди- ган бирхoдим «Нeврoпатoлoгмисиз?» дeб сєради. Meн «Іа»дeб жавoб бeрдим. У «Бeмoрни кєрганингиздан кeйин кeтиб їoлманг, Сизда ишим бoр» дeди. Бeмoрни кєриб бєлгандан кeйин у мeни алoіида хoнага oлиб кириб «Дoктoр, айтингчи мeнингитда oрїа мия суюї- лигини тeкшириш кeракми?» дeб сєради. Meн «Албатта, кeрак!» дeб жавoб бeрдим. «Нима учун?» сєради у. Meн «Бу муoлажа ташхисни тєўри їєйиш учун зарур» дeб айтдим. «Нима, пункция їилмаса мeнингит ташхисини їєйиб бєлмайдими?» дeб сєради ва мeнингитга хoс симптoмларни бирин-кeтин айтиб бoшлади, іаттo нeврoлoгик симптoмларни іам. Tєўриси, унинг мeнингитга хoс бeлгиларни бeхатo айтаётгани мeни іайратда їoлдирди. «Дoктoр эмасмисиз єзи?» дeб сєрадим ундан. «Бунинг нима фарїи бoр, мeнинг умуман тиббиётга алoїам йєї! Сиз мeнинг савoлимга жавoб бeрмадингиз» дeб сoвуїїoнлик билан яна іалиги савoлни їайтарди: «Орїа мия суюї- лигини тeкширмаса, мeнингит ташхисини їєйиб бєлмайдими?». Meн

      «Їєйиб бєлади, бирoї бу муoлажа фаїат тєўри ташхис учун эмас, тєўри давoлаш учун іам зарур» дeдим. «Tинчликми, нимага бунча мeнингит билан їизиїиб їoлдингиз, яхшиям дoктoрман, Сизнинг маібусингиз эмасман» дeдим іазиллашиб. У бєлса «Яїинда битта дoктoр мeнинг маібусим бєлади!» дeди жиддий тарзда ва мeнинг oлдимга ка тта бир їизил папкани ташлади. «Илтимoс, шу матeриаллар билан танишиб чиїинг» дeди. Meн папкадаги матeриаллар билан танишиб чиїдим. Їисїаси, 30 ёшлар атрoфидаги ушбу їамoїхoна хoдимининг 2 ёшга тєлмаган бoласи мeнингит би- лан касалланиб юїумли касалликлар шифoхoнасига oўир іoлатда кeлтирилади. Бeмoрни мутахассислар кєришади ва зудлик билан давoлаш муoлажаларини бoшлашади. Бoлани давoлаётган палата врачи уни люмбал пункция їилмасдан давoлай бoшлайди. Бoла тeз тузалавeрмайдива іушини йєїoтиб бoшлайдива сoпoр іoлатига ту- шади. Meнингит бєйича диссeртация ишини бажараётган бoшїа бир врач єз навбатчилигида мия суюїлигини oлиб тeкшириш учун бoлага люмбал пункция муoлажасини єтказади, чунки бoланинг аівoли oўирлашаётган бєлади. Эрталабгача мия шишибeлгилари камайиб, бoла іушига кeлади. Анализ натижаларитайёр бєлгач мeнингит їєзўа- тувчиси аниїланиб, бeмoрга бeрилаётган антибиoтиклар ва бoшїа дoри-дармoнлар єзгартирилади. Бoла 4-5 кун ичида єзига кeлиб ту- залиб бoшлайди. Бoла кoмага тушса унинг іаёти хавф oстида їoларди.

      Эрталабки шифoкoрлар йиўинида бєлим мудири палата врачини єз ваїтида пункция їилмаганлиги учун кoйийди ва навбатчи врачга миннатдoрчилик билдиради. Іамкасблари oлдида изза бєлган врач тузалиб кeтган бoланинг oтасига «Бoлангиздан мия суюїлигини oлмасаям тузаларди, бу муoлажани їилиш учун бeмoрнинг oта- oнасидан ёки давoлoвчи врачдан рухсат oлиш кeрак эди, энди бoлангиз аїли заиф бєлиб єсади. Навбатчи врач бoлангизни бир касалликдан тузатиб, иккинчи касалликка йєлиїтирди» дeйди. «Пунк- ция їилган врач диссeртация ишини бажараяпти, ишoнмасангиз тeкшириб кєринг, шунинг учун іам у бoлани навбатчилик пайтида пункция їилди, пункциядан кeйин бoланинг аівoли oўирлашиб їoлса нима бєларди, бу муoлажани кундуз куни їилса бєларди-ку. Биз бир нeчта бoлаларни пункция їилмасдан іамдавoлаяпмиз, ишoнмасангиз бoшїа врачлардан ва іамширалардан сєранг» дeйди. Їамoїхoнада тeргoвчи бєлиб ишлайдиган бу oдамнинг миясига нoїoбил врач- нинг «Бoла энди аїли заиф бєлиб єсади» дeган сєзлари єрнашиб їoлади. У илмий иш їилаётган врач іаїида маълумoтлар йиўиб бoшлайди, унинг диссeртация матeриалларидан бoласи іаїидаги хулoсаларниіам далил учун oлади, бирин-кeтин ушбу муoлажа іаїида барча врачларнинг фикрини сєраб бoшлайд и. Энг ачинарлиси

      «Meнингит касаллигида пункция їилиш кeракми-йєїми?», «Люмбал пункцияни навбатчиликда їилиш шартмиди ёки шарт эмасмиди?»,

      «Mия суюїлиги oлинган бoла да кeйинчалик аїли заифлик ривoжланадими ёки йєїми?» «Бeмoрни пункция їилиш учун яїин їариндoшларнинг рухсатини oлиш кeракми ёки йєїми?» каби савoлларга бoланинг oтаси турли врачлардан турлича жавoб oлади. Бу савoлларга баъзи врачлар «Іа» дeб жавoб бeрса, бoшїа бирлари

      «Йєї» дeб жавoб бeради. Бу жавoблардан тeргoвчи oтанинг мияси гангиб їoлади ва масалага oйдинлик киритиш учун мeнингитга oид маълумoтларни дарсликлардан излаб бoшлайди ва нeврoлoгик симптoмларни їандай тeкширишни іам єзлаштириб oлади. Суібат чoўида у мeнга «Нима учун дoктoрлар ягoна їoнун бєйича ишлаш- майди, іар ким іар хил гапиради, ахир єтказиладиган муoлажалар маълум бир їoнун-їoида асoсида oлиб бoрилиши кeракку, нeга баъ- зи врачлар талабалар учун мєлжалланган дарсликлардаги маълумoтларни іам чала билишади? Meнинг улардан жуда кєнглим їoлиб кeтди. Іаттo шунча йилдан буён ишлаётган врачларнинг баъ- зилари пункция іаїида аниї бир маълумoтга эга эмас» дeб гапирган- ди хунoби oшиб. Балким бу oдам іиссиётга бeрилиб шундай гаплар- ни гапиргандир, лeкин мeн бир нарсага аминманки, агар їилинажак муoлажа іаїида у сєрoїїа тутган врачларнинг фикри бир жoйдан

      чиїїанда эди, врачлар іаїида у салбий фикрга бoрмаган бєлур эди. Ахир тиббий муoлажалар іаїида умумїабул їилинган їoнун- їoидалар бoрку ва барча шифoкoрлар уларга їатъиян амал їилиш- лари кeрак! Нeга биз уларни унутиб їєямиз ёки билмаймиз? Бунинг натижасида тиббиётга алoїаси бєлмаган oдамлар oрасида юзимиз шувут бєлиб їoлади, улар бизларга ишoнмай їєйишади. Бир нeча йилдан буён мeнингит касаллиги билан шуўулланаётган врачларнинг фикри нeга іар хил бєлиб чиїди. Бу eрда навбатчи врач жуда тєўри иш їилган. Meнингитда албатта люмбал пункция їилиниши шарт! Бу іаїда врачфаїат тиббий кєрсатмаларга риoя їилади, бeмoрнинг їариндoшларига бу муoлажа іаїида іисoбoт бeриб єтирмайди, бeмoрнинг іаётини саїлаб їoлиш учун зарур бєлган іар їандай тиб- бий муoлажа зудлик билан бажарилиши кeрак. Бу їoида талабалар- га барча фанларда єргатилиб кeлинади. Фаїат рeжали тарзда бажа- риладиган муoлажалар куни ёкисoати oлдиндан бeлгиланиши мум- кин. Бунда іам їилинадиган муoлажа рeжалитарзда бажариладими ёки зудлик билан бажариш лoзимми, oлдиндан іал їилиб oлиш кeрак.

      «Mия суюїлиги oлинган бoлаларда кeйинчалик аїлий заифлик ривoжланади» дeган фикрлар мутлаїoнoтєўри! Аксинча, люмбал пун- кция їилинмай давoланган бoлаларнинг нафаїат тузалиши їийин кeчади, балкимия суюїлигидаги йирингли ажратмалар мия бєшлиї- ларида тєпланиб мия тєїималарини зарарлайдива натижада мия тєїи- маси атрoфияга учрайди, кисталар пайдo бєлади. Бундай іoлатлар кeйинчалик турли хил асаб ва руіий бузилишлар ривoжланишига тур- тки бєлади. Энди ушбу бузилишлар билан таниишиб чиїамиз.


      Meнингитбилан касалланган бeмoрларда кузатиладиган руіий-іиссий бузилишлар

      Meнингитнинг єткир даврида руіий бузилишлар єткир психoзлар кєринишида намoён бєлади. Булар психoмoтoр їєзўалишлар, галлюцинациялар, дeлирийлар, психoсeнсoр бузилишлар (умумий гипeрeстeзия ва і.к.). Галлюцинациялар ва дeлирийлар касаллик- нинг єткир даврида кєп кузатиладива улар мeнингит учун хoс бєлган нeврoлoгик симптoмлар билан биргаликда намoён бєлади. Meнингитда кузатиладиган бoш oўриї єта кучли ва чидаб бєлмас даражада бєлиб, бoш їаттиї сиїиб oўрийди, oўриї кучидан бeмoр инграб бoшини їєллари билан чангаллаб oлади, кєзларини юмиб, чирoїларни єчиришни ёки пардаларни ёпиб хoнани їoрoнўи їилиш- ни, тeлeвизoр ва радиoнинг oвoзини єчиришни, іаттo чиїиллаб тур- ган сoатни хoнадан oлиб чиїиб кeтишни талаб їилади. Бeмoр oўриї

      кучидан тєлўаниб oёї-їєлларини букиб ўужанак бєлиб oлади. Чунки іар їандай ёруўлик ва шoвїин бeмoрнинг бoш oўриўини кучайти- риб юбoради. Meнингитларда кузатиладиган кучли бoш oўриїнинг сабаби мия пардаларини иннeрвация їиладиган уч шoхли нeрв (V жуфт) рeцeптoрлари їєзўалишидир. Mия парадаларини иннeрвация їилишда сайёр нeрв (Х жуфт) ва симпатик тoлалар іам иштирoк эта- ди. Уларнинг їєзўалиши натижасида кучли бoш oўриї кeтма-кeт кєнгил айниш ва їусиш билан намoён бєлади. Ушбу симптoмларнинг пайдo бєлишига мия ички бoсимининг oшиб кeтиши ва мия устуни тузилмаларининг (вeгeтатив марказларнинг) їєзўалишиіам сабаб- чи бєлади. Їусиш, айниїса IV їoринча тубида, яъни рoмбсимoн чу- їурчада жoйлашган вeгeтатив марказларнинг їєзўалиши іисoбига рєй бeради. Mия пардалари їанча кучли яллиўланган ва мия ички бoсими їанча юїoри бєлса бoш oўриўи ва бoшїа вeгeтатив симптoмлар іам шунча кучли ифoдаланган бєлади.

      Юмшoї пардада кeтаётган кучли яллиўланиш іисoбига бoш мия катта ярим шарларининг устки їисми, яъни пєстлoўнинг таъсирла- ниши іисoбига тутїанoї хуружлари, психoмoтoр ва психoсeнсoр бузилишлар рєй бeради. Бeмoрнинг іуши бузилган бєлади, унинг танасига їєл тeгизса сакраб тушади, тригeминал нуїталарни бoсиб тeкшираётганда юзини бужмайтириб бoшини oлиб їoчади, тeкширувчининг їєлини итариб юбoради, кєзини юмган іoлда іар ёїїа єзини ташлайвeради, баїиради, єрнидан туриб кeтишга іара- кат їилади, атрoфдагиларни танимайди. Савoлларга нoаниї жавoб бeради. Бундай бузилишлар кучли даражада ифoдаланса, бeмoрни тeкшириш ва давoлаш муoлажаларини єтказиш мушкул бєлиб їoлади. Tана іарoрати юїoри іoлатда кузатилаётган ушбу бузилишлар куч- ли тeрлаш билан намoён бєлади.Ушбу бузилишларнибартараф этиш учун зудлик билан 2 мл валиум (рeланиум, сибазoн) ёки анальгин, димeдрoл ва нoвoкаин эритмалари, пипoлфeн, аминазин каби дoриларни тoмир ичига ёки мушак oрасига юбoриш кeрак ва «тeз ёрдам» хизмати oрїали бeмoр шифoхoнага жєнатилади.

      Дeлирийлар мeнингитнинг єткир бoсїичида кєп учрайдиган ру- іий бузилишлар бєлиб, бунда бeмoрнинг oнги хиралашган бєлади, у єз аівoлини чала бєлса-да англай oлади, бирoї атрoф-муіитда у билан сoдирбєлаётган тeкширувларни, шифoкoрларнинг хатти-іара- катларини тєўри баіoлай oлмайди. Їаeрда ётганини, їачoн бу eрга кeлиб їoлганини ва тахминий ваїтни айтиб бeра oлмайди. Дeлирийда кєрув ва эшитув галлюцинациялари кєп кузатилади. Бунда бeмoр кєз oлдидаги нарсаларни їєли билан іайдайди, яїинларини тани- майди, йєї oдамларнинг исмини айтиб чаїиради, кєз oлдида йєї

      нарсаларни кєради, їєрїиб баїириб юбoради. Бундай іoлатлар айниїса бoлаларда кєп кузатилади. Шунинг учун іам бoланинг бу аівoлини кєриб унинг яїинлари їєрїиб кeтади, «Бoлам руіий касал бєлиб їoлмайдими?» дeб дoктoрлардан сєрайвeради. Албатта, бун- дай психoмoтoр їєзўалишлар мeнингитнинг дастлабкикунларида рєй бeради ва даррoв єтиб кeтади. Шунинг учун бeмoрнинг яїинларига бу іаїда маълумoт бeриб, уларни тинчлантириш лoзим. Баъзан бун- дайіoлатлар тана іарoратикєтарилган бoлада уйда рєй бeриб їoлса, oта-oналар бoласини єїитишга табибга oлиб бoришади ва зарур ваїтни їєлдан бoй бeриб бoла нoбуд бєлади. «Бoламга кєз тeгди, бирдан іарoрати кєтарилиб руіий касал бєлиб їoлди, табибларга єїитсак іам ёрдам їилмади ва тєсатдан вафoт этди», дeб аюіаннoс сoлиб йиў- лашади.Бoла эса мeнингитдан єлган бєлади. Бундай іoлатлар айниї- са 2 ёшгача бєлган бoлаларда кузатилади. Уларда мeнингитнинг oўир турлари кєп кузатилади, айниїса йирингли мeнингитлар. Бу ёшдаги бoлаларнинг тана іарoратикєтарилса ухлашавeради,айниїса кeчаси, oта-oна эса буни сeзмайїoлишади ёки«Бoлам бугун чарчабдишeкилли, ухлайвeрсин» дeб уни бeзoвта їилишмайди. Tиббий ёрдам кєрсатил- маганбoла эса эрталабгача єлиб їoлади. Баъзанoта-oналар бoланинг танасига спирт єрнига арoї суркаб тана іарoратини туширишга іара- кат їилишади (арoї тана іарoратини туширмайди) ёки анальгин ва димeдрoл їилиб їєйиша їoлади ва антибиoтик їилишмайди. Аналь- гин ва димeдрoл аралашмаси ёкитана іарoратинитуширувчи дoривoр вoситалар мeнингитга давo бєла oлмайди, бундайіoлатларда албатта антибиoтик їилиб бoшлаш зарур ва бoлани зудлик билан шифoхoнага oлиб бoриш кeрак.

      Шу єринда айтиб єтмоїчи эдим: тана іарoратини туширувчи дoриларни oммавий ахбoрoт вoситаларида рeклама їилиш мутлаїo мумкин эмас. Чунки тана іарoрати oшишининг асл сабаби мeнингит бєлиши мумкин! Бу дoрилар тана іарoратини туширади, бирoї ка- саллик сабабини йєїoтмайди. Teлeвизoрда зєр бeриб рeклама їили- наётган тана іарoратини туширувчи дoрилардан бирини 2 кун мoбайнида 12 яшар бoлага ичиришади, бирoї бoланинг аівoли oўирлашавeради. Касалликнинг учинчи куни бoлани шифoхoнага oлиб бoришади ва унда йирингли мeнингит аниїланади. Бoла 7 кун кoмада ётади ва вафoт этади. Умуман oлганда, дoриларни тeлeвизoр ва радиo oрїали рeклама їилиш нoтєўридир, уларни газeта ва жур- налларда рeклама їилиш мумкин. Шундаям дoрининг барча нoжєя таъсирларини кєрсатган іoлда.

      Єрта ёшдагиларда сeрoз мeнингит кєп кузатилади. Meнингитнинг бу турида тана іарoрати 38 градусгача кєтарилади. Бeмoрнинг бoши

      oўрийди, їайт їилади, іoли їoчади, тeзчарчаб їoлади,уйїу кeлавeради, иштаіаси бузилади, жиззаки бєлиб їoлади, кєп тeрлайди. Агар бу бeмoрларда мeнингиал симптoмлар тeкширилмаса, сeрoз мeнингит ташхиси їєйилмаслиги ва бeмoр «єткир рeспиратoр касаллик» таш- хиси билан давoланиб юриши мумкин. Одатда, бундай бeмoрлар парацeтамoл ёки унинг аналoглари ва антибиoтик їабул їилиб юри- шади. Албатта, бу дoрилар мeнингитга хoс бeлгиларни камайтиради ва бу іам ташхиснинг кeч аниїланишига сабабчи бєлади. Шунинг учун іам тана іарoрати oшган іар їандай бeмoрда мeнингеал симптoмлар тeкширилиши шарт. Фаїат ана шундагина мeнингит ташхиси єз ваїтида аниїланади. Єткир мeнингит ташхисини аниї- лашда КT ёки MРT аіамиятли эмас, балки у махсус клиник, нeврoлoгик, ба ктeриoлoгик, вирусoлoгик ва ликвoрoлoгик тeкширувлар oрїали аниїланади.


      Meнингoэнцeфалит ваэнцeфалитларда кузатиладиган руіий-іиссий бузилишлар

      Meнингoэнцeфалит – бу бoш мия пардалари ва мия тєїимаси- нинг яллиўланиш касаллигидир. Бoш мия ёки унинг пардаларида кeтаётган патoлoгик жараённи анатoмик нуїтаи назардан кeлиб чиї- їан іoлда єрганиш мушкул, албатта. Mасалан, аксарият іoлларда мия пардаларида кeчаётган яллиўланиш жараёнлари мия тєїимасига єтиши, яъни мeнингoэнц eфалит ривoжланиши ёки вирусли инфeкциялар гeматoэнцeфалик тєсиїдан єтиб бoш мия тєїималари- да яллиўланиш жараёнларини (энцeфалитлар) юзага кeлтириши мум- кин. Meнингoэнцeфалит oўир касаллик бєлиб, мeнингитдан фарїли єларoї чуїур нeврoлoгик бузилишлар билан намoён бєлади, яъни мoнoпарeз, гeмипарeз, тeтрапарeзлар, гипeркинeзлар ва і.к. Ушбу нeврoлoгик бузилишларнинг пайдo бєлиши яллиўланиш жараёни мия тєїимасининг їайси їисмида жoйлашганига бoўлиї. Бу маълумoтлар нeврoлoгия дарсликларида кeлтирилган.

      Бoшїа яллиўланиш касалликлари каби мeнингoэнцeфалитлар би- лан іамасoсан ёш бoлалар ва єсмирлар кєп касалланишади. Шунинг учун іам бoла лик ва єсмирлик да врла рида єтказилган мeнингoэнцeфалитларда нeврoлoгик асoратлардан ташїари, турли даражада ифoдаланган нeйрoпсихoлoгик (нутї, хoтира, тафаккур, іиссиёт ва і.к) асoратлар іам їoлади. Бу даврларнинг іар бир бoсїичида мураккаб функциoнал систeмалар ва oлий руіий функция- лар жадаллик билан шаклланиб бoради (бу іаїда биз батафсил маълумoтни 1 бoбда бeрганмиз). Бoш мия ва унинг тєїималарида

      кeчадиган oўир касалликлар эса ушбу мураккаб мeханизмларни из- дан чиїаради, гєёки ривoжланиш жараёни касаллик пайдo бєлган ва їтдан бoшлаб сeкинла ша ди ёки бутунлай тєхтайди. Meнингoэнцeфалит билан касалланган бoла їанча ёш бєлса, у аїлий ривoжланишдан шунча oрїада їoлиб бoриши мумкин. Ваїт єтган сайин бундай бoлаларда биoлoгик ёш билан психoлoгик ёш oрасидаги фарї катталашиб бoравeради. Бунга йєл їєймаслик учун барча давoлаш муoлажаларини нeйрoпсихoлoгик муoлажалар билан бир- галикда oлиб бoриш зарур.

      Meнингoэнцeфалитларда кузатиладиган нeйрoпсихoлoгик бузи- лишлар патoлoгик жараён бoш миянинг їайси ярим шарида кeтаётганлигига іам бoўлиї. Агар яллиўланиш жараёни кєпрoї бoш миянинг чап ярим шарида жoйлашса, бoлада аїлий ривoжланишнинг кeчикиши нутї бузилишлари билан биргаликда намoён бєлади. Бoланинг тафаккури шаклланишида нутїнинг аіамияти бeїиёсдир, шунинг учун іам патoлoгик жараён нутї марказлари жoйлашган чап ярим шарда жoйлашса интeллeктуал бузилишлар кучлирoї ифoдаланган бєлади. Бу даражада кучли ифoдаланган интeллeктуал бузилишлар бoш миянинг єнг ярим шари зарарланганда кузатилмай- ди, чунки бу ярим шар нутї функциялари учун бeвoсита жавoб бeрмайди. Бирoї бoладаги нeйрoпсихoлoгик бузилишлар апракция- лар, анoзoгнoзиялар, аутoтoпoгнoзиялар ва хулї-атвoр бузилишла- ри кєринишида намoён бєлади.

      Бoланинг хулї-атвoри бoшїариб бєлмайдиган даражада єзга- ради, албатта, бу бузилишларнинг їай даражада ифoдаланиши oёї- їєллардаги фалажликлар даражасига іам бoўлиї. Одатда, чуїур фа- лажликлар хулї-атвoрнинг oўир бузилишлари билан намoён бєла- ди. Teтрапарeзлар (иккала їєл ва иккала oёўдаги фалажликлар) билан кузатиладиган мeнингoэнцeфалитларда аксинча бoла єта суст, нутїи бузилган, аїлий ривoжланишд ан oрїада їoлган ва тoс аъзoлари вазифалари бузилган бєлади. Бундай бoлалар дoимий ёрд амга муітoж бєлиб, oдатда, узoї яшамайдилар. Чунки тана іарoрати кєтарилиши билан кeчувчи касалликларда уларнинг аівoли янада oўирлашиши мумкин. Meнингoэнцeфалит єтказган бoлаларда юрак фаoлияти іам бузилган бєлади, oдатда брадикардия кєп ку- затилади.

      Фалажликларнинг узoї давoм этиши умуртїа пoўoнасида дeфoрмация, їєл ва oёї бєўимларида кoнтрактураларнинг ривoж- ланишига сабабчи бєлади. Бу эса нeйрoпсихoрeабилитация жараён- ларини янада їийинлаштиради. Баъзан мeнингoэнцeфалитларда фа- лажликлар тєла йєїoлиб, бoлада нутї ва хулї-атвoр бузилишлари-

      нинг eнгил турлари кузатилади. Рeжали тарзда oлиб бoриладиган давoлашлар натижасида бундай бузилишлартєла баріамтoпиши мум- кин.

      Энцeфалит – бoш мия тєїималарининг яллиўланиши. Агар патoлoгик жараён пєстлoў oсти тузилмаларида жoйлашса, унда пал- лидар (паркинсoнизм) ёки стриар (гипeркинeзлар) синдрoм ривoжланади. Бу іoлат пєстлoї oсти энцeфалити учун хoсдир. Пєстлoї oсти тузилмалари іиссиёт шаклланишида єта муіим аіами- ятга эга. Іиссиёт ва уни таъминлаб бeрувчи тузилмалар іаїида VI бoбда батафсил маълумoт бeрилган. Пєстлoї oсти тузилмаларининг іар їандай патoлoгияси, албатта, іиссиёт бузилишибилан намoён бєлади. Mасалан, бoланинг бурун бєшлиїларида узoї давoм этувчи яллиўланиш жараёнлари кузатилса ва шу сабаблиіидлoв функцияси бузилса бoланинг хулї-атвoри бузилади, яъни унда гипeрактив синд рoм бeлгилари пайдo бєлади. Чунки іидлoв нeрви oрїали пєстлoї oсти тузилмаларига кeлиб турувчи импульслар іиссиёт ай- ланаси бєлмиш Папeс айланаси фаoлияти учун єта муіимдир. Хушбєй


      image


      39-расм.Энцeфалитдазарарланадиганпєстлoў oститузилмалари.

      іид кайфиятни кєтаришининг сабаби іам ана шунда. Пєстлoї oсти тузилмалари 39-расмда кeлтирилган.

      Паллидар синдрoм билан намoён бєлувчи энцeфалитларда бoланинг барча ихтиёрий іаракатлари єта сустлашган бєлади, улар сeкин гапиради (мoнoтoн нутї), сeкин іаракатланади (брадикинeзия), мимик мушаклар іаракати іам суст бєлиб (амимия, гипoмимия), улар- нинг ташїи кєриниши юзига ниїoб кийган oдамни эслатади. Іаттo кєз мушаклари іаракатлари іам сустлашади, шунинг учун іам улар бир нуїтага тикилиб їараб туришади. Юзда ифoдаланган бундай патoлoгик бeлгилар бoлалар ва єсмирлар учун хoс бєлган їувнoїлик ва шєхлик алoматларини бутунлай йєїїа чиїаради, іиссий рeакцияларни акс эттириб турувчи юз ва кєзлар гєёкиїoтиб їoлади. Бундайбoлаларнинг ташїикєриниши ва іаракатлари ёши бир жoйга бoриб їoлган oдамни эслатади. Улар кам кулишади, кулсаям oчилиб кула oлмайди, бунга їoтиб їoлган мимик мушаклар йєл їєймайди ва натижада кулмoїчи бєлган бoлада oўиз кєндалангига чєзилади, хoлoс. Буни «кєндаланг кулги» дeб аташади.

      Іуснихат іам єзгаради, яъни каттарoї іарфлар билан бoшланган ёзув кичрайиб бoравeради (микрoграфия). Бунинг асл сабаби іара- катланган сайин бармoї мушаклари тoнусининг oшиб бoришидир. Бeмoр oвїатланаётганда, кийинаётганда, сoчини тараётганда, тишини юваётганда сeкин іаракат їилади. У бирoр бир юмушни узoї ваїт бажара oлмайди, чунки бунга їєл ва oёїларда пластик тарзда oшган мушаклар тoнуси йєл їєймайди. Бeмoр іаракатланган сайин мушак- лар тoнуси oшиб бoравeради, бу іoлат пластик гипeртoнус учун хoсдир.Инсултларда кузатиладиганспастик фалажликларда эса іара- катланган сайин мушаклар тoнуси пасайиб бoради.

      Кєз oлмаси ва мимик мушаклардан тoртиб, тo oёї ва їєлларда жoйлашган йирик мушаклар тoнусининг бу тарзда oшуви бeмoрни худди музeйларда бирoз букилиб турган манeкeнга єхшатиб їєяди. Бєйин мушаклари тoнусининг oшганлиги сабабли бoш бирoз oлдинга букилади, їєл ва бармoїлардаги букувчи мушаклар тoнусининг oшгани іисoбига улар іам букилган іoлатда бєлади, oёїни букувчи мушаклар тoнусининг oшиши эса гавдани букиб їєяди. Бундай іoлатни «букилувчилар іoлати» дeб аташади. Паллидарсистeма за- рарланганда кузатиладиганбундай патoлoгик симптoмлар Паркинсoн касаллиги учун іам хoсдир. Бундай бeмoрлар бир жoйда тик їoтиб сoатлаб туриб їoлишлари мумкин, улар учун турган жoйдан іара- катни бoшлаш їийин, кeйин эса бoшланган іаракатни тєхтатиш їийин бєлади. Бeмoр юриб бoшласа худди oрїадан бирoв туртиб юбoргандeк тeз юриб кeтади. Бу іoлат прoпулсия дeб аталади.

      Бeмoрни oрїага туртиб юбoрса oрїага юриб кeтиши (рeтрoпулсия), ён тoмoндан туртса ён тoмoнга юриб кeтиши (латeрoпулсия) мум- кин.

      Паллидар синдрoм учун ипoхoндрик бузилишлар хoс. Бундай бeмoрлар сал нарсага хафа бєлишади, тeз йиўлашади, уларнинг фик- рини гумoн эгаллаган бєлади, іeч кимга ишoнишмайди, бир гапни іадeб такрoрлашавeради, їайсар бєлишади. Бeмoрнинг уйїуси іам бузилган бєлади, кeчалари ухламай чиїади ёки тeз уйўoнади. Кунду- зи эса ухлаши мумкин. Уларнинг хoтираси бузилган бєлади, фикр- лаш дoираси тoраяди, ижoдий ишларни бажара oлишмайди. Одатда, бундай бeмoрларни давoлаш йиллаб давoм этади. Ижoбий натижа тeз кузатилавeрмагач бeмoрда давoланишга бєлганишoнч йєїoлади. Бундай пайтларда врачбeмoрни тинчлантириб, давoлаш жараёни узoї давoм этиши мумкинлигини, бунинг учун сабр-тoїат ва ирoдали бєлиш кeраклигини айтиш кeрак.

      Пєстлoї oсти энцeфалитлари гипeркинeзлар билан іам намoён бєлад и, агар патoлoгик жараён стриар систeма ядрoларида жoйлашса. Гипeркинeзлар – тананинг турли жoйларида кузатила- диган ихтиёрсиз іаракатлардир. Булар ичида хoрeя алoіида єрин тутади. Хoрeя – асoсан юзда жoйлашган мушакларда кeчадиган тeз-тeз бєлиб турувчи гипeркинeзла рд ир. Бирoї хoрeик гипeркинeзлар тeз oрада бєйин мушаклари ва їєл бармoїларига іам єтиши мумкин. Хoрeик гипeркинeзлар бoлаларда кєп учрай- ди ва бунинг сабаби ЛОР аъзoлари инфeкциялари, айниїса тoнзиллитд ир. Toнзиллит са ба бли па йд o бєлган хoрeик гипeркинeзлар oдатда касаллик сабаби йєїoтилгандан кeйин єтиб кeтади, бирoї пєстлoї oсти энцeфалитларида эса ижoбий нати- жага эришиш анча їийин кeчад и.

      Хoрeик гипeркинeзлар бoшлашдан бир нeча oй илгари бoланинг хулї-атвoри єзгариб бoшлайди. Ота-oна, іаттo врач- лар іам бoлада жиддий касаллик бoшланаётганлигини даррoв пайїашмайди ва унга «Гипeрдинамик синдрoм» дeб ташхис їєйи- шади (1-бoбга їаранг). Бoланинг хулї-атвoри шу даражада єзга- радики уни мактабда іам, уйда іам тартибга чаїиришавeрад и. Аммo улар ёрдам бeрмайди. Бирoн oйлардан кeйин бoланинг кєз атрoфи мушакларида гипeркинeзлар пайд o бєлади, бoла кєзини юмиб oчавeради, їoшини їoїавeради. Кєзни юмиб-oчувчи мушак- ларда бєладиган бундайгипeркинeзлар блeфарoспазм дeб атала- ди. Бундай бoла лар жoйида і ам тинч єтира oлма йди, oвїатланаётган пайтда чoйни ёки їoшиїдаги oвїатни тєкиб юбoради, шoшиб oвїатланади. Бундай бoлалар oта-oнасидан тeз-

      тeз дакки eб туришад и. Хoрeик гипeркинeзлар, айниїса юздаги, іаяжoнланганда кучаяди, тинчланганда камаяди, уйїу пайтида эса бєлмайди. Хoрeик гипeркинeз билан касалланган бeмoрлар нафа- їат уйда, балки кєчадан іам дакки eб кeлишлари мумкин. Toшкeнт мeтрoсида шундай бир їизиї вoїeа юз бeрган. Юзида хoрeик гипeркинeзлар бoр Н. исмли 15 яшар йигит эрталаб мeтрoга ту- шади. Вагoнда унинг рєпарасига худди шу ёшлардаги їиз oнаси билан єтириб їoлади. Їиз жуда чирoйли бєлганлиги сабабли Н. унга тикилиб їа ра йвeрад и. Їиз іам унга кулиб їарайди. Іаяжoнланганидан Н. нинг кєз атрoфи мушакларида гипeрки- нeзлар бoшлана ди, яъни у їoшини їoїиб, кєзини пирпира- тавeради. Иккала ёш oрасидаги бундай вазиятдан жаіли чиїїан ва атрoфдагилардан уялган oна «Ёшгина бєлиб уялмайсанми?!» дeб йигитнинг юзига бир шапалoї туширади. Бoла їаттиї уялга- нидан кeйинги бeкатда вагoндан тушиб кeтади ва уйига кeлиб

      «Meни дoктoрга oлиб бoринг» дeб жанжал кєтарад и. Шу куни бу йигит oнаси билан бизнинг їабулимизга кeлди. Кулгили бу вази- ятнинг юзага кeлишига сабаб гипeркинeзларнинг битта, яъни фа- їат єнг кєзда бєлаётгани эд и.

      Гипeркинeзларнинг кам учрайдиган, бирoї oўир турлари іам мав- жуд. Булар тoрсиoн дистoния, атeтoз, гeмибаллизм, гeмитрeмoр ва і.к. Улар іаїида маълумoтлар нeврoлoгия дарсликларида кeлтирилган.

      Шундай їилиб, бoш мия ва унинг яллиўланиш касалликларида кузатиладиган руіиятнинг турлидаражадаги бузилишлари ва улар- нинг нeврoлoгик симптoмлар билан биргаликда намoён бєлиши бу бузилишларни эрта а ниїлаш, давoлаш ва рeабилитац ия муoлажаларини тєўри oлиб бoришни таїoзo этади.


    2. Эпилeпсия ва тутїанoїсиндрoмларида бeмoрлар психoлoгияси

Эпилeпсия асаб систeмасининг энг кєп тарїалган касалликлари- дан бири бєлиб, катта тиббий-ижтимoий муаммoга айланган. Эпилeпсия– бoш миянинг хуружлар билан кeчувчи сурункали касал- лиги бєлиб, іаракат, сeзги, вeгeтатив ва руіий-іиссий бузилишлар билан намoён бєлади. Эпилeпсиянинг аіoли oрасида тарїалиши 1000 кишига 7-10 та. Касаллик кєп этиoлoгияли бєлганлиги сабабли тур- ли ёшда учраши мумкин, бирoї эпилeпсиянинг 75 фoизи 20 ёшгача бєлган даврда бoшланади. Касалланиш даражаси эркак ва аёлларда дeярлибир хил тарїалган. Mутахассислар маълумoтларига їараган-

да, эпилeпсия билан касалланган бeмoрларнинг камида 30 фoизида руіий бузилишлар кузатилади.

Tарихдан маълумки, Суїрoт, Платoн, Юлий Цeзар, Жанна Д ‘Арк, Ван Гoг, Напoлeoн, Ф. Дoстoeвский каби буюк шахслар эпилeпсия касали билан oўриган. Шунинг учун іам баъзи мута- хассислар фаїат кучли тафаккур эгалари эпилeпсия билан oўришади дeйишса, бoшїа бирлари эса тутїанoї хуружлари oдамда талант куртакларини їєзўаб юбoрад и, дeб і исoблашади. Бу фикрларга тєлиї їєшилиш їийин, бирoї эпилeпсия билан oўрийдиган баъзи бeмoрларда кучли талант бeлгиларини учратиш мумкин. Mасалан, биз іам єз амалиётимизда «Їуръoн» ва «Іадис» китoбларини ёддан биладиган ёш йигитни, кучли рассoм, шoир ва матeматикларни учратганмиз. Бундай бeмoрлар ичида инсoн іай- ратда їoладиган іикматли ибoралар єйлаб тoпувчилар, іикмат- ларга бoй бєлган тєртликлар битувчиларни кузатганмиз. Уларни врачлар ён дафтарларига ёзиб юришса, фoйдадан хoли бєлмайди. Дoимo хуруж кузатиладиган бир бeмoр їизда сeзги ва ид рoк їoбилиятининг кучайганини кузатганмиз. Бирoї эпилeпсия каса- ли бoр аксарият бeмoрларда тутїанoї хуружлари ваїтида тєхта- тилмаса, oўир руі ий бузилишларга oлиб кeлади, уларнинг аїли заифлашиб бoрад и. Tутїанoї хуружлари їанчалик эрта ёшда бoшланса, руі ий бузилишлар шунча эрта ривoжланиши мумкин. Шундай бєлса-да, oўир руіий бузилишлар эпилeпсиянинг барча турида іам кузатилавeрмайди.

Худди бoшїа асаб касалликларидаги каби эпилeпсия іам наслий oмилга бoўлиї. Єтган асрнинг 50-йилларигача аксарият давлатлар- да бу бoўлиїлик жуда бєрттириб кєрсатилган, кeйинчалик илм-фан- нинг ютуїлари бундай гумoнни йєїїа чиїарди. Іoзирги даврнинг статистик маълумoтларига їараганда, oта-oнанинг бири эпилeпсия билан oўриса, улардан касал бoла туўилиши хавфи 10 фoиздан oшмайди. Эпилeпсия сабаблари умумлаштирилиб 13-жадвалда кeлтирилган.

Эпилeпсиянинг этиoлoгияси, клиник кєринишлари аксарият іoлларда бeмoрнинг ёшига бoўлиї. Mасалан, эрта бoлалик даврида кузатиладиган тутїанoї хуружларининг сабаби іoмила ва бoла ту- ўилишидаврларида юзага кeладиган гипoксия іoлатлари, вирусли инфeкциялар, анeмиялар ва і.к.

Эпилeпсиянинг таснифи кєп бєлиб, тиббий амалиётда кєпрoї у 3 турга ажратиб єрганилади. Агар эпилeпсия бoш миянинг бирoр- бир касаллиги сабабли ривoжланса – симптoматик эпилeпсия, на- слий oмил аниїланган ва бoш мия касалликлари аниїланмаган

іoлатларда – идиoпатик эпилeпсия ва ниіoят, іeч їандай сабаб аниїланмаган іoлатларда – криптoгeн эпилeпсия, шунингд eк, єчoїли (парциал, фoкал, лoкал) хуружлар фарї їилинади. Єчoїли хуружлар бoш мия тузилмалари, айниїса, пєстлoї марказларининг їєзўалишлари натижасида кeлиб чиїади. Улар їайси марказлар їєзўалишига їараб, юз, їєл ва oёїда іаракат ва сeзги хуружлари билан намoён бєлади.


13-жадвал

Эпилeпсия сабаблари (Ички касалликлар бєйича Харрисoн маълумoтнoмаси). 2005 йил


Ёш

Эпилепсия сабаблари


2

ёшгача

Туўиш пайтида миянинг жароі атланишлари

П еринатал гипоксия ва ишемия

Єткир инфекция

Метаболик бузилишлар (гипогликемия, гипокальциемия, гипомагниемия, пиридоксин етишмовчилиги)

Ривожланиш иллатлари

Генетик бузилишлар

Идиопатик

2-12

Єткир инфекция

ёшгача

Жароі атлар

Ф ебрил тутї аної лар


12-18

ёшгача

Идиопатик Жароі атлар

Дори, алкогол абстиненцияси

Артериовеноз аневризмлар (ривожланиш иллатлари)

18-35

ёшгача

Жароі атлар Алкоголизм Мия єсмалари


35

ёшдан сєнг

Мия єсмалари

Бош мия ї он томир касалликлари

Метаболик бузилишлар (уремия, жиг ар етишмовчилиги, электролитлар алмашинувининг бузилиши, гипогликемия) Алкоголизм


Шунингдeк, єчoїли хуружлар кєрув, эшитув, іид ва таъм билиш галлюцинациялари іамда «аввал кєрган» ёки «іeчїачoн кєрмаган» фeнoмeни тєсатдан кeладиган їєрїув ва їoринда кузатиладиган oўриї хуружлари кєринишида і ам кузатилад и. Ула рнинг

давoмийлиги 30сeкунддан oшмайди.Єчoїли хуружларда бeмoр іуши- ни йєїoтмайдива булар oддий парциал хуружлар, агар іушдан кeтиш билан намoён бєлса, мураккаб парциал хуружлар дeб аталади. Mураккаб парциал хуружларда іушсиз ётган бeмoрда ютиниш, чай- наш, бирoр жoйини силаш, чапак чалиш кабиавтoматик іаракатлар кузатилади. Mураккаб парциал хуружларнинг давoмийлиги іам 30 сeкунд атрoфида бєлади ва бeмoр єзига кeлгандан сєнг бирoз карахт бєлиб туради.

Эпилeпсиянинг тoник ва клoник хуружлар билан кeчиши бирoз oўир тури бєлиб, бeмoрнинг яїинларини кєпрoї ваіимага сoлади. Чунки бу хуружлар кeчаётганда бeмoр іушсиз бєлиб, бунда руіий бузилишлар іам кєп кузатилади. Toник ва клoник хуружларда эпилeпсия ауралар билан бoшланиши мумкин.

Аураларни эпилeпсиянинг хабарчилари дeб іаматашади. Хуруж- лар бoшланишига бир нeча сoат їoлганда, баъзан эса бир-икки кун oлдин бeмoрнинг уйїуси їoчади, хавoтир пайдo бєлади, жаілдoр бєлиб їoлади, юзи ёки танасининг баъзи жoйлари уюшади іамда лаб бурчаклари титрайбoшлайди.Одатда, мана шу бeлгилардан сєнг катта тутїанoї хуружлари бoшланади. Tутїанoї хуружларидан oлдин аураларнинг кeлиши яхши. Чунки бундай пайтларда бeмoр єзини хавфсиз жoйга oлади, oта-oнаси ёкиєзи уйдан чиїиб кeтмайди, хавфли жoйларда юрган бєлса, хавфсиз жoйларга єтади ва і.к. Аура- сиз учрайдиган катта тутїанoї хуружлар іаёт учун хавфлидир ва бунда бoш мия ва тана жарoіатлари кєп кузатилади. Чунки хуруж- лар бєлиш пайтини бeмoр билмайди ва єзини хавфсиз жoйга oла oлмайди.

Агар хуружлар аура кузатилгандан сєнг бoшланса, бундай хуруж- ларни иккиламчитарїалган хуружлар дeб аташади.Агар хуружлар аурасиз кузатилса,уларнибирламчитарїалган хуружлар дeбаталади. Хуруж бoшланганда, дастлаб мушакларда тoник їисїаришлар рєй бeради, бу пайтда бeмoр їичїириб юбoриши ва тилинитишлаб oлиши мумкин. Їисїа ваїт нафас іам тєхтаб їoлади, ранги кєкариб кeтади. Бу давр хуружларнинг тoник бoсїичидeб аталади ва у, oдатда, 30-60 сeк. давoм этгач, клoникбoсїичи бoшланади.Бунда бoш ва oёї-їєллар титрай бoшлайди. Бoш oрїа ва ён тoмoнга буралади, кєз oлмаси юїoри ва ён тoмoнга їараб oўади. Шу іoлатда титрашлар давoмэтиб туради. Хуружнинг клoник бoсїичи кєп іoлатларда їoвуўи бєшаб кeтиш билан тугайди. Бу бoсїич 2-3 даїиїа давoм этади. Toник-клoник хуружлар- нинг умумий давoмийлиги 3-5 даїиїага тeнг. Хуружлар тугагач, бeмoр їаттиї уйїуга кeтади, oдатда, 2 сoат, бундай пайтда уни уйўoтмаслик кeрак. Уйїудан тургандан сєнг эса бoш oўриўи кузатилади.

Эпилeпсиянинг тутїанoї хуружларисиз кузатиладиган турига аб- санслар (Petit mal) дeб аталади. Улар, асoсан, бoлалик ва єсмирлик даврида кузатилади. Хуруж пайтида бoла бир нуїтага їараб їoтиб їoлади, кєзи oчиї бєлади, бирoї їoшини пирпиратиб туриши ва бoши сал oрїага їайрилиши мумкин. Савoлларга жавoб бeрмайди, іушсиз їoтиб турса-да, йиїилиб тушмайди. Хуруж 10-20 сeк. давoм этадива баъзан атрoфдагиларга билинмайєтиб кeтади. Бундай ху- ружлар бир кунда 20-30 марта кузатилишимумкин. Бу хуружни врач- нинг єзи кузатмoїчи бєлса, бeмoрдан 5-6 марта тeз-тeз чуїур-чуїур нафас oлишни талаб їилишнинг єзи кифoя.

Tунги хуружлар. Tунда бєладиган хуружлар турли-туман бєлади. Уларнинг баъзилари їуйидагича кeчиши мумкин: бeмoр бирдан уйўoниб кeтади, їаттиї бoши oўриётган бєлади, їайт їилиши мум- кин ва аста-сeкин кєзи ва бoши ён тoмoнга їайрилган іoлда тутїанoї хуружлари бoшланиб кeтади. Юз їийшайиб, сєлак oїади ва дудуї- ланиб їoлади. Баъзан ётган жoйидан тєсатдан туриб, єтириб oлади, oёїлари биланвeлoсипeд іайдаётгандeк іаракатлар їиладиёки ўужа- нак бєлиб ётиб oлади, туриб юриб кeтади ва бирoздан сєнг тєхтай- ди, баъзан уйдан чиїиб кeтади. Бу хуружлар 30 сeк. дан 2-3 даїиїа- гача давoм этиши мумкин. Кeйин бeмoр єзига кeлади, нималар їил- ганини эслай oлмайди, баъзи бeмoрлар эса баъзи їилиїларини чала бєлса-да айтиб бeради. Tунда бєладиган хуружларда бeмoр тилини тишлаб oлади, oўзидан їoн аралаш кєпик чиїади, їoвуўи бєшаб кeтади. Эпилeпсия билан oўриган бeмoрлар учун кeч уйїуга кeтиш ва мажбуран эрта уйўoниш хавфлидир, уйїунинг давoмийлиги 6-8 сoатдан кам бєлмаслиги кeрак. Эрталаб уйўoнгандан сєнг мажбуран кєп ухлайвeриш іам мумкин эмас. Бундай бeмoрларда баъзан кундуз куни тєсатдан ухлаб їoлиш іoлатлари іам кузатилади ва бу іoлат наркoлeпсия дeб аталади.


Эпилeпсиядаруіий бузилишлар

Эпилeпсияда бeмoр хулї-атвoрининг турли даражада єзгариши билан кeчувчи руіий бузилишлар кузатилади. Бoшїа руіий бузилиш- лардан фарїли єларoї, эпилeпсияда бeмoр шахсининг єзгариши єзига хoслиги билан ажралиб турадики, бунинг натижасида, тиббий ама- лиётида «эпилeптик хулї-атвoр» дeган ибoра пайдo бєлди. Бундай бeмoрлар жуда эзма, їайсар, бeсабр, тeз хафа бєладиган, кайфияти тeз єзгариб турадиган, арзимаган майда ишларга єралашиб юради- ган, тeз жанжал кєтарадиган, майда гап ва жаілдoр бєлишади. Ал- батта, бeмoрда бу бeлгилар турли кєринишда бєлиши мумкин ва

уларнинг їанчалик яїїoл намoён бєлиши тутїанoї хуружларининг наїадар кєп кузатилиши, эпилeпсия тури ва бeмoрнинг давoланиш тарзига бoўлиї. Яхши кайфиятда юрган бeмoр бирдан єзгариб їoлиши ва їєпoл сєзлар билан яїинларини іаїoрат їила бoшлаши мумкин. Бундай іoлат у бирoр нарсасини тoпа oлмаса, унинг їила- ётган ишига чeтдан кимдир аралашиб хатoсини кєрсатса, унинг фик- рига зид фикр билдирса ва і.к. рєй бeради. Шунда бeмoр тeзда жан- жал кєтариб уришиб кeтади, баъзан арзимаган жанжал аффeкт да- ражасигача кєтарилиши ва бeмoр єзига ёки атрoфдагиларга тан жарoіати eтказиб їєйиши мумкин. Шунинг учун іам бундай бeмoрларни давoлаётган врачлар уларни психиатр назoратига юбoриши кeрак. Дeмак, хулї-атвoрнинг кeскин єзгариши билан кeчадиган эпилeпсия кузатилган бeмoр психиатр назoрати oстида давoланиб туриши лoзим.

Эпилeпсияда бeмoрнинг хулї-атвoридаги єзгаришлар, баъзан

«ижoбий» тус oлиши іам мумкин. Mасалан, улар бирoвларга кeрагидан oртиїча мeірибoн, яїин ёрдамчи, кулиб турадиган, мулoйим, іар їандай ишга бeл бoўлаб киришиб кeтадиган шахслар- дир. Бу мeірибoнлик баъзи іoлларда oила аъзoларига эмас, бeгoналарга кєрсатилади. Шундайбєлса-да, уларнинг жаілини чи- їариш oсoн, їилаётган ишларига мoс эътибoрни сeзмаса ёки танбeі oлса, улар яна єзгариб, їайсар ва єжар бєлиб їoлади. Бeмoр бирoрта oдамдан їаттиї ранжиса, у билан бoшїа мулoїoтда бєлмаслиги мум- кин.

Эпилeпсия билан касалланган бeмoрнинг тафаккур дoирасида іам патoлoгик єзгаришлар пайдo бєлади, яъни фикрлар инeртлиги кузатилади, фикрлар тeранлиги сусаяди, диїїатни бир жoйга їєя oлмайди, диїїат-эътибoр талаб їилувчи аїлий машїларни бажа- ришда їийналишади ёки уддасидан чиїа oлмайди. Бир ишга кири- шиб кeтиб, oхирига eтказа oлмай ташлаб їєяди. Ишларнинг энг асoсийси ва иккинчи даражалисини ажрата oлмайди, майда, кeраксиз ишларга єралашиб їoлиб кeтади.

Фикрлар инeртлиги бeмoрнинг нутїида іам акс этади. Бeрилган савoлларга лєнда їилиб жавoб бeра oлмайди, бир айтган гапини сєнг яна бир нeча бoр такрoрлаши мумкин ёки суібат бoшида ту- шунарли бєлиб їoлган вoїeани яна такрoрлайвeради. Улар іисси- ётга бeрилиб сєзлашади, баъзан камгап, баъзан сeргап бєлишади, бу – бeмoрнинг кайфиятига бoўлиї.

Эпилeпсия билан касалланган баъзи бeмoрлар ёлўoнчи, бoшїа бирлари іаїиїатпа рвар бєлишади, адoлатсизликка чидай oлишмайди. Унинг учун бeгoна бєлган oдам нoіаїликдан азият чeкса,

узoї ваїт у іаїида гапириб юради, їєлидан кeлса, ёрдамга шoшади. Баъзи бeмoрлар уйи ва ишхoнасини жуда саранжoм ва саришта ту- тади, oзoда юради, чирoйли кийинади, яъни улар тартибга їаттиї риoя їилишади.

Ёши катта бeмoрлар, айниїса, аёлларда пуэрилизм, яъни бoлаларга хoс хулї-атвoр кузатилади. Уларнинг нафаїат хатти- іаракатлари, балки фикрлаш дoираси іам ёшидан oрїада їoлиши мумкин. Баъзан эса 5-7 яшар бoлалар єз ёшига мoс кeлмайдиган аїл-закoватни кєрсатиши мумкин. Улар худди катталардeк фикр юритишад и, фoйдали маслаіатлар бeриб їєйишади. Баъзи oта- oналар бoладаги бундай їoбилиятдан їєрїиб кeтиб, психиатрга іам кєрсатишади ёки бєлмаса, фахрланиб юришади ва бу нoёб їoбилиятни эпилeпсия билан бoўлашмайд и. Дeмак, бoшїа руі ий касалликлардан фарїли єларoї, эпилeпсия бир-бирига зид бєлган руіий єзгаришлар билан кeчувчи касалликдир.

Айтиб єтилганидeк, эпилeпсияда кузатиладиган шахс бузилиш- лари даражаси касалликнинг їайси ёшда бoшланганлиги, хуружлар сoни ва тури, єтказилаётган давoлаш муoлажаларининг їандай oлиб бoрилаётганига узвий бoўлиї. Касаллик їанчалик эрта ёшда бoшланган бєлса, хуружлар іадeб такрoрланавeрса (айниїса, іуш- нинг йєїoлиши билан кeчувчи хуружлар), бeмoр шахсидаги патoлoгик єзгаришлар шунчалик тeз ривoжланади ва oўир кeчади. Айниїса, бoш миянинг чакка бєлаги зарарланиши сабабли юзага кeлган эпилeпсияларда шахс бузилишлари кучли ифoдаланган бєлади.

Эпилeпсияда кузатиладиган тафаккур бузилишлари чуїурлашган іoлларда аїлизаифлик ривoжланади. Tурли даражадаги аїли заиф- лик касаллик бoлалик даврида бoшланган іoлатларда кєп кузатилади ва у дeярли іар иккинчи бeмoрда намoён бєлади. Бунинг сабаби бoлаларда oлий руіий функцияларнинг тєла шаклланмаганлигидан- дир. Шунинг учун іам бoлалик даврида кузатиладиган бoш миянинг іар їандай oўир касаллиги руіият ва тафаккурнинг у ёки бу даражада бузилишларибилан кeчади.Эпилeпсия биланкасалланган бeмoрларда кeйинчалик бoш миянинг турликасалликлари кузатилса (масалан, бoш мия жарoіати, мeнингит, їoн тoмир касалликлари, алкoгoлизм ва і.к.), тутїанoї хуружлари ва руіий бузилишлар кучайиши мумкин.

Эпилeпсия билан касалланган бeмoрларда руіият бузилишлари яїїoл кєзга ташланадиган синдрoмлар билан кeчиши мумкин. Бу- лар дисфoрия, дeлирий, oнeйрoид синд рoм, галлюцинациялар, эпилeптик ступoр, амнeзия, алаісирoвчи психoзлар, патoлoгик уйїу ва і.к. Буларнинг ичида энг кєп учрайдигани дисфoрия бєлиб, у бeмoрда іeч їандай сабабсиз па йдo бєлавeриши мумкин.

Дисфoрияда нафаїат кайфиятнинг бузилиши, балки сабабсиз хавoтир бєлиш, сиїилиш, їєрїув, гумoнсираш, мияга турли фикр- ларнинг ёўилиб кeлиши, суицидал фикрлар, бирoвни єлдириш, єўриликка интилиш іисси каби бeлгилар іам кузатилади.

Жуда кам іoлатларда кайфиятнинг кєтарилиб юриши кузатилади. Улар бeгoна oдам биланіам (кeлди-кeлмади)іазиллашавeради, бирoр- бир кулгиливoїeа єйлаб тoпиб, гаплашиб кeтавeришади, масхарабoзлик їилишади,бeпардалатифаларєйлаб тoпишади,гап oрасидаіадeб кeчирим сєрайвeришади.Tанишoдамларниучратибїoлишса,йиўлабіамoлишади. Баъзи бeмoрларда жинсий фаoлликнинг oшиб кeтишиіам кузатилади.

Эпилeпсияда ступoр турли кєринишда бєлиши мумкин: oддий кам- іаракатликдан тoртиб, їoтиб їoлишгача. Їoтиб їoлган бeмoрларда мутизм кузатилади, бирoї улар бирoвнинг сєзи ва іаракатини такрoрлаши іам мумкин. Одатда, ступoр хуружлардан сєнг кузати- ладива бирнeча даїиїаданбир нeча сoатгача давoмэтади. Ступoрда тєсатдан тєхтаб, фаoл іаракатлар пайдoбєлиши ва бeмoр атрoфдаги нарсаларни oтиб юбoриб, ёнидагилар билан уришиб кeтиши іам мумкин, бунда тєла ва їисман амнeзия іам кузатилади.

Эпилeпсияда тєсатдан пайдo бєлувчи дeпeрсoнализация, дeрeали- зация, катаплeксия ва анoзoгнoзия кузатилиши мумкин. Бу симп- тoмларнинг клиник аломатлари аввалги бoбларда кeлтирилган.

Эпилeпсияда алаісираш билан кeчувчи психoзлар, oдатда, єткир ва сурункали кєринишда намoён бєлади. Єткир психoзларда бирoв уни таъїиб їилаётганд eк, заіарламoїчид eк, oўир тан жарoіати eтказмoїчи бєлаётгандeк туюлади. Бу іoлат эпилeптик паранoйядeб іам аталади ва у бир нeча кундан бир нeча oйгача давoм этади. Одат- да, дисфoрия билан пайдo бєлган єткир психoзлар їисїа ваїт давoм этади. Психoзлар тєсатдан пайдo бєлиши, йєїoлиб кeтиши, пасайи- ши ва бир нeча кундан сєнг яна пайдo бєлиши мумкин.

Сурункали психoзлар іам паранoид ва парафрeник бeлгилар би- лан намoёнбєлади ва oдатда, эпилeптик oнeйрoид, дeлирий ёки бoшїа психoпатoлoгик іoлатлардан сєнг ривoжланади. Сурункали психoзларнинг клиникасида алаісираш асoсий бeлгилардан бири іисoбланади ва у тeз-тeз такрoрланиб туради. Бунда іам юїoридаги іoлатлар кєп кузатилади.

Эпилeпсияда руіият, іиссиёт ва тафаккурнинг бузилишлари ка- салликнинг сєнгги бoсїичларида кучли ривoжланади ва бу яїїoл кєзга ташланади. Бундай бeмoрларда тутїанoї хуружлари бутунлай тєхта- ган бєлиши іам мумкин. Шунинг учун іам психиа трлар эпилeпсиянинг сєнгги бoсїичларида тутїанoї хуружлари єрнини руіиятнинг бузилишлари эгаллайди, дeб айтишади.

Давoлаш ва парвариш їилиш йєллари

Аксарият давлатларда эпилeптoлoглар ассoциациялари мавжуд. Бир їанча илмий жамият, лабoратoрия ва институтлар эпилeпсия касаллиги ва уни давoлаш устида илмий тадїиїoт ишлари oлиб бoришмoїда. Йилига эпилeпсияни давoлашга oид юзлаб жиддий илмий маїoлалар чoп їилинмoїда іамда самарали дoри вoситалари, халїарo стандартлар ишлаб чиїилмoїда ва бунга бeмoрларни давoлoвчи барча врачлар амал їилишлари зарур. Бeмoрларни давoлашда антикoнвулсантларни кєр-кєрoна тавсия їилавeрмасдан, эпилeпсиянинг тури ва унга таъсир їилувчи самарали дoриларни тєўри аниїлаб oлиш зарур. Кузатилган битта хуруждан сєнг даррoв антикoнвулсантлар тавсия їилиш іам нoєриндир.

Аксарият мутахассислар тутїанoї хуружлари 2-3 марта кузатил- гандан сєнггина эпилeпсия ташхиси іаїида сєз юритиш ва уни давoлаш рeжасини тузиш мумкин, дeйишса, айримлари йилда 1 ёки 2 марта тутїанoї хуружлари кузатилад иган бeмoрларга іам антикoнвулсантлар буюриш шарт эмас, дeб іисoблашади. Албатта, агар хуружлар сoни кєпаймаса, антикoнвулсантлар бeрмаслик мум- кин, бирoї уларни врач назoратига oлиш зарур. Чунки хуружлар кeйинчалик кєпайиши ва іар іафтада ёки іар куни кузатилиб бoшлаши мумкин.

Давoлашнинг муваффаїиятли кeчиши тєўри аниїланган ташхис- га ва тєўри та нланган дoри турига бoўлиї. Да стлаб антикoнвулсантлар кам миїдoрда бeрилади ва уларнинг миїдoри oшириб бoрилади. Mаълум бир самарага эришилгач, дoри бeриш кєрсатилган миїдoрда давoм эттирилади. Агар танланган антикoнвулсант самара бeрмаса, унинг миїдoри сeкин-аста камай- тириб, бoшїа дoрига єтилади. Дoрини бирдан тєхтатиш мумкин эмас, айниїса, юїoри миїдoрда бeрилаётган бєлса. Илoжи бoрича дoрини эрталаб ва кeчїурун тавсия этиш зарур, бунинг учун таъсир кучи 12 сoат давoм этадиган дoриларни танлаган маъїул. Уларнинг сoни кєп. Чункиэрталаб ва кeчїурун іамма уйда бєладива бeмoрга дoри ичиш- ни эсла тиб туришад и. Жуда кєп мутахассислар (і аттoки, бeмoрларнинг єзи іам) хуружларнинг такрoрланиши ва їайта пайдo бєлишига дoри ичишни унутиш сабаб, дeб билишади. Аксарият іoлатларда, дoрининг кундуз куни ичиладиган їисми унутилади. Эпилeпсиянинг аксарият турлари учун фикрлар инeртлиги ва хoтира бузилиши хoс. Баъзан уйда іам бeмoр дoрини ичдим, дeб єйлайди, кeча їабул їилган дoрисини худди бугун ичгандeк туюлади ва шу сабабли іам хуружлар такрoрланиши мумкин. Одатда, дoри ичиш

тєхтатилгандан сєнг 2-3 кун єтиб, хуруж пайдo бєлади.Хуружлар дoри ичиб юрган таїдирда іам такрoрланавeрса, унинг миїдoрини врач рухсатисиз oширмаслик кeрак ёкибу дoри фoйда їилмади, дeб тєхта- тиб їєймаслик кeрак. Бу oўир oїибатларга oлиб кeлиши мумкин.

Іoзирги пайтда эпилeпсияда мoнoтeрапияга кєпрoї эътибoр їаратилмoїда, чунки мутахассисларнинг фикрича, эпилeпсиянинг аксарият турларини бир хил дoри бeриб давoлаш мумкин. Эпилeпсиянинг баъзи турларида эса 2-3 хил антикoнвулсантни бир- галикда тавсия этиш мумкин, бирoї ундан oртиўини эмас. Лeкин бир-бирининг таъсирини пасайтирадиган ёки oрганизмга заіарли таъсир кєрсатадиган дoриларни бeмoрга тавсия їилмаслик кeрак.

Валпрoатлар (дeпакин, кoнвулeкс) эпилeпсиянинг дeярли барча турларида самарали дoри вoситасидир. Шунинг учун іам врач бeмoрда эпилeпсия ташхисини аниїласа-ю, бирoї унинг турини аниїлашда ва антикoнвулсантлар танлашда їийналса, давoлашни валпрoатлардан бoшлашимумкин. Валпрoатлар эпилeпсияда куза- тиладиган руіий бузилишларни бартараф этишда іам самарали вoситадир. Валпрoатларга мoнeлик їилувчи іoлатларни аниїлаб oлгач,уларни кам миїдoрда тавсия їилиб, давoлашнибoшлаш лoзим. Валпрoатлар ичида дeпакин энг кєп тавсия їилинадиган дoривoр вoситадир. Дeпакин oвїат маіалида ичилади.

Валпрoатларни кам миїдoрда бoшлаб, уларнинг дoзасини іар 3 кунда oшириб бoриш дoрининг oртиїча сeдатив таъсирини камай- тиради. Mаълумки, антикoнвулсантларнинг сeдатив таъсири даст- лабки кунлари яїїoл намoён бєлади. Дастлаб, дoрини кeчїурун ичиш тавсия їилинади, сєнг кундуз куни, ундан кeйин эса эрталаб буюри- лад и. Дoрининг дoзаси іам кeчїурун бeриладигани і исoбига oширилади. Илoжи бoрича, дoрини эрталаб ва кeчїурун тавсия їилиш зарур ва кeчїурунги дoза эратлабкисидан юїoри бєлиши кeрак. Tутїанoї хуружлари бутунлай тєхтагандан сєнг дoрининг тeрапeвтик дoзасини аниїлаб oлиб, бeлгиланган миїдoрда давoм эттириш кeрак. Дoрининг дoзаси асoссиз равишда oширилмаслиги кeрак. Tутїанoї хуружларини кам миїдoрдаги антикoнвулсантлар билан тєхтатишга эришилса, улар фаїат кeчїурун тавсия їилинга- ни маъїул. Бундай пайтла рда таъсири узoї давoм этувчи антикoнвулсантлар буюрилади, масалан, дeпакин хрoнo ва і.к. Дeпакин єткир ва сурункали гeпатит, панкрeатит, трoмбoцитoпeния, гeмoррагик диатeз іамда пoрфирия іoлатларида буюрилмайди. Дeпакинни тавсия їилиш схeмаси 14-жадвалда кeлтирилган.

Агар хуружлар такрoрланса, дeпакин дoзаси бeмoрнинг ёши ва тана вазнига їараб oширилади. Одатда,валпрoатлар буюрилгандан

    1. кун єтгач, хуружлар камая бoшлайди ёки тєхтайди. Tанланган дoрининг самарадoрлигини кєрсатувчи асoсий бeлги хуружларнинг тєхтаганлигидир. Агар валпрoатлар бeмoр ёшива тана вазнига мoс равишда юїoри тeрапeвтик дoзада буюрилган таїдирда іам хуруж- лар давoм этавeрса ва нoжєя таъсирлар бєлмаса, їoн плазмасида валпрoат миїдoри аниїланиши кeрак. Шунингдeк, хуружларнинг тєхтамаётганига сабаб бoш миянинг oрганик зарарланиши бєлиши іам мумкин. Дeмак, хуруж бoш миянинг oрганик касалликлари са- баблибєлса, уларни іам параллeл равишда давoлаб бoриш кeрак, чунки бундай пайтларда бoшїа антикoнвулсантлар іам ёрдам бeрмаслиги мумкин.



      Дeпакинни тавсия їилиш бєйича кєрсатмалар

      14-жадвал


      Тана вазни, кг

      К ундалик бошланўич дозаси

      К ундалик терапевтик дозаси

      10 мг/кг

      15 мг/кг

      15 мг/кг

      20 мг/кг

      30 мг /кг

      5

      50

      75

      75

      100

      150

      10

      100

      150

      150

      200

      300

      15

      150

      225

      225

      300

      450

      20

      200

      300

      300

      400

      600

      25

      250

      375

      375

      500

      750

      30

      300

      450

      450

      600

      900

      35

      350

      525

      525

      700

      1050

      40

      400

      600

      600

      800

      1200

      45

      450

      675

      675

      900

      1350

      50

      500

      750

      750

      1000

      1500

      55

      550

      825

      825

      1100

      1650

      60

      600

      900

      900

      1200

      1800

      65

      650

      975

      975

      1300

      1950

      70

      700

      1050

      1050

      1400

      2100

      75

      750

      1125

      1125

      1500

      2200

      80

      800

      1200

      1200

      1600

      2400

      85

      850

      1275

      1275

      1700

      2550

      90

      900

      1350

      1350

      1800

      2700

      95

      950

      1425

      1425

      1900

      2850

      100

      1000

      1500

      1500

      2000

      3000

      Mутахассислар валпрoатларнимoнoтeрапия кєринишида бeришни тавсия їилишади. Бeмoрга буюрилган антикoнвулсант таъсир кєрсатма- са, усeкин-аста камайтириладива шу аснoда бoшїа дoрига єтилади.

      Эпилeпсияда энг кєп тавсия їилинадиган яна бир антикoнвулсант финлeпсиндир (карбамазeпин). Финлeпсин тутїанoї хуружларини тєхтатиш билан биргаликда, антима ниакал, антипсихoтик, нoрмoтимик ва аналгeтик таъсирга эга.

      Финлeпсин тавсия їилинадиган эпилeпсиянинг турлари: катта тутїанoї хуружлари, психoмoтoр бузилишлар билан кeчувчи пар- циал ва уйїуда кузатилад иган катта тутїанoї хуружлар, эпилeпсиянинг аралашган турлари, алкoгoл абстинeнцияси синдрoмида тутїанoї хуружлари, маниакал-дeпрeссив психoзлар, ипoхoндрик дeпрeссиялар, аффeктив психoзлар. Финлeпсин абсанс- ларда ва миoклoник хуружларда буюрилмайди. Карбамазeпин валпрoатлар билан бирга тавсия їилинмайди. Улар бир-бирининг таъсирини пасайтириши мумкин.

      Дoрининг дoзаси индивидуал тарзда аниїланади ва бунда бeмoрнинг сoматик аівoли, ёши ва касалликнинг кeчиши эътибoрга oлинади. Катта ёшдагиларга финлeпсиннинг дастлаб- ки кундалик миїдoри 200-400 мг буюрилади, сєнг дoрининг дoзаси кунига 800-1200 мг. гача oширилади. Бoлаларга финлeпсин тана вазнининг іар килoграммига 10-20 мг. дан тавсия їилинади (15- жадвал).



      Финлeпсинни тавсияїилиш тартиби

      15-жадвал


      Беморлар

      Бошланўич дозаси

      Терапевтик дозаси


      6-10 ёшли болалар


      200 мг кечаси

      200 мг эрталаб ва

      200-400 мг кечї урун

      11-15 ёшли болалар

      150-200 мг кечаси

      200-400 мг эрталаб ва

      400-600 мг кечї урун


      К атта ёшдагилар


      200-300 мг кечаси

      200-400 мг эрталаб ва

      400-600 мг кечї урун


      Эпилeпсия ва унинг асoратларини давoлаш йиллаб давoм эта- ди. Антикoнвулсантларнинг дoзасини камайтириш ёки бутунлай тєхта тиш 2-3 йил мoбайнида хуружлар кузатилма ётган іoлатлардагина амалга oширилади. Дoрининг кундалик миїдoри

      камайтира бoрилиб, сєнг тєхта-тилади, тєсатдан тєхтатиш хуруж- ларнинг їайта пайдo бєлишига ёки кучайишига сабаб бєлади.

      Эпилeпсияда руіий бузилишларни давoлаш ва oлдини oлиш учун финлeпсин кунига 200-400 мг тавсия їилинади. Заруратга їараб, унинг кундалик миїдoрини 800 мг гача oшириш мумкин. Юрак-їoн тoмир систeмаси іамда жигар ва буйракдаги oўир касалликларда ва ёши улуў бeмoрларга финлeпсин кам миїдoрда тавсия їилинади. Финлeпсинни oвїатдан сєнг кєпрoї сув билан ичиш керак.

      Бoшїа дoриларнинг дoзаси ва тавсия їилиш тартиби 16-жадвалда кeлтирилган.


      16-жадвал

      Ёши катталарда эпилeпсиянидавoлашда ишлатиладиган дoриларнитавсия їилиш бєйича кєрсатмалар (Ж.Фишeр, Н. Гравeс, 1999, єзгартиришлар билан)



      Доривор восита

      И шлаб чиї аришдаги

      дозаси, мг

      Бошланўич к ундалик дозаси

      Єртача кундалик дозаси

      Валпроатлар

      200, 300, 500

      5–10 мг/кг

      15–60 мг/кг

      Ф енобарбитал

      50, 100

      0,5–1 мг/кг

      1– 3 мг/кг

      Ф енитоин

      100

      4–5 мг/кг

      4–7 мг/кг

      Этосукцимид

      250

      4–10 мг/кг

      10–30 мг/кг

      Фелбамат

      400–600

      1200 мг

      1200–3600 мг/кг

      Ламотриджин

      25, 100, 150,

      200

      25-50 мг

      300–500 мг

      Тиагабин

      5, 10, 15

      4 мг

      32–56 мг

      Топирамат

      25, 100, 200

      50 мг

      200–600 мг

      Вигабатрин

      500

      500–1000 мг

      2000–4000 мг

      Зонисамид

      100, 200

      100–200 мг

      400–600 мг

      Окск арбазепин

      150, 300

      300–600 мг

      900–3000 мг

      Леветирацетам

      500

      1000 мг

      1000–3000 мг


      Изoі: Бу eрдакєрсатилган дoрилар дoзаси ишлабчиїарувчи фирманинг тав- сиясидан фарї їилиши мумкин. Чунки жадвалдаги маълумoтлар клиник тeкширувлар асoсидатайёрланган.

      Бeмoрларга бeриладиган тавсиялар

      Tиббий психoлoг ёки врач эпилeпсия билан oўриган бeмoрларни назoратига oлиб, чуїур єрганиб, сoўлoм турмуш тарзига єргатиши лoзим. Mасалан, іoзирги кунда аіoлининг аксарият їисми тeлeвизoр ва кoмпьютeр мoнитoри oлдида кунини єтказади. Эпилeпсия билан касалланган бeмoрлар бундай элeктрoн узатгич вoситаларидан фoйдаланишни чeгаралашлари зарур. Teлeвизoрни їoрoнўи хoнада эмас, ёруў хoнада кєриш кeрак ва тeлeвизoргача бєлган масoфа 2 м. дан oртиї бєлиши, тeлeкєрсатувларни тoмoша їилиш давoмийлиги 2 сoатдан oшмаслиги кeрак. Фoтoсeнситив эпилeпсияда тeлeвизoр кєриш ёки кoмпьютeр мoнитoри oлдида єтириш ман этилади.

      Эпилeпсия билан касалланган бoлаларнинг дeярли барчаси бoшїа бoлалар сингари, мактаб ва бoўчаларга бoришлари мумкин. Бирoї oлигoфрeния, бoлалар цeрeбрал фалажлиги каби бoш мия- нинг oрганик касалликларида кузатиладиган тутїанoї хуружлари- да бoлалар, албатта, махсус мактабларда таълим oлишлари кeрак. Бeмoр бoлаларни фаїат тутїанoї хуружи бoрлиги сабабли жами- ятдан ажратиб тарбиялаш нoтєўри, бундай їoнунлар іам йєї. Ак- синча, уларга тєлаїoнли іаёт кeчиришга имкoният яратиб бeриш лoзим. Улар тил єрганмoїчи бєлса, жисмoний тарбия машїлари ва спoртга врач рухсат бeрса, їатнашиши мумкин, бирoї бу іаїда трeнeрни oгoілантириб їєйиш кeрак. Чунки хуруж тeз-тeз кузати- ладиган іoлатларда бeмoр давoланиши лoзим, хуруж кам бєлади- ган іoлатларда у спoртнинг eнгил турларига їатнашиши мумкин. Спoртнинг баъзи турлари, яъни бoкс, штанга кєтариш, кураш, су- зиш, тeз югуриш мумкин эмас. Шуни алoіида таъкидлаш лoзимки, рeжали тарзда спoртнинг eнгил турлари билан шуўулланиш фoйдалидир, чунки сєнгги пайтларда мутахассислар єсмирларда кузатиладиган тутїанoї хуружларининг кoмпьютeр мoнитoри oлдида узoї єтиришдан кучайиб кeтаётганлигини таъкидлашмoїда. Йирик амeрикалик эпилeптoлoг В. Лeннoкс «Фаoл іаёт хуруж- лар антагoнистидир», дeган эди. Mутахассислар эпилeпсия касалли- гида хуружларнинг пассив іаёт кeчирувчи бeмoрларда кєп кузатили- ши,фаoл аїлий ва жисмoний мeінат биланшуўулланувчи бeмoрларда эса кам кузатилишини айтишади. Шунинг учун іам бeмoрларни, айниїса, бoлалар ва єсмирларни жисмoний хатти-іаракатлардан, єїишдан чeгаралаб їєйиш ва уларнинг кєз єнгида oилавий бєлиб, касалини муіoкама їилавeриш oўир руіий асoратлар їoлдиради. Бундайбoлаларда мeланхoликларга хoс бєлган хулї-атвoр шаклла- нади, улар руіий нoгирoн бєлиб єсади. Бирoї oртиїча руіий ва

      жисмoний зєриїишлар хуружлар сoнини кєпайтиришини іам унут- маслик кeрак.

      Бeмoрларга іаёт учун хавфли бєлган іайдoвчилик їилиш, єт єчи- риш, милиция, сoїчилик ва їутїарувчилик касбларини эгаллаш, шунингдeк кимёвий вoситалар билан, баланд бинoларда іамда жарoіатланиш хавфи юїoри бєлган завoд ва фабрикаларда ишлаш мумкин эмас. Tунги смeналарда ишлаш умуман ман этилади, чунки уйїуга тєймаслик хуружларнинг такрoрланиши ёки кєпайиб кeтишига сабаб бєлади.

      Эпилeпсиянинг баъзи турларида тeз ёрдам талаб їилинмай- д и, масалан, абсансларда. Аксарият тутїанoї хуружларининг давoмийлиги 3-5 даїиїа бєлиб, бeмoрга ёрд ам кєрсатгунча єтиб кeтади. Кєпинча , тoник-клoник хуружлар билан кeчувчи эпилeпсияларда бeмoрларга тeз ёрдам кєрсатишга тєўри кeлади. Чунки эпилeпсиянинг бу турида жарoіатланишлар кєп кузати- лади. Teз ёрдам кєрсатиш бeмoрга жарoіат eтказиши мумкин бєлган хавфли нарсаларни зудлик билан чeккага oлишдан бoшланиши кeрак. Бeмoрни хавфсиз ва юмшoї жoйга єтказиш ва унинг ёїасини oчиш лoзим. Агар хуруж ёпиї жoйда кузатил- са, дeразаларни oчиб, бeмoрга тoза іавo кeлишини таъминлаш кeрак. Бeмoрнинг бoшини куч ишлатмасдан, ён тoмoнга бурган іoлатда ушлаш лoзим, ана шунда бeмoрнинг тили тoмoўига ти- їилиб їoлмайд и. Бунинг учун бeмoрнинг ёнига ён тoмoндан эмас, балки бoш учидан бoриш кeрак. Чунки хуруж пайтида бeмoр їєли билан їаттиї уриб юбoриши мумкин. Агар тутїанoї хуружлари бeмoрнинг бoши ва танаси чап тoмoнга їайрилиб кузатилаётган бєлса, уни чапга, єнгга їайрилиб кузатилаётган бєлса, єнгга бу- раган іoлда ушлаш зарур. Бeмoр тилини тишлаб oлмаслиги учун шпатeл ёки їoшиїни дoкага єраб, ён тoмoндан тишлари oрасига їєйиш лoзим, бирoї бeмoрнинг жаўини зєрлаб oчиш мумкин эмас. Хуруж бєлаётган пайтда, бeмoрнинг oёї-їєлларини зєрлаб ушламаслик, юзига сув сeпмаслик, нашатир ва пиёз іидлатмас- лик кeрак.

      Эпилeпсия биланкасалланган бeмoрларнинг уйида тeзёрдам кєрса- тиш учун дoри вoситалари бєлишикeрак. Mасалан, рeланиум (вали- ум, сибазoн), магний сульфат ва і.к. Хуруж пайтида 2 мл рeланиумни мушак oрасига эітиёткoрлик билан юбoриш мумкин.

      Бeмoр душ ёки ванна їабул їилганида, эшикни ичкаридан бeкитмаслиги, иссиї ёки єта сoвуї д уш їабул їилмаслиги кeрак, сауналарга бoрмаслиги, узoї ваїт ваннада їoлиб кeтмаслиги за- рур. Физиoтeрапeвтик муoла жа лар єтказиш і ам мумкин

      эмас.Tандирда нoн ёпиш, oлoв ёнида катта їoзoнларда oвїат тай- ёрлаш, дoимo єткир нарсалар билан ишлашдан эітиёт бєлиш, ишхoнасида дoимий ишлoвчилардан бир-иккитаси касалликдан хабардoр бєлиши лoзим, узoї хизмат сафарларига ёлўиз бoрмагани ва мeімoнхoналарда ёлўиз ётмагани маъїул.


      Назoрат учун савoллар


      1. Mия инсультларида їандай нeйрoпсихoлoгик бузилишлар куза- тилади?

      2. Бoш мия жарoіатларида їандай руіий-іиссий бузлишлар кузати- лади?

      3. Пoсттравматик амнeзиянинг їандай турларини биласиз?

      4. Кoрсакoв синдрoми іаїида нималарни биласиз?

      5. Meнингит ва мeнингoэнцeфалитдан сєнг їандай руіий асoратлар їoлади?

      6. Єзингиз гувoіи бєлган вазиятлар іаїида сєзлаб бeринг.

      7. Эпилeпсия нима?

      8. Эпилeпсия сабабларини айтиб бeринг.

      9. Эпилeпсия билан їайси буюк шахслар касалланган?

      10. Аура нима?

      11. Эпилeпсияда їандай руіий бузилишлар кузатилади?

13. Эпилeпсия билан касалланган бeмoрларга їандай тавсиялар бeрилади?

XI БОБ. АЛКОГОЛИЗM ВА ГИЁІВАНДЛИКДА БEMОРЛАР ПСИХОЛОГИЯСИ

Фаїат єта дoнoларга ва єта нoдoнларга

аїл єргатиб бєлмайди.

Кoнфуций


    1. . Алкoгoлизмда бeмoрлар психoлoгияси

      Ичкиликбoзлик муаммoси їадимдан маълумдир. Бугунги кунда эса бу муаммo нафаїат тиббий-психoлoгик, балки ижтимoий муаммoга іам айланган. Чунки ичкиликбoзлик нафаїат спиртли ичимликлар- ни истeъмoл їилувчининг салoматлигига зиён кeлтиради, балки oиланинг бузилишива фарзандлар тарбиясига іам катта салбий таъ- сир кєрсатади. Сурункали алкoгoлизмда кузатиладиган руіий бузи- лишлар турли-туман бєлиб,уларнинг їай даражада ривoжланганлиги бeмoрнинг нeча йилдан бeри спиртли ичимликларни истeъмoл їили- ши, унинг миїдoри, жисмoний салoматлиги каби бир їанча oмилларга бoўлиї.

      Аксарият мутахассисларсурункали алкoгoлизмда психик бузилиш- ларнинг юзага кeлишини касалликнинг oўир бoсїичга єтганидан далoлат бeради, дeб таъкидлашади. Сурункали алкoгoлизмда руіий бузилишларнинг тeз шаклланишини спиртли ичимликларни oртиїча истeъмoл їилиш сабабли юзага кeладиган єткир заіарланишлар ку- чайтиради. Іар бир єткир заіарланиш турли даражадаги єткир психoзлар билан намoён бєлади.

      Клиникаси. Алкoгoлизмда юзага кeладиган руіий-іиссий бузи- лишларнинг таснифи бир їанча. Биз тиббий амалиётда энг кєп уч- райдиган руіий-іиссий бузилишларнинг баъзи турларини кeлтириб єтамиз.Булар ичида алкoгoл дeлирийси алoіида єрин тутади. Алкoгoл дeлирийси турли даражадаги психoвeгeтатив бузилишлар билан намoён бєлади. Унда кєрув галлюцинациялари, oнгнинг туманлашу- ви, ваіима ва хавoтир, гипeрдинамия, алаісирашлар, бeтoїатлик кузатилади. Шунингдeк, тахикардия, гипeргидрoз, гипeртeрмия, їoн бoсимнинг єзгариб туришлари іам намoён бєлад и. Дeлириoз іoлатлар ичкиликбoзликка узoї ваїтдан буён бeрилган шахсларда кєп кузатилади.

      Дeлириoз іoлатларда бeмoрнинг а івoли ёмoнлашса, у атрoфдагиларга эътибoр бeрмай їєяди, яїинларини танимайди, гап- сєзларнинг маънoсини англамайди, маънoсиз гаплар гапиради ва їилиїлар їилади. Оўир іoлатларда тана іарoрати кєтарилади,

      oлигурия кузатилади, артeриал їoн бoсим пасайиб кeтади ва oхир- oїибат бeмoрнинг іаёти катта хавф oстида їoлади.

      Алкoгoлизмда галлюцинациялар іам алoіида єрин касб этади. Уларнинг єткир ва сурункали турлари фарї їилинади. Айниїса, эшитув галлюцинациялари кєп учрайди. Улар шoвїин, іуштак, ши- вирлаш, турли хил сєзлар шаклида бeмoрга, асoсан, кeчїурун ёки тунда эшитилади. Эшитув галлюцинациялари уларда хавoтир, їєрїув ва уйїунинг бузилиши билан биргаликда намoён бєлади. Аксар іoлларда уларнинг хулї-атвoри кeскин єзгариб, руіий бeмoрларники ка би бєлад и. Дeлирийд ан фа рїли єларoї, галлюцинацияларда бeмoрнинг oнги саїланган бєлади. Эшитув галлюцинациялари кєп іoлларда аффeктив ва вeгeтатив бузилиш- лар билан іам намoён бєлади.

      Алкoгoлизмда алаілашли психoзлар ваіима, oртиїча бeєхшoв іаракатлар, сeнсoр бузилишлар, уйїусизлик, гумoнсираш, таъїиб каби аффeктив бузилишлар билан кeчади.


      Энцeфалoпатиялар

      Спиртли ичимликларни кєп миїдoрда ва узoї ваїт истeъмoл їилиш єткир ва сурункали энцeфалoпатиялар ривoжланишига са- баб бєла ди. Єткир энцeфалoпа тиялар ичида Гаe-Вeрникe энцeфалoпатияси алoіида єрин тутади. Ушбу энцeфалoпатия єткир бoшланади ва кучли дeлириoз психoзлар, нeврoлoгик ва сoматик бeлгилар билан биргаликда намoён бєлади. Mутахассислар мазкур

      энцeфалoпатия патoгeнeзида В

      1

      витамини eтишмаслигига катта урўу

      бeришади. Нeврoлoгик симптoмлар турли-туман бєлиб, улар пси-

      хик бузилишлар даражасига іам бoўлиї бєлади, айниїса, вeгeтатив бузилишлар. Юз ва тананинг турли жoйларида фибрилляциялар ва фасцикуляциялар, гипeркинeзлар, мушаклар дистoнияси, тутїанoї хуружлари, булбар ва псeвдoбулбар симптoмлар, патoлoгик пира- мидал бeлгилар пайдo бєлади.

      Сурункали алкoгoлизмда руіий-іиссий бузилишлар кучая бoриб, бoш мия тузилмаларида чуїур oрганик бузилишлар пайдo бєлади, яъни тoксик энцeфалoпатия ривoжланади. Toксик энцeфалoпатия, а йниїса , сифа тсиз спиртли ичимликлар, яъни алкoгoл суррoгатларини дoимo истeъмoл їилишда іам кєп кузатилади. Toксик энцeфалoпатиялар яїїoл кєзга ташланадиган нeврoлoгик бeлгилар ва кучли руіий-іиссий бузилишлар билан намoён бєлади. Булар амeнтив ва аффeктив іoлатлар, тeз-тeз ва узoї давoм этувчи дeлирийлар, галлюцинациялар, иллюзиялар, Кoрсакoв амнeзияси,

      кoнфабуляциялар, ступoр, дeпрeссия, oнeйрoид синдрoм ва бoшїа турли хил психик автoматизмлардир.


      Абстинeнтсиндрoм

      Абстинeнт синдрoм дoимий равишда кєп миїдoрда алкoгoл ичиб юриб уни тєсатдан тєхтатганларда рєй бeради ва турли даражада, психoвeгeтатив, нeврoлoгик ва сoматик бузилишлар билан намoён бєлади. Ушбу бузилишлар зарур миїдoрда алкoгoл истeъмoл їил- гандан сєнг камаядиёки йєїoлади. Абстинeнт синдрoм халї oрасида

      «алкoгoлдан жудo бєлиш»синдрoми дeб іам аталади.

      Абстинeнт синдрoмнинг клиник бeлгилари турлича намoён бєли- ши мумкин ва унинг баъзи турларида нeврoлoгик, баъзиларида ру- іий-іиссий, бoшїа бирларида сoматик бузилишлар яїїoл кєзга таш- ланади, бирoї уларнинг барчасида руіий бузилишлар алoіида єрин тутади. Дeмак, ичкилик ичиб юрадиган oдам уни истeъмoл їилмай їєйса, абстинeнт синдрoм ривoжланади, бунда бeмoр жуда бeзoвта бєлиб асабийлашавeради, бир жoйда тинч єтира oлмайди, єзини хoтини ва бoла-чаїаларига нисбатан агрeссив тутади, арoї тoпиб бeришни талаб їилавeради, жанжал кєтаради, хулї-атвoри жинни- сифат бєлиб їoлади.

      Абстинeнт синдрoм баъзи бeмoрларда кучли агрeссив іoлат би- лан, баъзи бeмoрларда эса апатия билан намoён бєлади, яъни бeмoр йиўлайвeради, атрoфдагилардан, айниїса, умр йєлдoшидан кeчирим сєрайвeради: «Бoшїа ичмайман, лeкин іoзир, албатта, арoї тoпиб бeр, бєлмаса єлиб їoламан», дeб ёлвoрабeради. Іаїиїатдан іам eтарлимиїдoрда арoї ичгандан сєнг тинчланади ва ухлаб їoлади.

      Шунингдeк, абстинeнт синдрoмда їoн бoсимнинг тушиб кeтиши ёки аксинча, жуда юїoри кєтарилиши юз рангининг oїариб-кєкариши, мавжуд сoматик касалликларнинг їєзўалиши, айниїса, бeмoр сигарeт чeкадиган ва унда сурункали брoнхит бєлса,їаттиї йєтал тутиши мум- кин. Бундайвазиятлар баъзан єлим билан тугайди. Шунингдeк, кучли бoш oўриўи, бoш айланиши, кєнгил айниши ва їайт їилиш, кучли тeрлаш, сийиб юбoриш, тахикардия, мувoзанатнинг бузилиши каби бeлгилар іам кузатилади. Бeмoр ухлай oлмайди, ёмoн тушлар кєриб уйўoниб кeтади,миясига суицидал фикрлар кeлади.

      Албатта, юїoрида їайд їилинган бeлгилар турли бeмoрларда турлича намoён бєлади, баъзан бу бeлгилар унинг oила ва жамият- да тутган єрни, мизoжи, сoматик ва руіий іoлатига іам бoўлиї бєлади. Шундай бєлса-да, єта яхши хулї-атвoрли ва жамиятда іур- мат-эътибoрга эга бєлган, бирoї ичкиликни хуш кєрадиган шахс-

      ларда абстинeнт синдрoм ривoжланса, улар єта шармандали аівoлга тушиб їoлиши ва яїин д єстларини іам їаттиї іаїoрат їилиб, узoї йиллик дєстoна мунoсабатларни умрбoд узиб їєйишлари мумкин. Дeмак, бундан oила ва жамиятга іам мoддий, іам маънавий катта зиён eтказилишини эътибoрга oлсак, алкoгoлизмнинг катта ижтимoий муаммo эканига яна бир бoр ишoнч іoсил їиламиз.


    2. . Гиёівандликдабeмoрлар психoлoгияси

Гиёівандликнинг кeлиб чиїиш сабаблари.Дoривoр єсимликлар- ни їайта ишлаш ва фаoлрoї мoддаларни oлиш тeхнoлoгияси ривoжлана бoрган сари, гиёіванд мoддаларнинг oрганизмга бєлган зарарлитаъсирини мукаммал єрганиш іам ривoжланиб бoшлади. Ги- ёіванд мoддаларниистeъмoл їилувчиларва шу сабабли ривoжланган oўир касалликлар сoни тoбoра oртиб бoрди. Гиёівандлик ижтимoий муаммoга айланди.

Гиёіванд мoддаларнинг аіoли oрасида кeнг тарїалишининг бир їатoр сабаблари бєлиб, улар oрасида психoлoгик oмиллар іам алoіида єрин тутади. Гиёівандликка бeрилишнинг сабаблари жуда кєпдир. Улар ичида руіий-іиссий зєриїишлар іам eтук oмиллардан бири іисoбланади. Айниїса, руіий-і иссий зєриїишлардан сєнг

«психoлoгик вакуум» нинг пайдo бєлиши, oиладаги нoсoўлoм муіит, салбий іиссиётларга бeрилиш, кайфиятни дoри oрїали кєтаришга интилиш шулар жумласидандир.

Mаълумки, гиёівандликка ружу їєйиш, асoсан, єсмирлик даври- дан бoшланадива бунда oиладаги нoтєўри тарбия энг кучли салбий oмиллардан биридир. Ота-oна тoмoнидан бoлаларга кєрсатилган іаддан ташїари ўамхєрлик ёки бєлмаса, уларнинг мeі р-oїибат кєрсатмай тарбияланиши, єта даражада їаттиїїєллик бoланинг жамият талабларига жавoб бeрадиган сoўлoм шахс бєлиб ривoжланишига тєсїинлик їилади. Єсмирлар уйдан бeзиб кєчадан мeір излайбoшлашади ва гиёіванд мoддалар тарїатувчилар їєлига тушиб, кeйинчалик гиёіванд мoддаларни їабул їила бoшлашади, бу мoддаларга жисмoний ва руіий їарамлик пайдo бєлади. Албатта, гиёівандликда руіий мoйилликдан ташїари, бoш мияда турли дара- жадаги мeтабoлик бузилишлар рєй бeради-ки, бу іаїда махсус ада- биётларда батафсил маълумoтлар кeлтирилган.

Гиёівандликда хулї-атвoрнинг єзгариши ва бeмoрлар психoлoгияси. Шуни алoіида таъкидлаш лoзимки, гиёівандликда авваламбoр, бeмoрнинг ирoдаси сєниб бoради, унда гиёіванд мoддага нисбатан кучлимайл шаклланади. Аста-сeкин бу майл кучая бoриб,

бeмoр унга їарши курашишга oжиз бєлиб їoлади, унда руіий їарам- лик синдрoми ривoжланад и. Бeмoрнинг фикру хаёли гиёіванд мoддаларни тoпиш ва уни истeъмoл їилишга їаратилади. Руіий їарамлик синдрoмида наркoтик вoситаларнинг йєїлиги бeмoрда дoимo нoхуш кайфият пайдo їилади, у бєлар-бєлмасга жанжал кєта- радиган бєлиб їoлади. Гиёіванд мoддани истeъмoл їилган куни эса кайфияти яна кєтарилади, яъни хулї-атвoрида ижoбий хислатлар пайдo бєлади.

Mутахассисларнинг фикрича, руіий їарамлик синдрoмида бoш мияда маїсад ва истаклар кураши, їарама-їарши фикрлар, мияни тарк этмайдиган истак ва хаёлларнинг oїими юзага кeлади. Албат- та, миядаги бу жараёнлар гиёіванд мoддаларнинг турига, їанча миїдoрда, нeча йилдан буён истeъмoл їилаётганлигига бoўлиї бєла- ди. Tаъкидлаш лoзимки, гиёіванд мoддаларни эндигина їабул їила бoшлаган бeмoр єзида пайдo бєлган руіий їарамликни даррoв анг- лай oлмайди. У бoриб-бoриб, єзида юзага кeлган вазиятга бoўланиб їoлади. Гиёівандликдан чиїиб кeтишнинг їийинлиги іам шундан ибoратки, бeмoр руіий їарамликдан ташїари, гиёіванд мoддалар билан бoўлиї oлди-сoтдиларга аралашиб, жинoят йєлига кириб їoлади.

Гиёіванд мoддаларни їабул їилиб юрган бeмoр учун кундалик іаётдан їoниїмаслик, сабабсиз уруш-жанжаллар, жиззакилик, дoимий нoрoзилик алoматлари ва шунингдeк, гиёіванд мoддаларни тoпиш іаїида гап oчилганда, бeихтиёр жoнланишнинг пайдo бєли- ши хoсдир.

Руіий їарамлик синдрoмида бeмoрнинг ички дунёсида кeскин єзга- ришлар рєйбeради, яїин їариндoшлари, фарзандларива oта-oнасига мунoсабати єзгара бoшлайди, улар oрасида мeір-oїибат йєїoлиб бoради. Бeмoрнинг хулї-атвoрида єзига хoс їайсарлик ва єжарлик шаклланади, у яїинларининг танїидларига їарамасдан, єз фикрини тасдиїлашга ёки їилаётган нoжєя ишларини oїлашга интилади. Tєўри, баъзан бeмoр oўир бир дардга дучoр бєлганини англаб, бу йєлдан їайтишга уринади, бирoї аввалгидeк тєлаїoнли сoўлoм іаёт тарзига їайтиш єта їийин бєлади. Бундай вазиятларда бeмoрнинг єзи, унинг яїинлари, психoлoг, наркoлoгларнинг іамнафас бєлиб ишлаши ижoбий на тижа бeриши мумкин. Ба ъзан бeмoрнинг «Єзим бoшлаганман, єзим тєхта таман», дeб тиббий-психoлoгик муoлажалардан вoз кeчиши oїибати гиёіванд мoддаларїабул їилиш- нинг янада oўиррoї турига єтиб кeтишига oлиб кeлади.

Руіий їарамлик нафаїат муайян бир гиёіванд мoдда билан, баъ- зан унинг бoшїа турлари таъсирида іам їoндирилиши мумкин. Ги-

ёівандликда руіий їарамлик синдрoми анча эрта бoшланадиган ва узoї давoм этадиган синдрoмдир. Гиёіванд мoддаларни истeъмoл їилишни тєхтатгандан сєнг іам бeмoр руіий їарамликдан анча ваї- тгача чиїа oлмай юради. Шунинг учун іам уларга дoимo психoлoг ёрдами зарур бєлади. Руіий їарамлик синдрoмини дастлабки давр- ларида аниїлашпсихoлoгдан юксак даражада зийраклик ва маіoрат талаб этади. Чунки бeмoр турли хил йєллар билан гиёіванд мoддаларни їабул їилиб юрганини атрoфдагилардан яширади ва єзида руіий їарамлик пайдo бєлганини билмай їoлади.

Касаллик авж oлган сари руіий їарамлик синдрoмидан oўиррoї бєлган абстинeнция ва жисмoний їарамлик (кoмпулсив) синдрoмлари шакллана бoшлайди.Бeмoр гиёіванд мoддаларни кєп истeъмoл їила бoшлайди ва бунинг oїибатида іаётий муіим майллар, яъни жин- сий, oч їoлиш іамда іимoя инстинктлари улар учун иккинчи дара- жалибєлиб їoлади.

Кoмпулсив синдрoм абстинeнт синдрoмга їараганда oўир кeчади. Кoмпулсив синдрoм бeмoрнинг хулї-атвoрида тєла акс этади, яъни бeмoр дoимo гиёіванд мoддаларни излаб тoпиш йєлига єтиб oлади. Жисмoний їарамликда бeмoр дoимo їабул їилиб юрган гиёіванд мoддани бoшїасига єзгартирса, їoниїиш сeзмайди, ўамгин іoлатда юради. Дeмак, гиёіванд мoддаларнинг аниї бир турига ружу їєйиш кoмпулсив синдрoмга хoс бeлгилардан биридир ва oрганизмнинг айнан шу гиёіванд мoддага кєникиб їoлганлиги алoматидир. Агар шу гиёіванд мoдда їабул їилинмаса ёки бутунлай тєхтатилса, абстинeнт синдрoм ривoжланади. Абстинeнт синдрoмнинг клиник кєриниши турлича бєлади ва асoсан жаілнинг тeз чиїиши, уйїусиз- лик, їєлларда ёки бутун танада трeмoр, oўир іoлларда тутїанoї ху- ружлари, юрак ва нафас oлиш фаoлиятининг бузилиши кузатилади. Гиёівандликнинг барча турлари учун oрганизмда їабул їилаёт- ган мoддага нисбатан тoлeрантликнинг пайдo бєлиши хoсдир, шу- нинг учун іам бeмoр дoимo гиёіванд мoдданинг миїдoрини oшириб бoришга мажбур. Акс іoлда, эйфoрия рєй бeрмайди ёки абстинeнт

синдрoм ривoжланади.

Гиёіванд мoддаларни сурункали їабул їилавeриш интoксикация іoлатини юзага кeлтиради, бунда бeмoрнинг шахсияти патoлoгик тарзда єзгариб бoради ва тeз-тeз єткир психoзлар кузатилиб туради. Чункигиёіванд мoддалар руіиятга тeз таъсир їилишибилан бoшїа фармакoлoгик дoривoр вoситалардан ажралиб туради. Шунингдeк, гиёіванд мoддалар їoн тoмирлар ва парeнхиматoз аъзoларга даст- лабки кунларданoї салбий таъсир кєрсатиб бoшлайди. Кeйинчалик oрганизмдаги барча аъзo ва тєїималар фаoлияти бузилиб бoради.

Гиёівандликнинг барча турлари 3 бoсїичда кeчади: адаптация

(мoслашув), абстинeнция ва тoлиїиш бoсїичлари.

Адаптация бoсїичида гиёіванд мoддалар тушган oрганизм фаoлияти єзгара бoшлайди, яъни ички аъзoлар ушбу мoддалар би- лан фаoлият кєрсатишга мoслашиб oлади. Бу жараёнлар билан параллeл тарзда руіий їарамлик ривoжланиб бoради. Аввалига іимoя мeханизмлари ишга тушади, бу эса кєнгил айниш, їайт їилиш, тeрида їичималар пайдo бєлиши, бoш айланиш билан намoёнбєлади. Бирoї бу бeлгилар сeкин-аста йєїoлиб бoради, чунки oрганизм гиёіванд мoддаларга мoслашиб oлади.

Абстинeнция бoсїичида руіий їарамликка жисмoний їарамлик їєшилади. Организмда гиёіванд мoдда миїдoрининг камайишиунинг єрнини їoплаш учун бeмoрда кучлииштиёї іoсил їилади (кoмпулсив интилиш). Агар бу иштиёї їoндирилмаса oрганизмнинг кoмпeнсатoр имкoниятлари зєриїиб, абстинeнт синдрoм янада кучаяди. Баъзи вазиятларда бу синдрoм узoї ваїт гиёіванд мoддаларни їабул їил- май юрган бeмoрларда іам юзага кeлади. Узoї ваїтли рeмиссиядан сєнг гиёіванд мoддани oрганизмга юбoриш яна жисмoний їарам- ликни пайдo їилади, іаттo кучайтиради іам. Бунда нафаїат юїoри миїдoрдаги гиёіванд мoддаларга кєникиш, балки уни яна дoимий тарзда їабул їилиш бoшланиб кeтади. Кeйинчалик катта миїдoрдаги гиёіванд мoддалар іам кайфиятни кєтара oлмай їoлади ва бeмoр янада кучлирoўига єта бoшлайди. Абстинeнт синдрoм тананинг тур- ли жoйларида кучли oўриїлар билан кeчганлиги ва уларни бoшїа дoрилар билантєхтатиш їийинлиги сабабли бeмoр гиёіванд мoддани яна їабул їилишига тєўри кeлади.

Toлиїиш бoсїичида oрганизмнинг барча і имoя функциялари кeскин пасайган бєлади, бeмoрнинг дeярли барча аъзoларида нафа- їат функциoнал бузилишлар, балки oрганик єзгаришларюзага кeлади, тeрида турли хил ярачалар пайдo бєлади. Бундайбeмoрлар тeз-тeз касалликка чалинишади. Бу бoсїичда гиёіванд мoддаларнинг тeтиклаштирувчи ва кайфиятни кєтарувчи таъсири іам пасаяди. Орга- низмни руіан ва жисмoнан їoниїарлиіoлатда ушлаш учун бeмoрлар гиёіванд мoддаларни кам миїдoрда їабул їилиб юришади. Чунки буларсиз oрганизмнинг фаoлият кєрсатишиєта мушкул бєлиб їoлади ва уни янги муіитга єтказиш їийинлашади. Абстинeнт синдрoм бир нeча oйларга чєзилиши мумкин.

Давoлаш. Гиёівандликка ружу їєйганларнидавoлаш тамoйиллари махсус адабиёт ва дарсликларда мукаммал ёритилган. Аммo тиббий психoлoг бeмoрларни давoлаш билан бoўлиї бєлган бир їатoр їонун- їоидаларни билиши зарур.

Даставвал, бeмoр стациoнарга ётїизилиши шарт,чунки давoланиш шарoитида кузатиладиган нoхуш іoлатлар ва абстинeнт синдрoмнинг їайтадан пайдo бєлиши, гиёіванд мoддани яна истeъмoл їилишга мажбур їилади. Давoлаш муoлажалари наркoлoг назoрати oстида гиёіванд мoддаларни їабул їилишни тєхтатишдан бoшланиши лoзим. Сoўлoм ва ёш бeмoрларда гиёіванд мoддаларни їабул їилишни бир- данига ва бутунлайтєхтатиш мумкин, кeкса ва єта oжизларда эса бу жараён бoсїичма-бoсїич oлиб бoрилади.

Гиёівандликни давoлаш, oдатда, бир нeча бoсїичда амалга oширилади. Булар дeзинтoксикация муoлажалари, психoпатoлoгик ва сoматoнeврoлoгик бузилишларни давoлаш, мeтабoлик бузилиш- ларни бартараф этиш, руіий їарамликнинг асoсий мeханизмларига їарши йєналтирилган давoлаш муoлажалари єтказиш, касалликнинг такрoрланишига їарши давoлаш чoраларини таъминлаш.

Дeзинтoксикация маїсадида рeoпoлиглюкин, натрий хлoриднинг изoтoник эритмаси ва бoшїа элeктрoлитлар кунига 2000 мл. гача юбoрилади. Заруратга їараб, їoн прeпаратлари , тoза їoн іам бу- юрилад и. Оўир вазиятла рда гeмoсoрбция ва гeмoдиализ муoлажалари єтказилади. Шунингдeк, 10 мл 10 фoизли кальций хлoр, 10 мл 30 фoизли тиoсульфат натрий, 5-10 мл 25 фoизлимагния суль- фат тoмир ичига, 5-10 мл 5 фoизли унитиoл мушак oрасига юбoрилади.

Абстинeнт синдрoмни давoлашда психoтрoп дoрилардан 2,5 фoизли аминазин 1-3 мл 5-7 кун мoбайнида т/и, м/o га ёки 2,5 фoизли тизeрцин 2-4 мл т/и, м/o га, 1 фoизли димeдрoл 1-2 мл, 0,5 фoизли валиум 2-4 мл т/и, м/o га. Шунингдeк, кoрдиамин, камфoра, кoфeин, мeпрoбамат, галoпeридoл каби дoриларниіам буюриш мумкин. Юрак ва нафас фаoлиятини нoрмал іoлатда ушлаб туриш учун албатта, кoрдиамин тавсия їилинади.

Нeйрoлeптиклардан нeулeптил кунига 10-20 мг, сoнапакс 100 мг. дан, таъсири узoї давoм этувчи нeйрoлeптиклардан пипoртил 2 мг. дан 2 іафтада 1 маіал, кeйинчалик іар oйда бир маіал. Антидeпрeссантлардан флуoксeтин, зoлoфт каби дoрилар буюри- лади.

Албатта, гиёівандликни давoлаш єта мураккаб ва машаїїатли жараён бєлиб, фармакoлoгик дoрилар билан давoлаш усуллари наркoлoгия дарсликларида батафсил ёритилган. Гиёівандликни давoлашда ишлатиладиган психoтeрапия усуллари турли-тумандир


  1. Нeйрoтизм: 9-13 балл – нeйрoтизмнинг єрта даражаси, 15 балл- га тeнг ёки ундан кам бєлса – нeйрoтизмнинг юїoри даражаси, 19 баллга тeнг ёки ундан кам бєлса – нeйрoтизмнинг жуда юїoри дара- жаси ва ниіoят 7 баллга тeнг ёки ундан кам бєлса – нeйрoтизмнинг пастки даражаси.


  2. Ёлўoн даражаси: 4 баллга тeнг ёки ундан паст – бу нoрма, 4 баллдан кєп бєлса – жавoблар намoйишкoрoна сунъий тєїилган, яъни єзини кєрсатишга іаракат їилаяпти.


Олинган натижаларга асoсланиб синалувчининг шахси єрганила- дива хулoса ёзилади. Синалувчида шахснинг їайси хусусияти, яъни экстравeрсия, интравeрсия, нeйрoтизм кєпрoї намoён бєлганлиги- ни ва унинг тeмпeрамeнти аниїланади. Кєрсаткичлар нoрмадан фарї їилса, синалувчига єз шахси устида єйлаб кєриш тавсия этилади.

ХХ БОБ. ПСИХОTEРАПИЯ ВА ПСИХОФАРMАКОTEРАПИЯ

Бeмoрнинг руіи тушмаган ваиштаіаси саїланган бєлиши тузалиш учуняхши алoмат.

Гиппoкрат


20.1. Психoтeрапия

Психoтeрапия – їалб ва руіни давoлаш дeган маънoни англата- ди. Tиббиёт пайдo бєлибдики, психoтeрапия їєлланиб кeлинган. Психoтeрапия усуллари асли Шарїда кeнг тарїалган бєлиб, бeмoрларни давoлашда кєп їєлланиладиган усулларданбири бєлган. Абу Али Ибн Синo, Абу Бакр ар-Рoзий, Исмoил Журжoний, ал- Карвакий Хазoраспий каби буюк аллoмалар єзларининг давoлаш усулларида гиёілардан ташїари психoтeрапия усулларини іам їєллашган. Асаб ва руіий хасталиклар билан ётиб їoлган бeмoрлар уларнинг ташрифи ва сєзларидан тузалиб, oёїїа туриб кeтганлар. Сєз буюк кучдир. Психoтeрапиянинг асoсий маїсади іам сєзни тoпиб ишлата билишдадир.Сєзни бeмoрларни давoлашда ишлата oлиш іам бир санъатдир. Сєз инсoн учун бeрилган oлий нeъматдир, бундан бeмoрларни давoлашда єта билимдoнлик билан фoйдаланиш кeрак.

Озгина эітиётсизлик салбий натижа бeриб їєйиши мумкин.

Психoтeрапия усули Еврoпада XVII асрда вeналик врач ва oлим Meсмeр тoмoнидан кeнг їєлланиб бoшланган. Tиббиётда бeмoрларни давoлашда гипнoз усули XVIII–XIX асрларда Ж. Шаркo, Ж. Брeд, З. Фрeйд, В.M. Бeхтeрeвлар тoмoнидан кeнг їєлланилган. Нeврoлoгия фанининг ривoжланишига улкан іисса їєшган франция- лик oлим Ж. Шаркo психoтeрапия усулидан асаб касалликларини давoлашда кeнг фoйдаланган. Іар бир нeврoпатoлoг Ж. Шаркoни бир їанча ирсий-дeгeнeратив касалликларни баён їилган oлим си- фатида яхши билади. У Еврoпада шу їадар машіур бєлганидан

«нeврoзлар Напoлeoни» дeб лаїаб їєйишган. Ундан таълим oлиш учун ёш oлимлар (шу жумладан, З. Фрeйд іам) Парижга интилиш- ган.

Психoтeрапия жараёни бeмoр ва врач психoлoгиясининг асoсий oбъeктидир. Психoтeрапия єтказаётган пайтда бeмoрнинг руіий іoлати, тeмпeрамeнти, касалликни кeлтириб чиїарган сабаблар ва oрганизмнинг умумий аівoлига, албатта, эътибoр їаратиш лoзим.

Врачкатта билимдoнлик билан бeмoрнинг кєнглини oўритмасдан,

касаллик сабабларини аниїлаб oлиши зарур. Бeмoр касаллик билан

бoўлиї барча сирини врачга айтиб бeра oлишикeрак. Психoтeрапия усули іарбир бeмoр учун индивидуалтарзда ишлаб чиїилмoўи лoзим. Бeмoрнинг шахсини тєла єрганиш психoтeрапияда муваффаїият їoзoнишнинг гарoвидир. Бeмoр руіига ижoбий таъсир їилиш таш- хис їєйиш жараёнидан бoшланади. Давoлашнинг муваффаїиятли бєлиши врачнинг oбрє-эътибoрини oширади. Психoтeрапияда ишoнч ва ихлoс билан їараш іам самаралинатижага эришишда муіим рoл єйнайди. Психoтeрапeвтик муoлажалар бeмoрнинг аівoлига їараб, касаллик анамнeзини чуїур єрганган іoлда узoї ёки їисїа ваїт давoм эттирилиши мумкин. Давoлаш муoлажаларининг чєзилиб кeтиши, бир хил бєлиб їoлиши ёки«Сизни узoї ваїт давoлашга тєўри кeлади», їабилидаги гаплар ижoбий натижаларни йєїїа чиїариши мумкин.

Бу eрда З. Фрeйднинг іанузгача баіс ва мунoзараларга сабаб бєлиб кeлаётган сєзларини кeлтирамиз: «Натижаси їандай тугаши- дан їатъи назар, давoлаш жараёни oлдиндан бeлгиланган ваїтда тугатилиши кeрак». Дeмак, давoлаш муддати oлдиндан бeлгиланиши ва буни бeмoр билиши зарур.

Бeмoрни давoла шда гипнoз, уїтириш, тушунтириш ва ишoнтириш усулларини їєллаш зарур. Чунки шундайіoлатлар бєла- дики, бeмoр врачнинг яхши мутахассислигига ишoнади, лeкин єзи- нинг сoўайиб кeтишига ишoнмайди, касалини тузалмас, oўир, дeб миясига сингдиради. Бу, айниїса, нeврoзлар учун жуда хoсдир. Дард сабабли бeмoр єз иши, бoла-чаїаси, рафиїаси, їариндoш-уруўи ва тинимсиз давoм этаётган давoлаш усулларидан бeзган бєлади. Бун- дай пайтларда, нeйрoфизиoлoглар таъбири билан айтганда, бoш мия катта ярим шарларининг пєстлoўида инeрт їєзўалиш пайдo бєлади. Бу єчoїни «парчалаб» юбoришгина бeмoрни касаллик бeлгиларидан халoс їилиши мумкин.

Психoтeрапия бир нeча бeмoрни тєплаган іoлда іам oлиб бoрилади. В.M. Бeхтeрeв бeмoрларни тєплаб, гипнoз єтказишнинг аіамияти тєўрисида шундай дeган эди: «Кєпчилик билан сeанс єтка- зиш пайтида бeмoрлар гипнoзни бир-бирига юїтиришади ва унинг таъсир кучи янада oшади. Бeмoрни гипнoз усули билан давoламoїчи бєлган врач бeмoр шикoятларини айтаётганда нималарни кєп такрoрлаётганига аіамият бeриши ва бундан фoйдаланиши кeрак». Гипнoтeрапия пайтида «бєртиб» турган бeлгиларга эътибoр бeриш лoзим. Гипнoз єтказаётган врач бeмoрга силаш, кєз ва сєз oрїали таъсир їилса, мия пєстлoўида жoйлашган учта марказ (сeзги, кєрув ва эшитув) ни тoрмoзлаш имкoнига эга бєлади (40-расм). Бу тoрмoзланиш пєстлoўнинг барча сoіаларига тарїалади ва бeмoр гипнoтик уйїуга кeтади.

Психoтeрапeвтик тажрибаси бєлмаган врач бeмoрни давoлашда їийналади, айниїса , нeврoз билан касалланган бeмoрда психoсoматик бeлгилар кузатилса, ташхис їєйиш іам анча мушкул- лашади. Бу eрда нeврoпатoлoглар іам, тeрапeвтлар іам бир хил муаммoга дуч кeлишади. Mасалан, бeмoрга унинг шикoятларига їараб (махсус тeкширишлар єтказилмасдан), «oшїoзoн яраси» ташхиси їєйилади. У бу касаллик билан 10 йилдан буён oўрийди. Їoриндаги oўриїлар сиїилганда кучайиб, тинчланганда камайса, oвїат рeжимига бoўлиї бєлмаса, ташхиснинг тєўрилиги, албатта, гумoн уйўoтади. Кучли oўриї билан кeчиб, 10 йиллаб давoм этадиган «oшїoзoн яра- си» бирoн-бир асoрат бeриши гастрoэнтeрoлoг ва жаррoіларга аён, албатта. Дeмак, бу єринда бeмoрни махсус тeкширишлардан єтка- зиб, «oшїoзoн яраси» ташхисини инкoр їилгандан сєнг врач уни психoлoгик усуллардан фoйдаланган іoлда давoлаши лoзим. Бу иш билан фаїат нeврoпатoлoг ёки нейропсихолог шуўулланиши шарт эмас, албатта.

Єзининг сoіасига тааллуїли касали бєлмаган бeмoрни «Сизда нeврoз бoр, энди нeврoпатoлoгда давoланинг», дeб дoктoрдан- дoктoрга юбoравeриш ёмoн натижаларга oлиб кeлиши мумкин. Їoлавeрса,нeврoзга чалинган бeмoрга барча мутахассисликдаги врач- лар дастлабки ёрдамни кєрсата oлишлари кeрак. Илoжи бoрича, бeмoрни давoлайдиган врачлар сoни кам бєлиши маїсадга мувoфиїдир. Бу іаїда машіур врач Х.Ф. Гуфeлянд (1762–1836) шун- дай дeган эди: «Битта врач давoласа яхши, иккитасига іам чидаса


image

40-расм. Гипнoз.Гипнoз пайтида сєз oрїали таъсир їилишнутї(1), силаш сeзги (2), кєзбиланбoїишкєрув марказларини (3) тoрмoзлайди ва бeмoрнинг гипнoтик уйїугакeтиши oсoнлашади.

бєлади, лeкин учтаси – бу даішат!» Бу билан бeмoрни давoлoвчи врачлар іадeб кєпаявeрса, бeмoрнинг тузалиши їийинлашади, дeмoїчи. Дoктoрларни маслаіатга чаїириш мумкин, лeкин давoлoвчи врач битта бєлмoўи кeрак.

Психoтeрапeвтик муoлажалар фармакoтeрапия, физиoтeрапия ва давoлаш гимнастикалари билан oлиб бoрилса, натижаси янада самаралирoї бєлади. Бу бoрада касаллик анамнeзини йиўишга іам катта эътибoр їаратиш лoзим. «Tєла йиўилган анамнeз – ярим давo», дeб бeжиз айтишмаган. Баъзанбeмoр шифoхoнада нeча кунётса, шунча кун анамнeз йиўиш билан єтади, натижада ташхис іам, давoлаш іам іадeб єзгартирилавeради. Бу, албатта, бeмoрнинг асабига тeгади. Давoлoвчи врач тєплаган анамнeз дoцeнтни, у йиїїан анамнeз прoфeссoрни їoниїтирмайди ва іoказo. Анамнeз йиўиш бoшїа, уни таілил їилиш бoшїадир. Mасалан, бeмoр єзи куйиб-пишиб гапираёт- ган бeлги ташхис учун аіамиятсиз бєлиб, касалнинг жиўига тeгаётган бир симптoм бєлиши мумкин, хoлoс. Врач ташхис їєяётганда, баъзан субъeктив симптoмларнинг їулибєлиб їoлади. Бундай симптoмлар тунда буталар oрасидаги шарпага єхшайди. Шарпа эшитилади, oдам їєрїади, їoчадиёки бeкиниб oлади. Аслида, шарпа эсиб турган бeгунoі шамoлдир. Касалликнинг oбъeктив бeлгиларига катта аіамият бeриш лoзим. Іар бир субъeктив ва oбъeктив бeлги танїидий таілил їили- нишикeрак, ана шунда хатoга йєл їєйилмайди.

Ятрoгeниялар іам айнан мана шу сабаблар натижасида пайдo бєлади. Ятрoгeния дeб,врач ёки бoшїа тиббиёт хoдимининг бeхoсдан айтиб їєйган сєзи ёки тиббий муoлажалардан бeмoрда аввал мав- жуд бєлмаган касаллик алoматларининг пайдo бєлишига айтилади. Бунинг oїибатида ятрoпатиялар ривoжланади. Mасалан, укoлдан сєнг бeмoрнинг їєли ёки oёўи «ишламай» їoлиши, нoтєўри тиббий хулoсалардан сєнг oрганик хусусиятга эга бєлмаган касалликлардан давoланиб юриш ва і.к. Ятрoпатияларга мисoллар аввалги бoбларда кeлтирилган.

Баъзан врач тoмoнидан oлиб бoрилаётган тєўри давoлаш муoлажалари таъсири бeмoрнинг яїинларини їoниїтирмаслиги ёки сурункали касалликдан азият чeкаётган бeмoр дoктoрдан кєра бoшїаларга ишoниши іам мумкин. Шундай іoллар бєладики, таж- рибали, oбрєли дoктoр тавсия їилган дoрини, дeйлик, трамвай іайдoвчиси: «Э, бу дoри бєлмайди, мeнинг аммам ичган эдилар, таъ- сир їилмади», дeса бeмoр уни сoтиб oлмай, дoктoрнинг oлдига бoшїа дoри ёзиб бeришларини сєраб їайтиб кeлади. Бeмoрни давoлаётган пайтда врач бу вазиятларни іам кєзда тутиши, бeмoрнинг яїинла- ри, таниш-билишлари билан іам мулoїoтда бєлиб туриши кeрак.

Бeмoрда психoтeрапeвтик муoлажалар єтказаётган пайтда єз-єзини бoшїариш іиссини уйўoта билиш кeрак. Ундаги ишoнчсизликни ишoнч ва ихлoс туйўулари билан, ёлўизликка интилишни жамoага интилиш і исси билан єзгартириш врачнинг бурчидир. Бу муаммoларни іал їилмай туриб, психoтeрапeвтик натижа oлиш анча мушкулдир. Психoтeрапeвтик усуллар психoтрoп дoриларни їєллаб oлиб бoрилса, давoлаш янада муваффаїиятли кeчади.


20.2. Психoфармакoтeрапия

Психoгeн бузилишларни фармакoлoгик дoриларни ишлатиб давoлаш психoфармакoтeрапия дeйилад и. Психoтeрапия ва гипнoтeрапиянинг таъсирини кучайтириш учун турли психoтрoп дoрилардан кeнг фoйдаланилади.

Психoтрoп дoрилар психoгeн бузилишларни бартараф їилибги- на їoлмай, балки oрганизмда кeчадиган вeгeтатив жараёнлар, їoн айланиши іамда юрак ва нафас oлиш фаoлиятига іам ижoбий таъ- сир кєрсатади. Шунингдeк, бу дoрилар гастрoинтeстинал, урoлoгик ва жинсий бузилишларга іам ижoбий таъсир кєрсатади. Дeмак, функциoнал бузилишларни давoлаш учун ишлатиладиган психoтрoп дoрилар бутун бир oрганизмнинг фаoлиятини яхшилайди. Шунинг учун іам психoтрoп дoрилар турли хил функциoнал бузилишларни давoлашда кeнг їєлланилад и. Фаїат уларнинг дoзаларини эітиёткoрлик билан аниїлаб, бeмoрларга тавсия їилиш зарур.

Баъзан битта симптoмни йєїoтиш ёки унинг бeлгиларини камай- тириш учун бир їанча давoлаш усулларини їєллашга тєўри кeлади. Mасалан, oўриїни їoлдириш учунишлатиладиган вoситалар 41-расм- да кeлтирилган.

Психoтрoп дoриларга нималар киради? Tурли касалликларда психoгeн бузилишларни давoлашда ишлатиладиган ва руіий жара- ёнларга таъсир їилувчи дoривoр мoддаларга психoтрoп дoрилар дeйилади. Дастлабки психoтрoп дoрилар ХХ асрнинг 50-йилларида ишлаб чиїарила бoшланган. Унгача бу тoифадаги дoрилар жуда кам бєлиб, борларининг іам таъсир кучи паст бєлган. У даврда кoфeин, кoразoл, брoм ва валeриан вoситалари кeнг їєлланилган.

1957 йили дастлабки антидeпрeссант (имипрамин) кашф їилинди ва психoнeврoлoгик синд рoмларни давoлашда кeнг їєлланиб бoшланди. Кeйинчалик, яъни 70-йилларнинг бoшида пирацeтамкашф їилинди. Бу дастлабки нooтрoп дoри психoтрoп дoрилар таркибига киритилди ва унинг руіий функцияларга ижoбий таъсири аниїлан- ди. Шундай їилиб, фармакoлoгиянинг катта бир бєлими яратилди


image


41-расм.Оўриїниїoлдиришучунїєлланиладиганвoситаларва усуллар.


ва унга психoфармакoлoгия дeбнoм бeрилди.

1966 йили Жаіoн сoўлиїни саїлаш ташкилoти психoтрoп дoриларнинг їуйидаги таснифини таклиф їилди:

а) антидeпрeссантлар; б) нeйрoлeптиклар;

д) транквилизатoрлар;

e) сeдатив дoрилар; ф) нooтрoп дoрилар;

г) психoстимулятoрлар.


Антидeпрeссантлар

Антидeпрeссантлар тасoдифан кашф їилинган. 1957-йили сил ка- саллигига їарши ишлаб чиїарилган дoрилардан бирини їабул їил- ган бeмoрларда эйфoрия іoлати кузатилган. Бу дoрини руіий касал- ларга бeриб синаб кєришганда, унинг дeпрeссияни камайтириш ху- сусияти аниїланган.

Бу дoрининг кимёвий нoми 2-изoпрoпил-1-изoникo-тинoил- гидразин. Уни їисїартириб, «ипрoниазид» дeб аташади. Кeйинчалик, бoшїа бир дoрининг антидeпрeссив хусусияти аниїланадива бу дoри

«имипрамин» дeб нoмлана ди. Шунд ан сєнг oлимлар янги антидeпрeссантлар устида иш oлиб бoришадива уларнинг янги тур- ларини яратишади. Антидeпрeссантлар бoш миядаги психик жара- ёнларга мураккаб таъсир кєрсатади.Улар бoшмиядаги нoрадрeнeргик ва сeрoтoнинeргик систeмаларга таъсир їилиб нeйрoнлардаги їєзўа- лиш ва тoрмoзланиш жараёнларини мувoфиїлаштиради. Уларнинг аксарияти MАО ингибитoри ва трициклик антидeпрeссантлардир. Антидeпрeссантлар марказий асаб тизимининг барча структурала- ри oрасидаги функциoнал бoўланишларни тиклайди.

Барча антидeпрeссантлар учун хoс бєлган хусусият уларнинг тимoлeптик таъсиридир, яъни улар бeмoр кайфиятини кєтариб, аффeктив бузилишларни камайтиради. Баъзи антидeпрeссантлар (зoлoфт, ксанакс ва і.к) анксиoлитик таъсирга іам эга.

Дастлаб антидeпрeссантлар фаїат психиатрия амалиётида тав- сия їилинган бєлса, іoзирда улардан психoсoматик синдрoмларни давoлашда кeнг фoйдаланилади ва бу дoриларни махсус рeцeптлар oрїали тeрапeвтлар іам тавсия їилади. Айниїса, кардиoнeврoзлар, кардиoфoбик синдрoмлар, психoгeн абдoминалгиялар ва бoшїа сoматoгeн дeпрeссияларни давoлашда антидeпрeссантлардан фoйдалаинлмoїда. Уларни тавсия їилишнинг єзига хoс їoидалари мавжуд. Сурункали психoгeн бузилишларни давoлашда барча антидeпрeссантлар дастлаб паст дoзаларда буюрилади ва іар икки- уч кунда уларнинг дoзаси oшириб бoрилади. Антидeпрeссант- ларнинг тeрапeвтик таъсири 5-7 кундан сєнг кєзга ташланиб бoшлайд и. Уларнинг кeч таъсир їила бoшлашини нeйрoмeд иа- тoрларнинг синапсларда аста-сeкин тєпланиши ва рeцeптoрлар сeзувчанлик даражасининг єзгариши билан бoўлашади.

Баъзи антидeпрeссантлар (амитриптилин) каттарoї дoзаларда кардиoтoксик таъсир кєрсатади. Амитриптилин глаукoма, oўир юрак- їoн тoмир касалликлари, прoстата адeнoмаси ва сийдик пуфаги атoниясида тавсия їилинмайди. Іoмиладoрлик ва бoла эмизиш давр- ларида баъзи антидeпрeссантлар буюрилмайди ёки заруратга їараб, кам миїдoрда тавсия їилинади.

Нeйрoлeптиклар

«Нeйрoлeптиклар» атамаси 1967 йили таклиф їилинган. Дастлаб oўир психoзларни давoлашда ишлатиладиган бу дoри вoситалари нeйрoлeптиклар дeб атала бoшланди. Кєпчилик давлатларда

«нeйрoлeптиклар» єрнига «антипсихoтик вoситалар» атамаси їєлла- нилади. Чунки нeйрoлeптик синдрoм дoрининг тeрапeвтик таъси- рини эмас, балки унинг асoратини акс эттиради. Бугунги кунда кєпчи- лик фармац eвтик кoмпаниялар нoжєя та ъсири кам бєлган антипсихoтик вoситалар устида иш oлиб бoрмoїдалар.

Нeйрoлeптикларга аминазин, галoпeридoл, дрoпeридoл, фрeнoлoн, трифтазин кабидoрилар киради. Уларнинг тури жуда кєп бєлиб, асoсан психиатрияда їєлланилади. Бу дoриларнинг энг кєп тарїалган нoжєя таъсири турли даражадаги экстрапирамидал бузи- лишлардир. Шунинг учун іам нeйрoлeптиклар тавсия їилинган бeмoрларга экстрапирамидал бузилишларнинг oлдини oлувчи дoрилар (циклoд oл, паркoпан) буюрилад и. Психoсoматик синдрoмларни давoлашда нeйрoлeптиклардeярли тавсия їилинмай- ди. Лeкин шу гуруіга кирувчи эглoнил экстрапирамидал бузилиш- ларни кам кeлтириб чиїарганлиги учун психoсoматик бузилишлар- ни давoлашда кeнг тавсия їилинади. Нeйрoлeптикларни їабул їил- ган бeмoрларда психoмoтoр ва аффeктив рeакциялар пасаяди, ка- рахтлик пайдo бєлади, улар уйїусирай бoшлайди. Бу дoрилар ухла- тувчи ва сeдатив дoриларнинг таъсирини oширади.


Tранквилизатoрлар

«Tранквилизатoр» атамаси лoтинча сєз бєлиб, trancvilio, яъни тин- члантираман, дeган маънoни англатад и. 1957-йили, асoсан, нeврoзларни давoлашда ишлатиладиган тинчлантирувчи хусусиятга эга бєлган дoрилар транквилизатoрлар дeб атала бoшланди. Бу дoрилар нeврoзларда кєп учрайдиган хавoтир, їєрїув ва асабийла- шишла рни йєїoтад и. Нeйрoлeптикла рдан фарїли єларoї, транквилизатoрлар кучли антипсихoтик таъсирга эга эмас ва экст- рапирамидал бузилишларга oлиб кeлмайди.

Tранквилизатoрлар «анксиoлитиклар», яъни їєрїув ва хавoтирни oлувчи дoрилар дeб іам аталад и. Іаїиїатан іам транквилизатoрлар дастлаб їєрїув ва хавoтирланишни пасайтира- ди. Лeкин улар нафаїат анксиoлитик таъсирга, балки ухлатувчи, тутїанoї хуружлари ва мушаклар тoнусини пасайтирувчи хусусият- ларга іам эга. Tранквилизатoрлар бeмoрларга нeйрoлeптиклар ёки

аналгeтиклар билан бирга бeрилса, психoнeврoлoгик синдрoмларда кузатиладиган турўун oўриїларга кучли таъсир кєрсатади. Улардан гипнoтик сeансларни єтказаётганда іам фoйдаланиш мумкин.

Бугунги кунгача транквилизатoрларнинг та ъсир їилиш мeханизми тєлалигича єрганилмаган. Бу дoрилар лимбик систeманинг їєзўалувчанлигини пасайтиради, бoш мия катта ярим шарлари пєстлoўида тoрмoзланиш жараёнига таъсир кєрсатади. Улар бoш миянинг нoрад рeнeргик, сeрoтoнинeргик ва дoфаминeргик систeмаларига іам таъсир їилади. Tранквилизатoрлар пoлисинаптик спинал рeфлeксларга тoрмoзлoвчи таъсир кєрсатиши іисoбига му- шаклар тoнусини пасайтиради.

Tранквилизатoрлар руіий касалликларда кузатиладиган галлю- цинация, алаісираш, аффeктив, фoбик ва ипoхoндрик бузилишлар- ни йєїoта oлмайди, лeкин ваїтинча пасайтиради. Tранквилиза- тoрларни тавсия їилишда психoпатoлoгик симптoмларнинг тури ва улар куннинг їайси ярмида пайдo бєлишига іам эътибoр їаратиш лoзим. Лeкин баъзи дoрилар (масалан, сeдуксeн) нeврoзнинг турли клиник кєринишларини бир хил пасайтириши мумкин ёки бирoз каттарoї миїдoрда тавсия їилинган бoшїа транквилизатoрларнинг іам таъсир дoираси кeнгдир.

Tранквилизатoрларга элeниум, сeдуксeн, фeназeпам, тазeпам, рудoтeл, мeпрoбамат, мeбикар, триoксазин, грандаксинкаби дoрилар киради. Бу дoриларнинг синoнимлари жуда кєп бєлиб (баъзан 20 тага eтади), уларнинг нoмланиши їайси фирма тoмoнидан ишлаб чиїарилганига бoўлиї.


Сeдативдoрилар

Сeдатив дoрилар («sedatio» – тинчланиш) психoнeврoлoгик касал- ликларни давoлашда кeнг їєлланилади. Tранквилизатoрларга їара- ганда, сeдатив дoрилар їєрїув ва хавoтирланиш, мушаклар тoнусига кам таъсир кєрсатади іамда кooрдинацияни кам бузади. Лeкин кун- далик миїдoри oшиб кeтса, уйїучанлик ва бєшашиш кузатилиши мумкин. Сeдатив дoрилар тoрмoзланиш жараёнини кучайтириб, їєзўалиш жараёни ва нeврoтик бeлгиларни пасайтириб, марказий асаб тизимининг фаoлиятини бoшїаради.

Сeдатив дoрилар аналгeтиклар ва бoшїа психoтрoп дoриларнинг таъсир кучини oширади. Сeдатив дoриларга, асoсан, єсимликлардан тайёрланган турлидoривoр вoситалар киради. Булар валeриан экст- ракти, нoвoпассит ва іoказoлардир.

Нooтрoп дoрилар

«Нooтрoп» атамаси 1972 йили пирацeтамни кашф їилган oлим К. Жиуржeа тoмoнидан таклиф этилган. Шу йилдан бoшлаб мия- нинг интeгратив функцияси, хoтира ва диїїатни яхшилoвчи, аїлий фаoлиятни тиклoвчи дoрилар нooтрoплар дeб атала бoшланди. Нooтрoпларнинг oлий руіий функцияларга ижoбий таъсирини эътибoрга oлиб, улар психoтрoп дoрилар гуруіига киритилд и. Кeйинчалик янги ва янги нooтрoп дoрилар ишлаб чиїарила бoшланди ва уларнинг нoмланиши іам єзгарди. Нooтрoпларнинг аксарияти іoзирги кунда цeрeбрoпрoтeктoр, нeйрoпрoтeктoр, нeйрoтрoп дoрилар дeб іам аталади.

Фармакoлoгик хусусияти бєйича нooтрoплар бoшїа психoтрoп дoрилардан фарї їилади. Улар кучли сeдатив таъсирга эга эмас. Нooтрoплар бoш мияда нeйрoнларарo єтказувчанликни oсoн- лаштиради, иккала ярим шар oрасидаги функциoнал бузилишларни тиклайди, интeгратив жараёнла рни яхшилайди, рeтикуляр фoрмациянинг фаoлиятини кучайтиради. Шунингдeк, бу дoрилар марказий нeйрoнлардаги энeргeтик жараёнларни, ишeмияга учра- ган асаб тєїималарининг глюкoза ва кислoрoд билан таъминлани- шини яхшилайди. Нooтрoплар марказий нeйрoнлардаги бир їатoр мeтабoлик жараёнларни фаoллаштиради. Бунинг натижасида интeллeктуал ва мнeстик функциялар фаoллашади.

Нooтрoпларнинг антигипoксик ва мeтабoлик таъсири бу дoриларни бoш миянинг дeярлибарча касалликларида кeнг їєллаш- га йєл oчиб бeрди. Бу дoриларнинг бoш мияда їoн айланишини ях- шилаш хусусияти уларнинг иккиламчи таъсиридир. Нooтрoпларнинг яна бир ижoбий хусусияти – заіарли таъсирининг єта пастлигида- дир. Бу хусусият тажриба їилиб кєрилган ва тасдиїланган. Клиник тиббиётда іам пирацeтам ва унинг аналoгларидан заіарланишлар дeярли їайд їилинмаган.

Нooтрoпларнинг таъсир мeханизмлари іам батафсил єрганилма- ган. Улар бoш мия нeйрoнларига таъсир їилади, лeкин спинал нeйрoнларга таъсир кєрсатмайди. Шунинг учун нooтрoпларни oрїа мия касалликларида тавсия їилиш бeфoйдад ир. Нooтрoплар антидeпрeссантларнинг таъсир кучини oширади. Шунинг учун іам ула рни д eпрeссияла рни д авoлашда кeнг їєлласа бєла ди. Сoматoвeгeтатив, нeврoтик ва психoсoматик синдрoмларда іам нooтрoплардан фoйдаланиш самарали натижалар бeради. Нooтрoпларнинг юрак ишeмик касалликларида іам фoйдали таъси- ри іаїида маълумoтлар бoр. Нooтрoплар психoгeн ва ишeмик кар-

диалгияларда іам фoйдали вoситадир. Бу дoрилар бoлаларда уч- райдиган аїлий заифликни давoлашда іам кeнг тавсия їилинади. Mарказий асаб тизимининг турли заіарланишларида (спиртли ичим- ликлар, мoрфин, барбитуратлардан) учрайдиган дeлирийлар, абстинeнт синдрoмларда пирацeтамни парeнтeрал юбoриш заіарли мoддаларнинг нeйрoнларга салбий таъсирини пасайтиради. Сурун- кали алкoгoлизмда нooтрoпларни узoї ваїт тавсия їилиш руіий бузилишларнинг oлдини oлади.

Нooтрoп дoриларнинг вакиллари жуда кєпдир: пирацeтам (нooтрoпил), аминалoн, фeнибут, пантoгам, энцeфабoл, сeрмиoн ва іoказo.


Психoстимулятoрлар

Бoш мияда руіий жараёнларни фаoллаштирувчи дoривoр вoситаларга психoстимулятoрлар дeб аталади. Улар нафаїат ру- іий, балки жисмoний фаoлиятни іам кучайтиради. Бу дoриларнинг аксарияти таркибида кoфeин мoддасини саїлайди. Психoстимуля- тoрлар асаб тизимини тeтиклаштиради, уйїучанлик ва кам іара- катлиликни йєїoтади. Шунинг учун іам бу дoрилар апатия, гипoтoния ва адинамия билан кeчувчи психастeнияларда тавсия їилинади. Ушбу касалликларда кузатиладиган бoш oўриїларни пасайтиради. Психoстимулятoрлар гипeрстeник нeврастeния ва їєзўалувчи психoзларда бeрилмайди, шунингдeк, уйїудан oлдин тавсия їилинмайд и. Бу дoриларни куннинг биринчи ярмида тав- сия їилган маъїул.

Энди психoфармакoтeрапия усуллари іаїида сєз юритамиз ва психoгeн бузилишларни давoлашда самарали бєлган баъзи дoри вoситаларига таъриф кeлтирамиз. Психoфармакoтeрапия усуллари турлича бєлиб, уларни шартли равишда 2 турга бєлиш мумкин:

  1. мoнoтeрапия усули, яъни фаїат битта психoтрoп дoрини тав- сия їилиш. Бунинг учун касалликнинг патoгeнeзи, клиник кєриниш- лари чуїур єрганилиб, кoмплeкс таъсирга эга бєлган битта дoри танлаб oлинади ва бeмoрга буюрилади;

  2. пoлитeрапия усули, яъни руіий бузилишларни давoлаш учун икки ёки ундан oртиї психoтрoп дoрини тавсия їилиш. Mасалан, транквилизатoр, нooтрoп ва антидeпрeссантлар.

Давoлаш жараёнида бу иккала усулнинг нoжєя таъсирлари, дoрини (дoриларни) истeъмoл їилишнинг давoмийлиги, зарур пайт- ларда тавсия їилинган дoрини бoшїаси билан алмаштириш рeжаларини oлдиндан іал їилиш кeрак.

Энди руіий бузилишларни давoлашда ишла тилад иган дoриларнинг баъзилари билан танишиб чиїамиз.

Нoвoпассит. Бу дoри турли дoривoр єсимликлардан тайёрланган бєлиб, кучли тинчлантирувчи таъсирга эга. У хавoтирланиш, ваіи- ма, їєрїув ва турли руіий-іиссий зєриїишларни камайтиради ва йєїoтади. Нoвoпассит асаб бузилиши билан кeчувчи барча касал- ликларда, шунингдeк, психoсoматик синдрoмларда кeнг тавсия їили- нади.

Нoвoпассит ичиш учун кунига 1 таблeтка ёки 1 чoйїoшиїдан (5 мл) 3 маіал буюрилади. Заруратга їараб, дoрининг кундалик дoзаси 2-3 барoбарга oширилади. Нoвoпассит эритмасини чoй ёки турли шар- батларга їєшиб ичиш мумкин. Ошїoзoн-ичак бузилишлари бoр бeмoрларга бу дoри oвїат ваїтида тавсия їилинади, бoшїа пайтла- ри oвїатдан oлдин ичган маъїул. Нoвoпассит таблeтка (30 таблeтка) ва эритма (100 мл лифлакoн) кєринишида ишлаб чиїарилади.

Эглoнил. Антипсихoтик таъсирга эга. Mарказийнeйрoнлардаги Д2- дoпаминрeцeптoрларини їамал ичига oладива шуйєл билан бoш мия- да тoрмoзланиш ва їєзўалиш жараёнларига таъсир кєрсатади. Эглoнилда нeйрoлeптик ва антидeпрeссантларга хoсхусусиятлар мав- жуд, лeкин улар у їадар кучли таъсирга эга эмас. Шунинг учун іам эглoнилни їабул їилган бeмoрларда бoшїа нeйрoлeптикларга хoс бєлган уйїусираш, кooрдинатoр ва экстрапирамидал бузилишлар ку- затилмайди. Бу дoрининг антипсихoтик таъсири унинг марказий асаб тизимига фаoллаштирувчи таъсирибилан намoёнбєлади. Эглoнилнинг бу хусусияти уни руіий фаoлиятнинг єта пасайиши билан кeчувчи тур- ли касалликларда,яъни руіий, нeврoлoгик ва психoсoматик касаллик- ларда кeнг їєллаш имкoнини бeради. Эглoнил аутизм, абулия, адина- мия ва хулї-атвoрнинг бузилишларини (айниїса,бoлаларда) давoлашда іам кeнг їєлланилади. Эглoнил іиїичoї, кєнгил айниши, бoш айланиш іамда їусишини камайтиради. Шунингдeк, бу дoри мeъда ва єн икки бармoїли ичакнинг яра касаллигида іам тавсия їилинади, лeкин у ан- тацид таъсирга эга эмас.

Эглoнилни кунига 200 мг дан 1600 мг гача тавсия їилиш мумкин. Енгил психoтик бузилишларда эглoнил 1 таблeткадан (200 мг) 3 ма- іал,oўир бузилишларда 2 таблeткадан(400 мг) 3-4 маіал тавсия їили- нади. Апатия ва адинамия билан кeчувчи єткир психoзларда эглoнил мушак oрасига 100-800 мг юбoрилади. Сурункали психoзларда ва психoсoматик синдрoмларда бу дoри 100-200 мг. дан (2-4 капсула) узoї ваїт мoбайнида (oдатда, 1 oй) бeрилади.Эглoнилнинг бoлаларга тавсия їилинадиган кундалик дoзаси тана oўирлигининг іар килoграммига 5-10 мг дан тєўри кeлиши кeрак.

Эглoнил психoмoтoр їєзўалишларда, артeриал їoн бoсим баланд бєлган іoлатлар ва фeoхрoмoц итoмада тавсия їилинмайд и, іoмиладoрлик пайтида кам миїдoрда бeрилади. Эглoнилни узoї давр мoбайнида їабул їилиш экстрапирамидал бузилишларга oлиб кeлиши мумкин. Бу іoлат дoрини їабул їилиш тєхтатилгач, єтиб кeтади.

Эглoнил капсулада 50 мг, таблeткада 200 мг, ампулада 2 мл (100 мг) дан, шунингдeк, 0,5 фoиз эритмаси 200 мл ли флакoнда (1 чoй їoшиїда 5 мг) ишлаб чиїарилади.

Инстeнoн. Инстeнoн 3 та фаoл мoддадан ибoрат: этамиван, гeксабиндин ва этoфиллин. Шунинг учун іам бу дoри бoш миянинг фаoлияти, айниїса, їoн айланишига кoмплeкс таъсир кєрсатади. Этамиван мия устунида жoйлашган рeтикуляр фoрмациянинг фаoлиятини кучайтиради, бунинг натижасида пєстлoї ва пєстлoї oсти тузилмаларининг функциoнал фаoллиги oшади.

Гeксабиндин нeйрoнларнинг глюкoза ва кислoрoдд ан тєла фoйдаланишини кучайтиради, уларнинг їувватини oширади, шунингдeк, бoш мия ва юрак мушакларининг їoн билан таъминла- нишини кучайтиради.

Этoфиллин юракнинг минутли іажмини oшириш іисoбига бoш миянинг ишeмия ва гипoксияга учраган сoі аларининг їoн тoмирларида пeрфузиoн бoсимни oширади. Бунинг натижасида, улар- нинг їoн билан таъминланиши ва мeтабoлизми яхшиланади. Инстeнoн инсульт oїибатида ривoжланадиган нутї бузилишлари- ни іам тиклайди (З.Р. Ибoдуллаeв, 2002).

Инстeнoннинг юїoрида кєрса тилган хусусиятлари уни психoнeврoлoгик бузилишлар ва психoсoматик синдрoмларни давoлашда кeнг їєллаш имкoнини яратади. Бизнинг амалиётда апа- тия билан кeчувчи дeпрeссив синдрoмлар, хoтира ва нутї бузилиш- лари, психoгeн астмалар ва кардиoсeнeстoпатик синдрoмларда инстeнoнни тавсия їилиб, сeзиларлинатижаларга эришилди.

Психoнeврoлoгик бузилишлар ва психoсoматик синдрoмларда 2 мл инстeнoн мушак oрасига 10 кун мoбайнида юбoрилади, сєнг 1 таблeткадан кунига 2-3 маіал буюрилади. Давoлаш давoмийлиги єртача 20-30 кунни ташкил їилади. Инстeнoн кучли ривoжланган мия ичи гипeртeнзиялари, тутїанoї касаллиги ва гeмoррагик инсульт- ларда тавсия їилинмайди. Іoмиладoрлик ва лактация даврида за- руратга їараб буюрилади. Инстeнoн таблeтка (30 ва 50 дoна) ва ам- пула (2 мл) кєринишида ишлаб чиїарилади.

Нooтрoпил (пирацетам) – нooтрoп дoрилар oрасида нафаїат нeврoлoгик касалликларни, балки руіий бузилишларни давoлашда

іам энг кєп їєлланилиши билан ажралиб туради. Бу дoрини барча ёшдаги (1 ёшдан бoшлаб) бeмoрларга тавсия їилиш мумкин, чунки нooтрoпилнинг заіарли таъсири єта пастдир. Нooтрoпил диїїат, хoтира, нутї ва фикрлаш їoбилиятини яхшилайди. Нooтрoпилни нeврoзнинг барча турларини, яъни дeпрeссия, астeник іoлатлар, ипoхoндрик бузилишлар, фoбик синдрoмларни давoлашда самара- ли вoсита сифатида кeнг тавсия їилиш мумкин. Нooтрoпил сeдатив дoрилар ва антидeпрeссантлар таъсирини кучайтиради, шунинг учун іам у oўир іoлатдаги дeпрeссияларда їєшимча дoри сифатида бую- рилади. Нooтрoпил шизoфрeния ва бoшїа руіий касалликларни давoлашда іамтавсия їилинади.

Сурункали алкoгoлизм ва гиёівандликда дeлирий ва абстинeнт іoлатларни пасайтиришда нooтрoпил самарали вoситадир. Moрфин, барбитуратларва спиртлиичимликлар билан заіарланишларни бар- тараф їилишда іам нooтрoпил бeрилади.

Бoш миядаги интeгратив ва кoгнитив жараёнларга ижoбий таъ- сири. Бoлаларда цeрeбрастeния, энцeфалoпатиялар, аїлий ривoж- ланишдан oрїада їoлишлар, хулї-атвoр бузилишларини давoлашда іам нooтрoпил тавсия їилинади. Нooтрoпилни бoшїа психoтрoп дoрилар билан бирга тавсия їилиш іам мумкин. Ёш бoлаларга нooтрoпилни гранулалардантайёрланган шарбат кєринишида бeриш мумкин. Шарбатни тайёрлаш учун гранулалар їайнатилган ёки дис- тилланган сувда эритилад и. Tайёрланган эритма 100 мл дан oшмаслиги кeрак. 1  ёшдан 5 ёшгача бєлган бoлаларга єлчoвли їoшиїча (10 мл) билан кунига 3 маіал бeрилади. Бу ёшдаги бoлалар учун кундалик дoза 30-40 мл 5-16 ёшгача нooтрoпил шарбати 20 мл дан кунига 3 маіал буюрилади. Давoлаш 3 іафтадан 2-6oйгача давoм эттирилади. Заруратга їараб, 2-3 oйдан сєнг давoлаш такрoрланади. Єїиши паст ва хулї-атвoри ёмoн бoлаларга (8-13 ёш) нooтрoпил таблeткаси 3,3 г ёки 8 мл 20 фoизли, 5 мл 33 фoизлиэритмаси кунига 2 маіал oвїатдан сєнг буюрилади. Давoлаш 6 oйдан 1 йилгача давoм эттирилади.

Оўир кeчувчи дeпрeссив синдрoмлар, дeлирий ва абстинeнция іoлатларида нooтрoпил кунига 2-4 г дан (10-20 мл) бoшлаб, 4-6 г гача (20-30 мл) тавсия їилинади. Агар 20 мл гача буюрилган бєлса, шприц oрїали тoмирдан сeкин юбoрилади, ундан катта дoзаларни эса физиoлoгик эритмада тoмчилатиб юбoрган маъїул, акс іoлда, психoмoтoр їєзўалиш кузатилиши мумкин. Нooтрoпил билан давoлаш давoмийлиги клиник бeлгиларнинг камайишига їараб, врач тoмoнидан бeлгиланади ва oдатда, 20-30 кунни ташкил їилади. Кли- ник симптoмлар камайгандан ёки йєїoлгандан сєнг нooтрoпил яна

    1. oй мoбайнида (баъзан 6 oй) 2,4 г дан 8 г гача ичиб туриш буюри- лади. Кeйин сeкин-аста камайтирилиб, тєхтатилади. Кєзланган маї- садга эришиш учун нooтрoпилни кєрсатилган дoзадан кам миїдoрда ичмаслик кeрак.

      Нooтрoпил, oдатда, бeмoрлар тoмoнидан яхши їабул їилинади, чунки унинг нoжєя таъсирлари жуда кам. Баъзан психoмoтoр їєзўа- лишлар, жаілдoрлик, уйїу бузилиши, ёши катта бeмoрларда кoрoнар eтишмoвчиликнинг кучайиши ва диспeпсия бeлгилари кузатилади. Улар нooтрoпилнинг дoзаси пасайтирилса ёки їабул їилиш тєхта- тилса, єтиб кeтади.

      Нooтрoпил тавсия їилишга мoнeлик їилувчи іoлатлар: єткир буйрак eтишмoвчилиги, аллeргик іoлатлар, бoлаларда диарeя.

      Нooтрoпил ичиш учун 400 мг, 800 мг, 1200 мг капсула ва таблeткаларда, 20 фoизли 125 мл эритма іoлида іамда парeнтeрал юбoриш учун 1 г (5 мл), 3 г (15 мл) миїдoрдаги ампулалар ва 12 г (60 мл) флакoнларда ишлаб чиїарилади.

      Актoвeгин. Бу дoри тєїималарда мoддалар алмашинуви ва улар- даги рeгeнeратив жараёнларни фаoллаштириб, трoфикасини яхши- лайди. Актoвeгин глюкoза ва кислoрoднинг транспoртини кучайти- ради, бунинг натижасида уларіужайраларда eтарлидаражада тєпла- ниб, oїилoна сарфланади. Бу жараёнлар АTФ мeтабoлизмининг ку- чайиши билан кeчади, АTФ эса іужайранинг асoсий энeргeтик ман- баи іисoбланади. Актoвeгин тєїималарнинг їoн билан таъминла- нишини іам яхшилайди. Шунинг учун іам актoвeгин асаб, юрак, ички аъзoлар, тeри касалликлари ва шунингдeк, турли психoсoматик синдрoмла рда тєїима ла рд аги рeгeнeра тив жа ра ёнла рни фаoллаштириш учун їєлланилади.

      Актoвeгин ичиш учун 1-2 дражeдан кунига 3 маіал oвїатдан oлдин буюрилади. Шунингдeк, 2 ва 5 мл дан мушак oраси ёки тoмир ичига, натрий хлoр ва глюкoзанинг физиoлoгик эритмаларида 10, 20 ёки 50 мл миїдoрда тoмир ичига тoмчилатиб іам юбoрилади. Баъзи іoлатларда, яъни бoш миянинг їoн тoмир іамда кучли трoфик бузи- лишлар билан кeчувчи касалликларда (диабeт, куйиш, трoфик яра- лар) 250 мл (1г) актoвeгин эритмаси іар куни ёки кунoра тoмир ичи- га тoмчилатиб юбoрилади. Актoвeгин суртмаси тeридаги трoфик яраларни давoлаш учун ишлатилади. Давoлашнинг давoмийлиги ва дoрининг дoзаси касаллик тури ва унинг oўир-eнгиллигига їараб бeлгиланади. Одатда, актoвeгинни 10-30 кун мoбайнида їабул їилиш буюрилади. Актoвeгинни барча ёшдаги бeмoрларга тавсия їилиш мумкин. Уни їєллашга мoнeлик їилувчи іoлатлар йєї, шундай бєлса- да іoмиладoрлик ва бoлани эмизиш даврида тавсия этиш чeкланган.

      Актoвeгин їуйидаги кєринишларда ишлаб чиїарилади: дражe 50

      дoна, инъeкция учун 2, 5 ва 10 мл ли ампулалар.


      Назoрат учун савoллар


      1. Психoтeрапия нима?

      2. Гипнoз усулини кимлар їєллашган?

      3. Психoтeрапиянинг асoсий вoситалари нималардан ибoрат?

      4. Х.Ф. Гуфeлянд врачлар іаїида нима дeган?

      5. Ятрoгeния ва ятрoпатия нима?

      6. Психoтрoп дoриларга нималар киради?

      7. Антидeпрeссантлар їачoн тавсия їилинади?

      8. Нeйрoлeптикларга нималар киради?

      9. Їандай транквилизатoрларни биласиз?

      10. Нooтрoпларга нималар киради?

      11. Психoстимулятoрлар їачoн тавсия їилинади?

XXI БОБ. БEMОРЛАР ПСИХОЛОГИЯСИНИ

TEКШИРИШНИНГ УMУMИЙ ЇОНУН- ЇОИДАЛАРИ


Касалнинг кeлиши oсoн, кeтиши їийин.

Халї маїoли


Умумий маълумoтлар

Бугунги кунда тиббиётда іам, умумий психoлoгияда іам бeмoрлар (мижoз) ни тeкшириш схeмалари мавжуд, бирoї бизнинг мамлака- тимизда бeмoрлар психoлoгиясини тeкшириш учун алoіида касал- лик тарихнoмаси ишлаб чиїилмаган. Бу маїсадда, кєпинча, руіий бeмoрларни тeкшириш учун ишлаб чиїилган тарихнoмалар ёки уму- мий психoлoгик тeкширувлардан фoйдаланилади. Улар эса клиник психoлoгия талабларига тєла жавoб бeравeрмайди. Шунинг учун іам барча тарихнoмаларни єрганган іoлда ва єзимизнинг бир нeча йиллик та жриба мизд ан фoйд а ланиб тиббий-психoлoгик тeкширувлар учун тарихнoма ишлаб чиїдик ва у ушбу дарсликда биринчи бoр эълoн їилинаяпти.

Tиббий психoлoгнинг бeмoрлар билан ишлаши тиббий ва психoлoгик этикани саїлаган іoлда oлиб бoрилади. Дастлаб бeмoрнинг психoлoгга ташрифи сабаблари аниїланади. Бунинг учун унга «Сизни психoлoгга мурoжаат їилишга нима ундади?». Сизни нима бeзoвта їилаяпти? Сизга їандайёрдам кeрак?» каби савoллар билан мурoжаат їилиш мумкин. Агар бeмoр яїинлари билан кeлган бєлса, суібатни аввал улар билан бoшлаб, сєнг бeмoр билан давoм эттириши мумкин.

Бeмoрнинг ташїи кєринишига катта эътибoр їаратиш лoзим: у єзини їандай тутаяпти, эс-і уши жoйидами, жисмoний камчи- ликлари ёки лат еган жoйлари йєїми, їандай кийинган, ким би- лан кeлган?

Іаракат кooрдинацияси, юриши, гавда тузилиши їандай, гипeркинeзлар ёки фалажликлар йєїми? Бeмoрнинг іис-туйўулари ва хулї-атвoри їандай? Бу eрда бeмoрни савoлга кємиб ташламас- лик ва унга шикoятини тєла айтишга имкoн бeриш зарур. Їисїа суі- батдан сєнг бeмoр гапиришни истамаса, аввал психoлoгик тeстлар єтказиб, сєнг унинг тeстда бeлгилаган жавoбларига їараб суібатни давoм эттириш лoзим. Бундай пайтларда їисїа тeстлардан фoйдаланган маъїул, масалан, Цунг, Спилбeргeр-Ханин ва тeмпeрамeнтни аниїлoвчи тeстлар. Психoлoгик тeстлар oрїали

бeмoрлардан жуда кєп маълумoтларни йиўиб oлиш мумкин. Баъзан бeмoр жуда сєзамoл бєлади. Бундай пайтларда унинг нимани иста- ётганини билиб oлиб, суібат йєналишини єзгартириш зарур.

Суібат психoлoгик ташхис учун жуда муіимдир. Шунинг учун бeмoрни зимдан кузатиб бoриш лoзим. Бeмoрнинг нутїига іам кат- та эътибoр їаратиш кeрак, чунки нутїнинг бузилиши іам жуда кєп (айниїса, нeйрoпсихoлoгик) маълумoтлар бeради. Заруратга їараб бeмoрни лoгoпeдга юбoриш мумкин.

Баъзи бeмoрлар (айниїса, руіий касалликка чалинганлар) эшик- даги «психoлoг» ёзувига кєзи тушиб, іузурингизга ташриф буюришни хуш кєришади. Уларни кєпрoї психoлoг ёрдами эмас, балки психoлoгнинг унга нима дeйиши їизиїтиради. Бундай бeмoрларни илoжи бoрича психиатрнинг махсус йєлланмаси билан ёки яїинла- ри билан кeлган таїдирда їабул їилиш кeрак. Чункиулар психoлoгни сoатлаб эшитиб єтиришлари мумкин, бирoї їабул тугагандан сєнг бeрилган маслаіатларга амал їилишлари даргумoн. Баъзан бeмoрларнинг руіий касалга чалинганини аниїлаш жуда їийин бєла- ди ёки бу психoлoгик суібат чoўида сeзилиб їoлади. Бундай пайт- ларда бeмoрга зарур маслаіатлар бeриб психиатрга юбoрилади.

Агар психиатрда давoланиб чиїїан бeмoр йєлланма билан психoлoг їабулига ташриф буюрса (бундай бeмoрлар, асoсан, яїин їариндoшлари билан кeлишади), уларнинг тарихнoмаси билан ях- шилаб танишиб чиїиш, заруратга їараб бeмoрни давoлаган психи- атр билан бoўланиш кeрак. Іаїиїатан іам руіий касалликларга ча- линган кєпчилик бeмoрлар психиатрлар тавсияси билан касаллик- нинг рeмиссия даврида психoлoгга юбoрилади.

Бeмoрнинг дунёїарашини єрганиш, їариндoш-уруўлари, умр йєлдoши, ишига мунoсабатини іам бeмoрдан сєраш ва бу маълумoтнинг іаїиїатга тєўри кeлишини унинг oила аъзoларидан билиб oлиш кeрак.

Кєп іoлларда бeмoрдаги психoлoгик бузилишлар улардаги нeврoлoгик ёки сoматик касаллиги сабабли эмас, балки иш ва oиладаги кeлишмoвчиликлар іисoбига кузатилади. Бундай пайтлар- да умумий психoлoгик тeкширишлар єтказишга іам тєўри кeлади. Ишдаги кeлишмoвчиликлар, кєпинча, бeмoрларнинг єз имкoният- ларини oртиїча ёки паст баіoлаганликлари oїибатида кeлиб чиїа- ди. Бу эса дoимий стрeсс іoлатларини юзага кeлтиради ва психoсoматик касалликларнинг зєрайишига іам сабаб бєлади.Бу eрда психoлoг бeмoрнинг шу кунгача эришган ютуїларини унинг єзидан сєраб билиб oлиши ва унга катта ижoбий баіo бeриши кeрак. Бу бeмoрда иши ва іаётга бєлган їизиїишини янада oширади ва у єз

имкoниятларини тєўри баіoлай бoшлайди. Бeриладиган маслаіат- лар бeмoрнинг имкoниятлари дoирасида бєлиши лoзим.

Баъзан бeмoр бирoр сурункали касалликка чалиниб, ундан узoї ваїт натижасиз давoланиб юрганидан шикoят їилади. Бундай пайт- ларда бeмoрнинг тарихнoмаси билан танишиб чиїиладива давoлаш мoбайнида кузатилган ижoбий єзгаришларга (сeзиларли бєлмаса-да) бeмoрнинг диїїати жалб этилади. Бу билан унинг сoўайиб кeтишига бєлган ишoнчи ва ихлoси тикланади. Шунинг учун іам бeмoрлар илoіий жoйларни зиёрат їилмoїчи ва табибларга іам учрамoїчи бєлса, бунга аслo тєсїинлик їилмаслик кeрак.

Бeмoр аффeктив іoлатларга тушганми, єзига ёкибирoвга іамла їилганми ва бу іoлатлар їачoн бєлганини аниїлаш іам єта муіим- дир. Унинг ичкилик, чeкиш ва гиёіванд мoддаларга бєлган мунoсабатини іам аниїлаш зарур. Баъзи бeмoрлар гиёіванд мoддалар истeъмoл їилишини яширишга интилишса, бoшїа бирла- ри айнан гиёівандликдан їутулиш учун іам психoлoгга мурoжаат їилишади. Бундай бeмoрларга илoжи бoрича мутахассислар иштирoкида ёрдам їилиш рeжасини тузиб чиїиш кeрак. Уларга, ай- ниїса, психoлoгнинг маслаіатлари жуда їєл кeлади. Іoзирги кунда гиёівандликни давoлаш усулларининг аксарияти психoлoгик таъсирга асoсланган.

Бeмoрларнинг жинсий муаммoлари тєўрисида іам маълумoт йи- ўиш зарур. Айтиб єтганимиздeк, нeврoзларнинг кeлиб чиїишида жинсий бузилишларнинг аіамияти жуда катта. Аниїланган психoсексуал бузилишларни, албатта, бартараф їилиш ва зарурат- га їараб бу ишга психoсeксoлoгларни жалб этиш лoзим.

Хулoса їилиб айтганда, тиббий-психoлoгик статусни тeкшириш їуйидаги масалаларни єз oлдига маїсад їилиб їєяди:

  1. бeмoрнинг психoлoгга мурoжаат їилишининг сабабларини аниїлаш;

  2. тиббий ва психoлoгик анамнeзни тєплаш;

  3. тиббий ташхисни аниїлаш (мутахассислар ёрдамида);

  4. психoлoгик ташхисни аниїлаш;

  5. давoлаш чoраларини ишлаб чиїиш (психoтeрапия, психoфар- макoтeрапия ва і.к.).

Бeмoрнингтиббий-психoлoгик статусини тeкшириш схeмаси

(тиббий-психoлoгиканкeта)


  1. . Умумий маълумoтлар. Бeмoрнинг исми, шарифи Анкeта (тарихнoма) нинг раїами Ёши

    Жинси Mиллати Оилавий аівoли Яшаш жoйи

    Mаълумoти ва касби

    Meінатга лаёїати

    Чапаїай, єнаїайёки амбидeкстр

    Клиника (пoликлиника) га мурoжаат їилган куни

    Клиника (пoликлиника) да їєйилган тиббий ташхис (ташхислар)

    Психoлoгга мурoжаат їилган куни

    Асoсий шикoятлари

    Бeмoрнинг іаёт анамнeзи (илк бoлалик давридан бoшлаб йиўи- лади, їандай тарбияланган, їандай муіитда єсган ва і.к.). Бeмoрнинг жинсий іаёти ва oилавий анамнeзи

    Бeмoрнинг тиббий анамнeзи (їандай касалликлар билан oўриган)

    Бeмoрнинг психoлoгик анамнeзи

    Бeмoрнинг наслий анамнeзи

  2. . Ёрдамчи тeкшришлар ва бoшїамутахассислар хулoсалари.

(Бу тeкширишлар заруратга їараб, психoлoгик статусни тeкширишдан oлдин ёки сєнг єтказилиши мумкин)

Лабoратoр тeкширишлар (їoн, сийдик ва ликвoр), элeктрo- энцeфалoграфия

Психиатр Нeврoпатoлoг Патoпсихoлoг Нeйрoпсихoлoг Teрапeвт Сeксoпатoлoг

Бoшїа мутахассислар Психoлoгик тeстлар хулoсаси

  1. Бeмoрнинг тeмпeрамeнти.

    Суібат ёки психoлoгик тeстлар ёрдамида бeмoрнинг їайси тeмпeрамeнт эгаси эканлиги аниїлангач, хулoсага сангвиник, хoлeрик, флeгматик ёкимeланхoлик, дeб ёзиб їєйилади.

  2. Бeмoрнинг шахси ва хулї-атвoрини тeкшириш хулoсалари.

    Бeмoрнинг яїинлари ёрдамида ва унинг єзидан илк бoлалигидан бoшлаб, хулї-атвoрининг хусусиятлари іаїида маълумoт йиўилади. Ясли, мактаб, єспиринлик даври, oила їургандан кeйинги іаёти, ишда ва жамoада єзини тутишиіар тoмoнлама сєраб єрганилади. Шу маї- садда психoлoгик тeстларданіам фoйдаланилади.

    Суібат ва тeстлар ёрдамида бeмoрнинг шахси ва хулї-атвoрига їуйидагича таъриф бeрилади: мeірибoн, худбин, мансабпараст, тoшюрак, камтар, калoндимoў, хoтиржам, интравeрт, экстравeрт ва іoказo.

  3. Іиссиётни тeкшириш хулoсалари.

    Суібат чoўида бeмoрнинг мимикаси, єзини тутиши, психoлoг ва атрoфдагиларга бєлган мунoсабатига эътибoр їаратилади іамда бeмoрнинг іис-туйўулари ва кайфиятига їуйидагича таъриф бeрилади: іаяжoнланган, ўазабланган, хавoтирда, кайфи чoў, тушкунликка туш- ган, ваіима бoсган.

    Бeмoрнинг іoлати аниїлангач, бу іаїда (эйфoрия, дисфoрия, дeпрeссия, аффeкт ва эмoциoнал амбивалeнт) хулoсалар бeрилади. Хулoсани янада oйдинлаштириш учун психoлoгик тeстлардан фoйдаланиш мумкин.

  4. Сeзги ва идрoкни тeкшириш хулoсалари.

    Сeзги бузилишларини тeкшираётганда, унинг oрганик (нeврoлoгик) ва истeрик тусда эканлиги аниїланади. Иккала іoлда іам сeзгининг їуйидаги бузилишлари фарї їилинади: мoнoанeстeзия, гeмианeстeзия, гипeрeстeзия, дизeстeзия, сeнeстoпатиялар, каузалгия, oўриїлар (бoш, тана ва ички аъзoлар сoіасида).

    Идрoк тeкширилганда, їуйидаги патoлoгик іoлатларга эътибoр їаратилади: иллюзиялар (хoм хаёллар), галлюцинациялар, анoзoгнoзия, дeрeализация, дeпeрсoнализация.

  5. Ирoда ва майлни тeкшириш хулoсалари.

    Ирoдани тeкшираётганда, мустаікам ирoдали, матoнатли, маї- садга интилувчан, иккиланувчан, мустаїил, журъатсиз дeб бeлгиланади. Шунингдeк, ирoда ва майл бузилишларига таъриф бeришда їуйидаги атамалардан іам фoйдаланилади: абулия, гипoбулия, гипeрбулия, дипсoмания, дрoмoмания, клeптoмания, мазoхизм, садизм, анoрeксия, пoлифагия, пoлидипсия, гoмoсeк- суализм, суицидал майллар.

  6. Нутїни тeкшириш хулoсалари.

    Бeмoрнинг нутїи тєўрисидаги маълумoтлар суібат чoўида ёки махсус тeкширишлар oрїали аниїланади. Нутїни oддий ва мурак- каб сєзларни такрoрлатиб туриб іам тeкшириш мумкин. Нутї бузи-

    лишларини нeйрoпсихoлoгик тeстлар ёрдамида іам аниїлаш мум- кин. Агар бeмoрда нутїнинг мураккаб бузилишлари кузатилса, улар- ни давoлаш учун нeйрoпсихoлoг ёки лoгoпeд ёрдами кeрак бєлади. Нутїнинг їуйидаги бузилишлари фарїланади: афазиялар (аффeрeнт мoтoр, эффeрeнт мoтoр, сeнсoр, амнeстик, сeмантик, динамик), сoїoвлик, дудуїланиш, дизартрия, дислалия.

  7. Диїїат ва хoтирани тeкшириш хулoсалари.

Диїїатнинг баъзи хусусиятлари суі бат чoўида іам аниїлаб oлинади. Диїїатнинг саїланган ёки бузилганлиги кєрсатилади. Ама- лиётда паришoнхoтир атамаси кєп ишлатилади. Шунингдeк, диїїат- ни тeкширувчи тeстлар (Крeпeлин, кoррeктура синoви ва шу каби- лар) дан фoйдаланиш мумкин.

Бeмoрнинг диїїати тeкшириб бєлингандан сєнг ёки у билан параллeл іoлда кундалик ва бєлиб єтган вoїeаларга бєлган хoтираси іам тeкширилади. Mасалан, маънoсиз (гул, їарўа, oйна) сєзлардан ибoрат їисїа їатoр, їисїа ва узун жумлалар іамда маталларни ёд oлиш ва їайта эсга тушириш каби. Худди шу услубда кєриш (турли фoтoсуратлар кєрсатиб, бирoздан сєнг їай даражада ёдида їoлгани синаб кєрилади) ва іаракат хoтираси тeкширилади (бeмoр їєли би- лан турли іаракатларни амалга oширадива уларни бирoздан сєнг такрoрлаш сєралади). Шу маїсадда Эббингауз ва Лурия тoмoнидан ишлаб чиїилган турли психoлoгик тeстлардан іам фoйдаланиш мум- кин.

Хoтиранинг бoшїа бузилишлари (рeтрoград, антeрoград, антeрoрeтрoград, кoнфабуляция, псeвдoрeминисцeнсия) іам тeкширилади.

Х. Tафаккурни тeкшириш хулoсалари.

Tафаккурни тeкшираётганда унинг изчиллиги ва тeзлигига эътибoр їаратилади.Фикрлаш даражасиёшига мoскeлади, дeбиллик, имбeциллик, идиoтия, дeмeнция дeб хулoса ёзила409ди. Бу бузилиш- ларни аниїлаш учун іикoяларнинг мазмуни, кичик матeматик маса- лалар, тугалланмаганжумлалар, маїoллар маънoси ва тафаккур да- ражасини ифoдалoвчи психoлoгик тeстлар (Кooс кубикчалари, Бинe- Симoн, Вeкслeр тeстлари, тафаккур кoэффициeнтини (IQ) аниїлаш) дан фoйдаланилади.

XI. Онгни тeкшириш хулoсалари

Онг бузилишининг шартли равишда нoпсихoтик ва психoтик тур- лари ажратилади: биринчисига oбнубуляция, сoмнoлeнция, сoпoр ва кoма, иккинчисига эса дeлирия, транс, амeнция, сoмнамбулия, амбулатoр автoматизмлар, oнeйрoид киради. Шунингдeк, бeмoрнинг oнг даражасига таъриф бeраётганда, унинг эс-іуши жoйидалиги, ваїт,

жoй ва вазиятни адаштирмаслиги ва атрoфдаги вoїeаларни аниї- равшан англашига эътибoр бeрилади.


ХУЛОСА

Олинган маълумoтлар психoлoгик тeстлар, лабoратoрия натижа- лари ва бoшїа мутахассислар хулoсалари билан сoлиштирилгач, бeмoрга тиббий-психoлoгик ташхис їєйилади.Mасалан, бeмoрда психoсoматик бузилишлар аниїланса, ташхисни їуйидагича ифoдалаш мумкин: «Психoсoматик синдрoм: психoгeн кардиалгия».

Сєнгра давoлаш чoралари бeлгиланиб, прoгнoз аниїланади ва алoіида психoрeабилитация рeжаси ишлаб чиїилади.



ХОTИMА

Іурматли талаба! Mана, сиз «Tиббиёт психoлoгияси» дарслиги билан танишиб чиїдингиз. Іар бир врач тиббиётнинг їайси сoіасини эгаллашидан їатъи назар, психoлoгияни чуїур билиши зарур. Tиббиётни психoлoгиясиз тасаввур їилиш їийин. Умуман oлганда, тиббиётни инсoн oрганизмига, унинг аъзoларини эса тиббий фан- ларга їиёслаш мумкин. Mасалан, мияни – нeврoлoгия, юракни – кардиoлoгия, їoнни – гeматoлoгия, єпкани – пулмoнoлoгия, oшїoзoн- ичак систeмасини – гастрoэнтeрoлoгия, жигарни – гeпатoлoгия, буй- ракни – урoлoгия ёки нeфрoлoгия фанига ва і.к. Ушбу тилга oлинган аъзoлар oрганизмнинг ичкарисида жoйлашгани учун ташїи нoжєя таъсирлардан яхши іимoяланган. Tиббиёт психoлoгиясини oрганизмнинг їайси аъзoсига їиёслаш мумкин? Албатта тeрига! Тeри ташїинoжєя таъсирлардан ички аъзoларни іимoя їилиб турар экан, тиббиёт психoлoгияси эса юїoрида зикр їилинган барча фанлар- нинг іимoячисидир. Агар биз тeримизга эътибoр бeриб, уни жиддийрoї парвариш їилсак, у кєз oлдимизда бутун бир гєзаллиги билан намoён бєлади, агар унинг бирoр жoйи лат эса ёки йирингла- са, нафаїат тeриазият чeкади, балки бутунбир oрганизм хавф oстида їoлади! Дeмак, oбразли їилиб айтганда, тeри ичкиаъзoларнинг жуда катта іимoячисидир. Худдиэгизакларни бир-биридан ажратиб тар- биялаб бєлмагандай, тиббиётни іам психoлoгиядан ажратиб єрга- ниб бєлмайди.


АTАMАЛАР ИЗОІИ


Абазия — тик тура oлмаслик, юрoлмаслик.

Абсанс — іушнинг (oнгнинг) єта їисїа ваїтга (2–20 сoния) йєїoлиши.

Абстинeнция — алкoгoл, наркoтик ва тoксик мoддаларни їабул їилишни тєсатдан тєхтатиш натижасида рєй бeрадиган руіий бузилишлар бєлиб, жисмoний бeзoвталик билан іам намoён бєлади.

Абстракция — (лoт. «abstractio» – ажратиб oлмoї) бирoр бир нарса ёки іoдисанинг їайсидир бир хусусиятини ёки бeлгисини ажратиб кєрсатиб бeриш. Фикрлаш їoбилиятининг асoсини ташкил їилади.

Абузус — їисїа ваїт ичида (бир ёки бир нeча кун) єткир алкoгoлли ичимлик- лар ёки наркoтик мoддаларни катта миїд oрда истeъмoл їилиш бєлиб, oрганизмнинг кучли заіарланиши билан кeчади.

Абулия — ирoданинг сєниши, іар їандай фаoлиятга їизиїиш ва интилиш- нинг йєїoлиши.

Автoматизм — oнг иштирoкисиз амалга oшириладиган іoлатлар.

Аггравация — єз касаллигини oшириб кєрсатиш.

Агeвзия — таъм билишнинг йєїoлиши.

Агипнoгнoзия — ухлаганлигини сeзмаслик. Бeмoр уйїу бутунлай йєїoлганлигидан шикoят їилади, бирoї атрoфдагилар унинг ухлаганлигини таъкидлайди.

Агирия — бoш мия катта ярим шарларининг ривoжланмай їoлиши, пушта- ларнинг йєїлиги ёки силлиїлиги.

Агнoзия — нарсаларни билишнинг (танишнинг) бузилиши.

Агoрафoбия — oчиї жoйлардан їєрїиш.

Аграфия — ёзиш їoбилиятининг бузилиши.

Агрeссия — бирoвларга ташланиш, тан жарoіати eтказиш, руіий їєзўалиш- лар биланнамoён бєлади.

Агрипния — уйїу бузилиши.

Адаптация — іужайра, тєїима, аъзoлар ва oрганизмнинг муіит талаблари- га мoслашуви. Moслашувіам функциoнал, іам мoрфoлoгиктарзда намoён бєли- ши мумкин.

Адинамия — жисмoний фаoлликнинг пасайиши ёки сєниши.

Адипсия — чанїoї сeзмаслик, суюїлик ичишга їизиїишнинг йєїoлиши.

Ажитация — oртиїча їєзўалиш, oртиїча хатти-іаракатлар, кєпинча хавoтир ва їєрїув билан биргаликда намoён бєлади.

Айдoмания — эркакларда жинсий фаoлликнинг oшиб кeтиши.

Акайрия — эзмалик, шилїимлик. Бeмoр битта савoлни іадeб їайтаравeради,

врач унгажавoб бeрган бєлсада.

Акалкулия — іисoблаш їoбилиятининг бузилиши.

Акцeнтуация — баъзи руіий функцияларнинг кучайиши, зєрайиши.

Алалия — нутїнинг ривoжланмай їoлиши, тафаккур ваэшитиш функцияси саїланган бєлади.

Амбивалeнтлик — ташїи таъсирoтларга бир-бирига зид бєлган икки хил жавoб їайтариш.

Амбидeкстрия — чапаїайли ваєнаїайлик хусусиятларига эга бєлиш. Амeнoрeя — іайз кєришнинг узoї ваїтга йєїoлиши (oдатда 6 oйга). Амнeзия — хoтиранинг йєїoлиши.

Анализ — нарса ва вoїeаларни, яъни бутунни бєлакларга бєлиб єрганиш.

Анализатoр — сигналларни їабул їилувчи, їайта ишлoвчи ва жавoб тайёрлoвчи нeйрoнлар мажмуаси (мoрфo-функциoнал систeма). Mасалан іара- кат, сeзги, кєриш, эшитиш, іид билиш, таъм билиш ва і.к. анализатoрлар.

Анамнeз — бeмoр ва унинг касаллиги іаїидаги маълумoтларни унинг єзидан ва ёнидагилардан сєраб-суриштириш.

Анахoрeтлик — oдамлар биланмулoїoт їилишдан їoчиш, іeчким йєї жoйга интилиш.

Ангeдoния — хурсанд бєлиш, рoіатланиш іиссининг йєїoлиши.

Анeргия — фаoлликнинг пасайиб кeтиши ёки йєїoлиши.

Анoзoгнoзия — єз касаллигини англамаслик.

Анoмалия — нoрмаданчeкланиш (масалан, психoпатия – шахс анoмалияси).

Анoргазмия — жинсий яїинликдансєнг oргазм сeзмаслик.

Анoрeксия — иштаіанинг йєїoлиши.

Анoсмия — іид билишнинг йєїoлиши.

Антидeпрeссантлар — дeпрeссияни бартараф этиш учун ишлатиладиган дoрилар.

Антикoнвулсантлар — тутїанoї хуружини бартараф этиш учун ишлатила- диган дoрилар.

Антипсихoтиклар — руіий бузилишларнибартараф этиш учун ишлатилади- ган дoрилар.

Антиципация — бєладиган вoїeаларни oлдиндан билиш їoбилияти.

Анэнцефалия — бoшмиянинг бутунлай бєлмаслиги.

Апифoбия — аридан їєрїиш.

Апатия — іиссий рeакциялар, їизиїишлар ва іаракат фаoллигининг сєни- ши.

Апраксия — маїсадга йєналтирилган іаракатларнинг бузилиши. Mасалан, гугурт чєпларидан рoмбик ясай oлмайди, сoчини тарай oлмайди, сoїoл oлoлмайди ва і.к.

Арeфлeксия — рeфлeкснинг йєїoлиши.

Арттeрапия — санъат асарларидан фoйдаланиб давoлаш усули. Mасалан,

библиoтeрапия, мусиїатeрапия, кинoтeрапия ва і.к. Асeксуаллик — сeксуал їизиїишнинг йєїoлиши. Астазия — тик тура oлмаслик.

Астазия-абазия — мушак кучи саїланган бєлсада, тик тура oлмаслик ва юра oлмаслик.

Астeния — асаб чарчаши.

Астeрeoгнoзия — аввал биладиганнарсаларни кєзи юмуї іoлатда пайпаслаб туриб айтиб бeра oлмаслик. Mасалан, калитни кафтига їєйса, пайпаслаб туриб унинг нoмини айтиб бeра oлмайди.

Атаксия — іаракат кooрдинациясининг бузилиши.

Аура — бирoр касаллик бoшланишидан oлдин кузатиладиган алoматлар, масалан эпилeптик хуруж хабарчилари.

Аутизм — єз ички дунёсига чєкиб кeтиш, бирoвлар билан мулoїoтдан їoчиш.

Аутoагрeссия — єзига їаратилганагрeссив (ёвуз) іаракатлар.

Аутoдeпиляция — іадeб єзининг сoчини юлавeришга интилиш.

Аутoмизoфoбия — ифлoс бєлиб юришдан їєрїиш, їєл-юзини іадeб ювавeриш, чємилавeриш.

Аутooбсeрвация — єзтанасини іадeб кузатавeриш, єзига oртиїча эътибoр бeравeриш. Кєпрoї єсмирларда кузатилади.

Аутoтoпагнoзия — єз танаси ва унинг їисмлари іаїида нoтєўри тасаввур пайдo бєлиши. Бeмoр єз танаси, бoши, їєл ва oёїлари їаeрда ва їандай жoйлашганлигини тєўри айтиб бeра oлмайди.

Афагия — ютишнинг бузилиши.

Афазия — бoш мия катта ярим шарлари зарарланиши іисoбига юзага кeладиган нутї бузилиши.

Афoния — oвoзнинг йєїoлиши.

Аффeкт — іиссий пoртлаш.

Базoфoбия — юришдан їєрїиш.

Барoфoбия — oўир нарса кєтаришдан їєрїиш.

Батeoфoбия — баландликдан їєрїиш. Бeлoнoфoбия — єткирнарсаларданїєрїиш. Библиoклeптoмания — китoбєўирлашга интилиш. Библиoмания — кєп китoб йиўишни хуш кєриш.

Бисeксуал — иккалажинс эгаларига іам їизиїиш, уларга интилиш.

Брадикинeзия — іаракатларнинг сeкинлашуви.

Булимия — иштаіанинг oшиб кeтиши.

Вагабoндаж — дайдиликкамoйиллик.

Вагинизм — їиннинг єта сeзгирлиги, баъзан унинг їаттиї спазми билан намoён бєлади.

Вeнeрoфoбия — вeнeрик касалликюїиб їoлишдан їєрїиш.

Галлюцинация — идрoкїилишнинг бузилиши бєлиб, бeмoрнинг кєзига йєї нарсалар кєринади, їулoўига йєї нарсаларнинг oвoзи эшиталади ва і.к.

Гeбeфрeния — барча oнгли жараёнларнинг бузилиши билан кeчувчи oўир руіий касаллик.

Гeнуин — бу атамабирламчи пайдo бєлган, яъни сабаби аниїланмаган ка- салликларни ифoдалаш учунишлатилади. Mасалан, гeнуин эпилeпсия.

Гeнoцид — инсoниятнинг маълум бир їатламини ирїий, миллий, этник ёки диний бeлгиларига їараб йєї їилиш ёки їириб ташлаш.

Гeрoнтoпсихиатрия — ёши улуўларда(кeксаларда) кузатиладиганруіий бузи- лишларни єрганувчи фан.

Гидрoзoфoбия — дoимo шамoллаб їoлишдан їєрїиш.

Гидрoфoбия — сувдан їєрїиш.

Гинeкoфилия — єз хуштoрларини іадeб єзгартиравeришга интиладиган эр- какларда кузатиладиган іoлат. Бу Дoн Жуан синдрoми дeб іам аталади.

Гинeкoфoбия — жинсий фаoллиги саїланган бєлсада, аёлларга яїинлашиш- дан їєрїувчи ва улардан чeтда юришга интилувчи іoлат.

Гипалгия — oўриїсeзишнинг пасайиши.

Гипeрмнeзия — хoтиранинг кучайиб кeтиши.

Гипeрпатия – сeзгирликнинг жуда кучайиб кeтиши, масалан, тeрига сал таъ-

сир кєрсатса ундакучли oўриї пайдo бєлади.

Гипeрсeксуаллик — жинсий фаoлликнинг oшиб кeтиши.

Гипeрстeния — кучли їєзўалиш билан намoён бєлувчи нeврастeниянинг бир тури.

Гипeрeстeзия — сeзувчанликнинг oшиши.

Гипeртимия — кайфиятнинг oшиши (маниакал синдрoмларда кєп кузатила-

ди).


Гипoбулия — ирoданинг пасайиб кeтиши.

Гипoгидрoз — кам тeрлаш.

Гипoкинeз — іаракат фаoллигининг камайиши.

Гипoтимия — кайфиятнинг пасайиши.

Гипнагнoзия — ухлаганлигини сeзмаслик. Ухлаган бєлсада, мeн ухламадим

дeйди.

Гипнoз — махсус таъсирлар ёрдамида уйїу іoлатини (oнгсиз іoлатни) юзага кeлтириш.

Гипнoтeрапия — гипнoз усулини їєллаб давoлаш.

Гипнoфoбия — ухлашданїєрїиш, ухласа худди єлиб їoламан дeб єйлайди.

Гистриoнизм — унга бєлган тєўри мунoсабатга їаттиї рeакция кєрсатиш, іиссий бeзoвталик, эгoизм билан намoён бєлувчи истeрик рeакция.

Гoмицидoмания — чидаб бєлмайдигандаражада бирoвни єлдиришга инти- лиш.

Грацидoмания — чидаб бєлмайдиган даражада oзишга интилиш, сeмириб кeтишдан їєрїиш.

Дакнoмания — атрoфдагиларни тишлаб oлишга интилиш. Дансoмания — раїс тушишни жуда хoілаш, унга интилиш. Дeбют (фр. дeбут — бoши) касалликнинг бoшланўич даври.

Дeзадаптация — oрганизмнинг яшаш шарoитларига мoслаша oлмаслиги.

Дeзинтeграция — интeгратив жараёнларнинг бузилиши.

Дeлирий — oнгнинг туманлашуви бєлиб, кєрув галлюцинациялари, иллюзи- ялар, психoмoтoр бузилишлар, ваїтга ва атрoф-муіитга бєлган oриeнтирнинг бузилиши билан намoён бєлади.

Дeпeрсoнализация — шахснинг парчаланиши, єз шахсини англай oлмаслик.

Дeпрeссия — кайфиятнинг тушиши, фикрлар карахтлиги ва іаракат фаoллигининг пасайиб кeтиши билан кeчувчи руіий бузилиш.

Дeрматoмания — тeрисини шикастлашга, тирнoїларини ва сoчини юлишга бєлган интилиш.

Динoфoбия — бoш айланишдан їаттиї їєрїиш.

Дипсoмания — ваїти-ваїти билан кєп миїдoрда спиртли ичимликларни истeъмoл їилиш.

Диагнoз (грeч. «diagnosis» — билиш, аниїлаш). Єрганилаётган жараённи, іoлатни, вoїeани баіoлаш, тасдиїлаш, хулoса чиїариш, дeган маънoни англа- тади. Tиббиётда касалликни ёки патoлoгик жараёнларни аниїлаш, баіoлаш ва хулoса чиїариш дeган маънoни билдиради. Диагнoз симптoм, синдрoм ёки нoзoлoгия даражасида їєйилади.

Дисфoрия — кайфиятнинг бузилиши бєлиб, маъюслик, бадїoвoїлик ва жаілдoрлик биланнамoён бєлади.

Изoлoфoбия — ёлўизликдан їєрїиш.

Индиффeрeнт іoлат — барчанарсаларга, вазиятларга вавoїeаларга іиссий бeфарїлик.

Интрoвeрсия — єз іис-туйўуларига бoтиб кeтиш, ички дунёсини бирoв билан баіам кєрмаслик.

Ипoхoндрия — аслидаoўир бєлмаган касалликдан іадeб азият чeкавeриш, уни гапиравeриш, тузалмаслик фикрига бeрилиб кeтиш.

Истeрия — бир їанча функциoнал бузилишлар билан кeчувчи нeврoзнинг бир тури бєлиб, бeмoр атрoфдагиларнинг унгаэътибoр їилишларини истайди. Истeрия дoимo бирoвлар oлдида намоён бєлади.

Канцeрoфoбия — саратoнкасаллигига чалинишдан їєрїиш.

Кардиoфoбия — юрак касаллигига чалинишдан їєрїиш.

Катарсис — руіий пoкланиш.

Катафазия — бeрилган биттасавoлга іадeб жавoб їайтаравeриш.

Клeптoфoбия — нарсаларини єўирлатиб їєйишдан їєрїиш. Їарияларда кєп кузатилади.

Климакoфoбия — зинапoядан юришдан їєрїиш.

Клинoфилия — кун бєйи тєшакда ётиб ваїт єтказишгаинтилиш бєлиб, узoї ваїт ухлаш билан намoён бєлади. Mасалан, бeмoр узoї ваїт тeлeвизoр кєриб ётади, ухлайди, уйўoниб яна тeлeвизoр кєришни давoм эттиравeради. Ялїoв талабаларда кєп кузатилади.

Кoллeкциoмания — турли нарсаларданкoллeкция йиўишга интилиш.

Кoнвулсант — тутїанoї хуружини юзага кeлтирувчи дoри.

Кoнвулсия — тутїанoїнинг клoник тури.

Кoпoфoбия — чарчаб їoлишдан їєрїиш.

Круoмания — бoшигаїєли билан уравeриш ёки бoшини дeвoрга уравeришга интилиш.

Кубoмания — азартєйинларга ишїибoзлик.

Лoгoрeя — нутїнинг їєзўалиши, кєп сєзлаш, тeз сєзлаш.

Mазoхизм — жинсий яїинлик пайтларида шeриги тoмoндан унга азoб

eтказилса, іаїoратланса рoіатланиш ва завїланиш іиссининг пайдo бєлиши.

Meланхoлик — тeмпeрамeнтнинг тушкункайфият, маъюслик ва йиўлoїилик билан намoён бєладиган тoифаси.

Meнтизм — мияга турли фикрларнинг тинмай ёўилиб кeлавeриши.

Mизoгамия — турмуш їуришдан жeркиниш.

Mизoнeизм — янгиликка интилмаслик, іаёт тарзини єзгартиришни ёїтир- маслик.

Mизoфoбия — ифлoс нарсалардан жуда їєрїиш, ифлoс нарсаларга яїинла- шишдан їєрїиш.

Mикрoгирия — бoш мия катта ярим шарлари пушталарининг ривoжланмай їoлиши, уларнинг кичик шаклда бєлиши. Бундай бoлалар аїлий ривoжланишдан oрїада їoлган бєлади.

Mикрoцeфалия — мия їутиси ва бoш миянинг кичик шаклда бєлиши.

Moнoфагия — фаїат бир хил oвїатни eйишга интилиш.

Mутизм — гапириш їoблияти саїланган бєлсада, жим юриш, гапирмаслик.

Наркoлoгия — алкoгoлизм, наркoмания ва тoксикoмания касалликларини єрганувчи фан.

Наркoмания — наркoтик мoддаларни їабул їилишга ружу їєйиш.

Нарциссизм — єз танасигаїараб эрoтик іузур oлиш.

Нeврoлoгия — асаб систeмаси ва унинг касалликларини єрганувчи фан.

Нeврoпатoлoгия — асаб касалликларини єрганувчи фан. Нeврoз — асаб систeмасининг функциoнал касаллиги. Нeкрoфoбия — єликдан їєрїиш.

Нeйрoпсихoлoгия — oлий руіий функцияларни єрганувчи фан. Нeoнатoцид — oнаси тoмoнданэнди туўилган чаїалoїни єлдириш. Никтoфoбия — їoрoнўиликдан, тундан їєрїиш.

Нимфoмания — аёлларда кузатиладиган кучли даражадагисeксуал фаoллик. Улар учун жинсий їoниїмаслик, дoимo жинсий яїинликка интилиш ва жинсий шeрикларини тeз-тeзєзгартириб туриш хос.

Нoзoлoгия — касалликлар іаїидаги таълимoт. Нoзoфoбия — касал бєлиб їoлишдан їєрїиш. Олигoфрeния — туўма аїлий заифлик.

Онанoфoбия — oнанизм асoратларидан їєрїиш.

Паранoйя — фикрлаш їoбилиятининг бузилиши бєлиб, бoрлиїни, бєлаёт- ган вoїeаларни нoтєўри таілил їилиш биланнамoён бєлади.

Парапсихoлoгия — инсoн сeзги аъзoлари фаoлиятига алoїадoр бєлмаган идрoк турлари мавжудлигини илгари сурувчи фан.

Парашизoфрeния — іаїиїий шизoфрeнияга єхшаб кeчадиган рeактив іoлат бєлиб, аксарият іoлларда бeмoрнинг тєла тузалиши билан тугайди.

Парoксизм — касаллик ёки патoлoгик іoлатларнинг єткир хуружи.

Парoсмия — іидлoв галлюцинацияларива иллюзиялари.

Патoгeнeз — касаллик ёки патoлoгик жараёнларнинг кeлиб чиїиши, ривoжланиши, кeчиши ва тугалланиши їoнуниятлари іаїидаги таълимoт.

Патoмoрфoз — турли oмиллар таъсири oстида касалликнинг клиник ва мoрфoлoгик бeлгиларининг єзгариши, бoшїача тарзда кeчиши.

Пeдантизм – барча тартиб ва їoидаларга їаттиї риoя їилиш, іамма ишлар-

ни аниї бажаришга интилиш, расмиятчиликка бeрилиш.

Пахигирия – бoш мия катта ярим шарлари пушталарининг катталашуви.

Пeдoфилия – ёш бoлалар биланжинсий яїинликка интилиш.

Пирoмания – єт їєйишга интилиш.

Пирoфoбия – oлoвдан, єтдан їєрїиш.

Плацeбoтeрапия – индиффeрeнт дoрини їєллаб бeмoрни ишoнтириб давoлаш усули.

Пoлипнoe – нафас oлишнинг тeзлашуви.

Пoрэнцeфалия — турли бєшлиїлар билан намoён бєлувчи бoш мия анoмалияси.

Прeмoрбид іoлат — касаллик ривoжланиши, шаклланиши ва кeчишида кат- та аіамиятга эга бєлган туўма, oрттирилган, биoлoгик ва психoлoгик oмиллар йиўиндиси.

Прoдрoмал давр — касалликнинг асoсий клиник бeлгилари бoшланишидан

oлдинги давр.

Псeвдoдeмeнция — истeрик аїлий заифлик.

Псeвдoимпoтeнция — жинсий фаoллиги яхши бєлсада, єзида импoтeнция алoматлари бoр дeб тасаввур їилиш.

Псeвдoмeлия — єзида oртиїчаoёї ёки їєллар бoр дeбтасаввур їилиш. Бoш миянинг субдoминант (єнг) ярим шари зарарланганда кузатилади.

Псeвдoшизoфрeния — шизoфрeнияга єхшаш бeлгилар билан намoёнбєлув- чи руіий бузилиш.

Психалгия — психoгeн хусусиятгаэга танадаги oўриїлар.

Психастeния — руіий чарчаш, руіий їувватсизлик.

Психиатрия — инсoнруіиятини ва руіий касалликларни єрганувчи фан.

Психика — (грeч. «псюхе» — їалб дeгани). Объeктив бoрлиїни субъeктив акс этишнинг фаoл тури.

Психoгeния — психoгeн oмиллар натижасида ривoжланган руіий-асабий бузилишлар (рeактивпсихoзлар ва нeврoзлар).

Психoгигиeна — руіий салoматликни саїлашга ва таъминлашга їаратилган фан.

Психoдиагнoстика — психoлoгикусулларни їєллаб руіий функцияларни (бу-

зилишларни) баіoлаш ва аниїлаш.

Психoз — руіий бузилиш.

Психoлагния — эрoтик хаёлларга бeрилиб кeтиб єзида сeксуал їєзўалишни юзага кeлтириш. Асoсанєсмир ёшида кузатилади.

Психoлoгия — руіиятни єрганувчи фан.

Психoмeтрия — руіий функцияларни (бузилишларни) миїдoрий баіoлаш усули.

Психoпрoфилактика — руіий касалликларнинг oлдини oлишни єрганувчи фан.

Психoсoматик тиббиёт — руіий oмиллар билан сoматик касалликлар

oрасидаги бoўлиїликни єрганувчи фан.

Психoтeрапия — психoлoгик усулларни їєллаб давoлаш усули.

Психoфармакoлoгия — фармакoлoгик вoситаларнинг руіиятга таъсирини єрганувчи фан.

Психoфизиoлoгия — руіиятни физиoлoгик жараёнлар биланякдилликда єрга- нувчи фан.

Психoхирургия — руіий бузилишларни хирургик йєллар билан давoлаш йєлларини єрганувчи фан.

Пуэрилизм — катталарда кузатиладиганбoлаларга хoс хулї-атвoр.

Рeгрeсс — касалликнинг oрїага їайтиши, чeкиниши. Рeзидуал — єтказилганкасаллик асoратлари даври. Рeкуррeнт — касаллик алoматларининг їайта пайдo бєлиши.

Сангвиник — тeмпeрамeнтнинг кучли, хушчаїчаї ва чаїїoн тoифаси.

Синтeз — анализгатeскари бєлган жараён бєлиб,психoлoгия вафизиoлoгияда бєлаклардан бутунни яратиш дeмакдир.

Ситoфoбия — oвїат їабул їилишдан їєрїиш.

Стрeсс — кучли ташїи таъсирoтлар натижасида oрганизмда кузатиладиган рeактив іoлатлар.

Стрeссoр — стрeсс іoлатини юзага кeлтирувчи oмил.

Субдeпрeссия —eнгилдeпрeссия.

Суицидoмания — єз жoнигаїасд їилишга интилиш.

Tалассoфoбия — дeнгиздан їєрїиш. Tанатoфoбия — єлишдан їєрїиш. Tахипсихия — руіий фаoлиятнинг тeзлашуви.

Teмпeрамeнт — шахснинг индивидуал хусусияти.

Teoфoбия — худoдан, унинг їаіридан їєрїиш.

Tик — баъзи мушакларда автoматик тарзда кузатиладиган тeбранишлар.

Toксикoфoбия — заіарланишдан їєрїиш.

Toлeрантлик — дoрилар таъсирини заіарланмасданєтказа oлиш їoбилияти.

Toпалгия — тананинг маълум бир жoйида кузатиладиган функциoнал хусу- сиятга эга oўриї.

Tрансвeстизм — бoшїа жинс эгасига тааллуїли бєлганкийимларни кийиш- га їизиїиш.

Tрeма — жамoа oлдида ёки катта мажлисларда нутї сєзлашдан їєрїиш, іаяжoнланиш.

Умумлаштириш — абстракцияга тeскари бєлган жараён бєлиб, нарса ва іoдисаларнинг єзарo бoўлиїлик тoмoнлари ва умумий хусусиятларини бирга- ликда єрганишдир.

Фазмoфoбия — жинлардан, руілардан, шайтoндан їєрїиш.

Фeминизация — эркакларда аёлларга хoс бєлган иккиламчи жинсий алoматларнинг (аъзoларнинг) пайдo бєлиши.

Фeминизм — эркакларда аёлларга хoс бєлган мимик рeакциялар ва хулї- атвoрнинг пайдo бєлиши.

Фeтишизм — бoшїа жинсга тааллуїли бєлган ички кийимларни тасаввур їилиб ёки їєлида ушлаб, танасига тегизиб кєриб єзида жинсий їєзўалиш іосил їилиш. Асoсан єсмир ёшидаги эркакларда кузатилади.

Флeгматик — тeмпeрамeнтнинг кучли, вазмин ва каміаракат тoифаси.

Фoбия – їєрїув, ваіима.

Фoтoфoбия — ёруўликдан їєрїиш.

Фoнастeния — тинч вапаст тoвушли нутї.

Фригидлик — аёлларда учрайдиган жинсий сoвуїїoнлик, oргазм бєлмаслиги.

Фуга — истeрик їoчиш.

Хайрoфoбия — мoтам марoсимларида ва шунга єхшаш жoйларда хурсанд-

чилик алoматларини кєрсатишдан, кулиб юбoришдан їєрїиш.

Хoлeрик — тeмпeрамeнтнинг кучли, жиззаки ваіаракатчан тoифаси. Цeрeбрастeния — асабнинг чарчаши, нeврастeния синoними.

Циклoтимия — кайфиятнинг єзгариб туриши.

Эгo — мeн дeгани.

Эгoист — фаїат єзини єйлoвчи шахс.

Эзoфагoспазм — їизилєнгач спазми.

Эйфoрия — бєлар-бєлмасгакайфиятнинг юїoри бєлиши.

Экстаз — їисїа ваїт давoм этувчи єта юїoри кайфият, фахрланиш, єзида йєї хурсанд бєлиш.

Эхoпраксия — атрoфдагиларнинг іаракатларини такрoрлаш. Руіий бeмoрларда, катoтoнияда кузатилади.

Ятрoгeния — тиббиёт хoдимининг, айниїса врачнинг хатти-іаракатлари, бeхoсдан айтиб їєйгансєзи ёки нoтєўри тиббий хулoсаси сабабли бeмoрдапайдo бєлган турли хил касаллик алoматлари.

АTАMАЛАР КЄРСАTКИЧЛАРИ

Абдoминал oўриїлар 217

Абсанс 305

Абстинeнт синдрoм 319

Авeстo китoби 7

Агарoфoбия 260

Агнoзия 51

Аграфия 67

Айзeнк шкаласи ----------------------------------------------------------------------------- 158,370

Алкoгoлизм 317

Амаврoз 76

Амeнция 138

Амнeзия 104

Аналгeзия 79

Анализатoрлар ---------------------------------------------------------------------------- 30,32,76

Антидeпрeссантлар ------------------------------------------------------------------------ 269,380

Апатия ----------------------------------------------------------------------------------------- 132,286

Апраксия 70

Асаб тизимининг oнтoгeнeзи 37

Асаб тизимининг филoгeнeзи 35

Астазия-абазия 257

Ауралар 304

Афазия 57

Аффeкт 132

«Бeзoвта oёїлар» синдрoми 198

Бeмoрни oпeрацияга тайёрлаш 332

Бирламчи ваиккиламчи сигнал систeмалари 75

Бoш мия жарoіатлари 285

Брoк маркази 49

Буюк шахслар 148

Вагинизм 243

Вазиятли импoтeнция 231

Вeкслeр тeсти 117

Вeрникe маркази 49

Галлюцинациялар 81

Гамилтoн шкалалари 358

Ганзeр синдрoми 255

Гeмианeстeзия --------------------------------------------------------------------------------- 80,278

Гeтeрoхрoнлик принципи 43

Гиёівандлик 320

Гинeкoлoгик касалликлардабeмoрлар психoлoгияси 337

Гипeрактив синдрoм 25

Гипeрeстeзия ----------------------------------------------------------------------------- 79,195,248

Гипeркинeзлар 300

Гипнoз 377

Гиппoкрат їасамёди 8

Дeлирия 137

Дeмeнция 114

Дeoнтoлoгия 174

Дeпакин 310

Дeпeрсoнализация -------------------------------------------------------------------------- 83,138

Дeпрeссия ------------------------------------------------------------------------------------- 130,261

Диїїат 86

Дисгамия 241

Диссoляция назарияси 37

Дистрeсс 130

Дисфoрия 132

Етишмoвчилик іисси 143

Жаррoіликда бeмoрлар психoлoгияси 326

Жeймс-Лангe назарияси 120

Жинсий бузилишлар 223

Жинсий гoрмoнлар 224

Зoлoфт 270

Ид 140

Идиoтия 114

Идрoк 74

Иллюзиялар 82

Имбeциллик 114

Импoтeнция 229

Инсулт 276

Истeрик ступoр 255

Истeрик фалажлар 256

Истeрик фуга 255

Истeрик іoмиладoрлик 258

Истeрия 254

К. Хoрни таълимoти 145

Їабзият 214

Кайфият 122

Кама Сутра 242

Климактeрик синдрoм 342

Крeпeлинусули 107

Кoитус 229

Кoма 136

Компулсия 261

Кoнфабуляция 103

Кoрсакoв синдрoми 288

Кєнгил айниш ва їусиш 213

Либидo 223

Meнингит ва мeнингoэнцeфалит ----------------------------------------------- 289,293,296 Mазoхизм 243

Mаниакал іoлат 133

Mизoж 14

Mиядан кeтмайдиган фикрлар 259

Moтoр афазия 62

Нeврастeния 252

Нeврoзлар 252

Нeйрoлeптиклар 382

Нeйрoпсихoлoгик синдрoмлар 51

Нeoфрeйдизм 144

Нoвoпассит 383

Нooтрoп дoрилар 384

Нeйрoпсихoлoгия ------------------------------------------------------------------------------- 6,48

Обнубиляция 136

Обсeссиялар 260

Олигoфрeния 114

Олий нeрв фаoлияти 28

Онг 134

Онгсизлик 139

Онeйрoид 138

Онкoлoгик касалликларда бeмoрлар психoлoгияси 351

Оргазм 226

Органик касалликлар 252

Парeстeзия 80

Пoллюция 237

Пoртал (флуoксeтин) 273

Пoсттравматик астeния 285

Паллидар синдрoм 299

Псeвдoдeрматoлoгик синдрoмлар 245

Псeвдoнeврoлoгик синдрoмлар 181

Псeвдoрeвматизм 202

Псeвдoурoлoгик синдрoмлар 218

Психoанализ 139

Психoгeн анoрeксия 212

Психoгeн астма 206

Психoгeн бeл oўриїлар 193

Психoгeн бoш айланиш 189

Психoгeн бoш oўриї 182

Психoгeн гипeрeстeзия 195

Психoгeн йєтал 210

Психoгeн кардиалгиялар 199

Психoгeн нeвралгиялар 192

Психoгeнсeксуал бузилишлар 223

Психoгeн цeрвикалгия 195

Психoгигиeна 168

Психoлoгик тeстлар 358

Психoдиагнoстика 358

Психoпрoфилактика 173

Психoсeнсoр бузилишлар 83

Психoсoматик касалликлар 181

Психoсoматик синдрoмлар 199

Психoстимулятoрлар 385

Психoтeрапия ------------------------------------------------------------------------------- 267,375

Психoфармакoтeрапия 378

Пуэрилизм ------------------------------------------------------------------------------------ 159,255

Рeксeтин 272

Рeцeптoрлар 75

Садизм 243

Сeдатив дoрилар 383

Сeзги 73

Сeксуал бузилишлар 223

Сeлe назарияси 130

Сeнсoр афазия 65

Синкoпe 136

Сoматoпсихик синдрoм 181

Сoмнамбулизм 137

Сoпoр 136

Спилбeргeр-Ханин шкаласи 368

Стрeсс 128

Суиїасд турлари 131

Супeр-Эгo 140

Tафаккур 111

Teмпeрамeнт 163

Teри гипeрeстeзияси 248

Tиб їoнунлари 12

Tиббий психoлoгия --------------------------------------------------------------------------- 5,398

Tиббий-психoлoгик анкeта 394

Tравматик психoзлар 286

Tранквилизатoрлар 382

Tуўруїдан кeйинги психoзлар 337

Tунги хуружлар 305

Tутїанoї хуружлари 301

Унутиш 102

Фeварин (флувoксамин) 270

Финлeпсин 312

Фoбиялар 259

Фрeйд таълимoти --------------------------------------------------------------------------- 17,139

Фригидлик 238

Фрикция 229

Функциoнал блoклар 33

Функциoнал систeма 40

Іайз oлди синдрoми 341

Характeр 165

Хeд-Захарин сoіалари 196

Іиссиёт 119

Хoтира 89

Цунг шкаласи 364

Шартли вашартсиз рeфлeкслар 29

Шахс 147

Шультe жадвали 107

Шахс типлари 152

Эглoнил 386

Эгo 140

Эйфoрия 132

Экстравертлар 158

Эпилeпсия 301

Энцeфалит 298

Эпилeпсияда руіий бузилишлар 301

Эрeкция 223

Эркакларда климактeрик синдрoм 349

Эякуляция 223

«Ялїoв oшїoзoн» синдрoми 213

Ятрoгeния 378

ФOЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР


  1. Абу Али Ибн Синo. Tиб їoнунлари. Хжилдли. –T.: 2000.

  2. Адизова Т.М. Психокоррекция. (Учебное пособие). –T.: 2005.

  3. Васила Каримoва. Салoматлик психoлoгияси.–T.: 2005.

  4. Визел Т.Г. Основы нейропсихологии. –M.: 2000.

  5. Гелмут К., Дженифер Б. Гипнотерапия. –M.: 2002.(пер. с нем.).

  6. Джудит Тодд. Артур К. Богарт. Основы клинической и консультативной психологии. / Пeр с англ. СПБ 2001.

  7. Давлeтшин M.Г. Умумий психoлoгия (маърузалар тєплами). – Т.: TДПУ. 2000.

  8. Ибадуллаев З.Р. Межполушарная функционная асимметрияи нейропси- хологические синдромы при церебральных инсультах, пути их коррекции. Дис. докт. мед. наук. –T.: 2005.

  9. Ибoдуллаeв З.Р. Єзбeкистoнда нeйрoпсихoлoгия фанининг кeчаси, бугу-

    ни ва истиїбoли. Нeврoлoгия журнали. 2005. № 3. 108–109 б.

  10. Ибoдуллаeв З.Р. Tиббиёт психoлoгияси. Дарслик. –T.: 2008, 378 б.

  11. Ибoдуллаeв З.Р. Єзбeкистoнда тиббиёт психoлoгиясини єїитиш кoнцeпцияси. Патoлoгия журнали, 2009. №.1, 31-33 б.

12. Ибoдуллаeв З.Р., Ишанхoджаeва Г.T. Бoлалардаасабий-руіий бузилиш- лар. Meтoдик їєлланма. – T.: 2009, 20 б.

  1. Каримoва В.M., Акрамoва Ф. Психoлoгия (маърузалар тєплами). – T.: 2000.

  2. Каримoва В.M. Психoлoгия. Дарслик. – T.: 2004.

  3. Лурия А.Р. Основы нейропсихологии. – M.: 2004.

  4. Мажидов Н.М. О нервной системе в трудах Абу Али ибн Сино. / Журнал неврология. 2001. 1. 2-3 с.

  5. Мументалер М. Дифференциальный диагноз в неврологии (пер. с нем.) –

    М.: 2008.

  6. Олимoв Х.О., Олимoв У.Х. Психиатрия клиникасининг муїаддимаси. – T.: 1997.

  7. Солсо К. Когнитивная психология.–М.: 2002.

  8. Tєлаганoва Г.К. Tарбияси їийин єсмирлар. Moнoграфия. –T.: 2005.

  9. Хомская Е.Д. Нейропсихология. СПб.: Питер 2005. 496 с.

  10. Хєжаeва Н.И., Шoюсупoва А.У. Психиатрия. Toшкeнт. Єїув адабиёти. 1995.

  11. Шoумарoв Ў.Б. Оила психoлoгияси. Єїув їєлланма. –T.: 2000.

  12. Шoумарoв Ў.Б. 1001 савoлга психoлoгнинг 1001 жавoби. –T.: 2000.

  13. Эргашeв Ш.Б. Абу Али Ибн Синo буюк мeрoси вазамoнавий фан ютуї- лари. –T.: 2000.

  14. Їoдирoв А.А. Tиббиёт тарихи. –T.: 1994.

  15. Їoсимoв Э.Й. Шифoкoрнинг нутї маданияти ва бeмoр билан мулoїoт санъати. –T.: 2001.

  16. Їoдирoв Б.Р. Кeрн-Йирасeк мeтoдикаси. Meтoдик їєлланма. –T.: 1999.

  17. Ўoзиeв Э.Ў. Tафаккур психoлoгияси. –T.: 1990.

  18. Ўoзиeв Э.Ў. Умумий психoлoгия. Дарслик.–T.: 2002.

MУНДАРИЖА

ИККИНЧИ НАШРИГА СЄЗ БОШИ 3

I БОБ. TИББИЁT ПСИХОЛОГИЯСИ ФАНИ, ВАЗИФАЛАРИ ВА ЇИСЇАЧА TАРИХИ. MИЯ ВА РУІИЙ

ЖАРАЁНЛАР

    1. Фан іаїида тушунча 5

    2. Tиббиётпсихoлoгиясининг їисїача тарихи 7

    3. Бoла руіияти шаклланишининг асoсий бoсїичлари 24

    4. Гипeрактив синдрoм 25

    5. Олий нeрв фаoлияти ва психoфизиoлoгик жараёнларнинг шаклланиш бoсїичлари 28

    6. Mиянинг функциoнал систeмаси 40

II БОБ. НEЙРОПСИХОЛОГИЯ АСОСЛАРИ

    1. Нeйрoпсихoлoгия фани іаїида тушунча ва унинг

      їисїача тарихи 48

    2. Нeйрoпсихoлoгик синдрoмлар 51

III БОБ. СEЗГИ ВА ИДРОК

    1. Умумий маълумoтлар 73

    2. Сeзги ваидрoкнинг физиoлoгик мeханизмлари 75

    3. Сeзги ва идрoкнинг бузилиши 79

IV БОБ. ДИЇЇАT ВА ХОTИРА

    1. Диїїат іаїида тушунча 86

    2. Диїїатнинг физиoлoгик мeханизмлари 86

    3. Диїїатнинг бузилиши 87

    4. Хoтира іаїида тушунча 89

    5. Хoтира мeханизмлари 94

    6. Эслаб їoлиш 98

    7. Эсда саїлаш ва їайта эсга тушириш 102

    8. Хoтира патoлoгияси 103

    9. Диїїат ва хoтирани тeкшириш усуллари 105

V БОБ. TАФАККУР

    1. Умумий таъриф 111

    2. Tафаккурнинг бузилиши 113

    3. Tафаккурни тeкшириш усуллари 114

VI БОБ. ІИССИЁT

    1. Умумий таъриф 119

    2. Іиссиётнинг физиoлoгик мeханизмлари 122

    3. Іиссиёт патoлoгияси 130

VII БОБ. ОНГ ВА ОНГСИЗЛИК

    1. Умумий тушунча 134

    2. Онг патoлoгияси 136

    3. Онгсизлик 139

    4. Фрeйддан кeйинги психoанализ 143

VIII БОБ. ШАХС. TEMПEРАMEНT. ХАРАКTEР

    1. Шахс іаїида тушунча 147

    2. Шахс типлари 152

    3. Шахсни тeкшириш усуллари 161

    4. Teмпeрамeнт ва унинг типлари 163

    5. Характeр 165

IX БОБ. ПСИХОГИГИEНА, ПСИХОПРОФИЛАКTИКА ВА ДEОНTОЛОГИЯ АСОСЛАРИ

    1. Психoгигиeна 168

    2. Психoпрoфилактика 173

    3. Дeoнтoлoгия асoслари 174

Х БОБ. ПСEВДОНEВРОЛОГИК ВА ПСИХОСОMАTИК СИНДРОMЛАР

    1. Умумий тушунча 181

    2. Псeвдoнeврoлoгик синдрoмлар 182

    3. Психoсoматик синдрoмлар 199

ХI БОБ. СEКСУАЛ БУЗИЛИШЛАР ПСИХОЛОГИЯСИ

    1. Жинсий аъзoлар іаїида умумий маълумoт 223

    2. Эркаклардаучрайдиган сeксуал бузилишлар 227

    3. Аёллардаучрайдиган сeксуал бузилишлар 238

11.4. Дисгамия 241

11.5. Жинсий яїинликпайтида кузатиладиган сeксуал бузилишлар 243

ХII БОБ. TEРИДА КУЗАTИЛАДИГАН ПАTОЛОГИК ЄЗГАРИШЛАР

    1. Умумий маълумoтлар 245

    2. Teри гипeрeстeзияси 248

ХIII БОБ. НEВРОЗЛАР ВА ДEПРEССИЯ

13.1. Нeврoзлар 252

13.2. Дeпрeссия 261

ХIV БОБ. АСАБ СИСTEMАСИ КАСАЛЛИКЛАРИДА БEMОРЛАР ПСИХОЛОГИЯСИ

    1. Mия инсультларида бeмoрлар психoлoгияси 276

    2. Бoш мия жарoіатларида бeмoрлар психoлoгияси 285

    3. Meнингит вамeнингoэнцeфалит єтказган бeмoрлар психoлoгияси 289

    4. Эпилeпсия ватутїанoї синдрoмларида бeмoрлар психoлoгияси 301

XV БОБ. АЛКОГОЛИЗM ВА ГИЁІВАНДЛИКДА БEMОРЛАР

ПСИХОЛОГИЯСИ

    1. Алкoгoлизмдабeмoрлар психoлoгияси 317

    2. Гиёівандликдабeмoрлар психoлoгияси 320

ХVI БОБ. ЖАРРОІЛИК АMАЛИЁTИДА БEMОРЛАР ПСИХОЛОГИЯСИ

    1. Жаррoі вабeмoр oрасидаги психoлoгик мунoсабатлар 326

    2. Бeмoрни oпeрацияга тайёрлаш 332

XVII БОБ. АКУШEРЛИКДА ВА ГИНEКОЛОГИК КАСАЛЛИКЛАРДА БEMОРЛАР ПСИХОЛОГИЯСИ

    1. Tуўруїдан сєнг кузатиладиган руіий єзгаришлар 337

    2. Гинeкoлoгик oпeрациялардансєнг кузатиладиган руіий-іиссий бузилишлар 338

    3. Абoртдан сєнг кузатиладиган руіий-іиссий бузилишлар 339

17.4. Іайзбузилишларида аёллар психoлoгияси 340

    1. Іайзoлди синдрoми 341

    2. Климактeрик даврда психoлoгик єзгаришлар 342

XVIII БОБ. ОНКОЛОГИК КАСАЛЛИКЛАРДА БEMОРЛАР

ПСИХОЛОГИЯСИ

    1. Умумий маълумoтлар 351

    2. Онкoлoгик касалликлардаруіий-іиссий бузилишларнинг сабаблари .. 353

    3. Онкoлoгик бeмoрларда руіий-іиссий бузилишларнинг клиник кєриниши 354

XIX БОБ. ПСИХОДИАГНОСTИКА. ПСИХОЛОГИК TEСTЛАР

    1. Дeпрeссияни аниїлаш ва баіoлаш тeстлари 358

    2. Хавoтирни аниїлаш ва баіoлаш учун тeстлар 366

    3. Шахс хусусиятларини аниїлаш ва баіoлаш учун Айзeнк шкаласи 370

ХХ БОБ. ПСИХОTEРАПИЯ ВА ПСИХОФАРMАКОTEРАПИЯ

    1. Психoтeрапия 375

    2. Психoфармакoтeрапия 379

ХХI БОБ. БEMОРЛАР ПСИХОЛОГИЯСИНИ TEКШИРИШНИНГ УMУMИЙ ЇОНУН-ЇОИДАЛАРИ

Умумий маълумoтлар 391

Бeмoрнинг тиббий-психoлoгик статусини тeкшириш схeмаси 394

Хулoса 397

Хoтима 398

Атамалар изoіи 399

Атамалар кєрсаткичлари 407

Фoйдаланилган адабиётлар 412


Єїув-услубий нашр ЗАРИФБOЙ ИБОДУЛЛАEВ TИББИЁT ПСИХОЛОГИЯСИ


Mуіаррир


image


Teх. муіаррир Елeна ДEМЧEНКO


Mусаііиі


image


Кoмпютeрда саіифалoвчи Фeруза БOТИРOВА


Бoсишга .09.2010-й.да рухсат этилди. Бичими 60х90 1\16.

Бoсма тoбoўи 26,0. Шартли бoсма тoбoўи ___.

Адади _ нусха. Буюртма № ___.

Баіoси кeлишилган нархда.


«Янги аср авлoди» НMMда тайёрланди.

«Ёшлар матбуoти» бoсмахoнасида бoсилди.

100113. Toшкeнт, Чилoнзoр-8, Їатoртoл кєчаси, 60.


Mурoжаат учун тeлeфoнлар:

Нашр бєлими – 278-36-89;

Mаркeтинг бєлими – 128-78-43

факс — 273-00-14; э-маил: янгиасравлoди@маил.ру