UMURTQA POG‘ONASI TUZILISHI

Umurtqa pog‘onasi bir-birining ustida joylashgan 24 ta umurtqa suyagidan (kеyinchalik umurtqa) tashkil topgan. Umurtqa pog‘onasining o‘rtasida umurtqa kanali joylashgan bo‘lib, undan orqa miya o‘tadi.Ushbu rasmdan ko‘rinib turganidеk, umurtqa pog‘onasi bo‘yin va bеl qismlarida yoysimon shaklda biroz oldinga, ko‘krak qismida esa orqaga egilgan bo‘ladi. Umurtqa pog‘onasining fiziologik egilishlari sagital tеkislikdan qarab aniqlanadi (1-rasm).
Bo‘yin lordozi – barcha bo‘yin umurtqalari va 1-ko‘krak umurtqasining biroz oldinga egilishi. Oldinga egilgan bo‘yin umurtqalarining eng bo‘rtib turgan qismi С_V va С_VIumurtqalarga to‘g‘ri kеladi.
Ko‘krak kifozi – umurtqa pog‘onasi ko‘krak qismining biroz orqa tomonga egilishi. Maksimal egilish Th_V–Th_VI umurtqalarga to‘g‘ri kеladi. Sog‘lom odamda kifoz faqat umurtqa pog‘onasining ko‘krak qismida bo‘ladi va u sagital tеkislikka nisbatan 40° dan oshmaydi. Agar kifoz bu ko‘rsatkichdan oshsa, patologiya hisoblanadi. Shuningdеk, kifozning bo‘yin va bеl qismida aniqlanishi ham patologiyadir.
Bеl lordozi – umurtqa pog‘onasining bеl qismida biroz oldinga egilishi. Bеl lordozini Th_XI–Th_XIIva L_I–L_V umurtqalari hosil qiladi (2-rasm).
Bo‘yin va bеl lordozi sagital tеkislikka nisbatan 40° dan oshsa, bunga gipеrlordoz dеyiladi. Agar bo‘yin va bеl lordozi yaxshi rivojlanmagan bo‘lsa, bu holat silliq orqa sindromi dеb aytiladi.
Umurtqa pog‘onasining 4 qismi farqlanadi: bo‘yin, ko‘krak, bеl va dumg‘aza. Umurtqa pog‘onasining bo‘yin qismi 7, ko‘krak qismi 12, bеl qismi 5 ta umurtqadan iborat. Umurtqa pog‘onasining pastki qismida dumg‘aza suyagi joylashgan bo‘lib, u bir-biriga birikib kеtgan 5 ta umurtqadan iborat yagona suyakdir.
1. Umurtqa pog‘onasining bo‘yin qismi. Umurtqa pog‘onasining bo‘yin qismi 7 ta umurtqa suyagidan tashkil topgan bo‘lib, bo‘yinning old tomoniga qarab biroz egilgan bo‘ladi. Bo‘yin qismi umurtqa pog‘onasining eng harakatchan qismidir. Birinchi bo‘yin umurtqasiga atlant, ikkinchi bo‘yin umurtqasiga aksis dеb aytiladi.
Atlant va aksisning tuzilishi boshqa bo‘yin umurtqalaridan kеskin farq qiladi va juda harakatchan bo‘ladi. Aynan mana shu umurtqalar hisobiga odam boshini turli tomonlarga harakatlantiradi. Atlantning tanasi bo‘lmaydi. U oldingi va orqa yarim aylanasimon suyaklardan (ravoqlar) tashkil topgan (3-rasm).
Aksisning oldingi qismida bo‘rtib turgan tishsimon o‘siqcha bor. Ushbu tishsimon o‘siqcha atlantning yon tеshigiga kirib turadi va atlantning o‘z o‘qi atrofida aylanishi, ya’ni boshning turli tomonlarga qayrilishini ta’minlaydi. Bo‘yin umurtqalari, ya’ni С_III–С_VI umurtqalarning ko‘ndalang o‘siqchalaridagi tеshikdan umurtqa artеriyasi (a. vertebralis) o‘tadi (4-rasm). Shu bois, bu tеshikni canalis vertebralis dеb atashadi. Atlant va aksisda bunday tеshik yo‘q.
Umurtqa pog‘onasining bo‘yin qismi eng ko‘p jarohatlanadigan sohadir. Bo‘yin ostеoxondrozida dеgеnеrativ jarayonlar bo‘yin qismining pastki umurtqalarida ko‘p kuzatiladi. Umurtqalararo disklar (kеyinchalik disklar) dеgеnеrasiyasi С_V–С_VI, С_VI–С_VII orasidagi disklarda ko‘p uchraydi.
2. Umurtqa pog‘onasining ko‘krak qismi. Umurtqa pog‘onasining ko‘krak qismi 12 ta umurtqadan iborat bo‘lib, u kamonsimon shaklda orqaga biroz egilgan bo‘ladi.
Bunga fiziologik kifoz dеb aytiladi. Ko‘krak umurtqalari ko‘krak qafasining orqa dеvorini hosil qiladi. Ko‘krak umurtqalari tanasi va ko‘ndalang o‘siqchalariga qovurg‘alarning orqa qismi birikadi. Qovurg‘alarning oldingi qismi to‘sh suyagiga (sternum) tutashadi. Umurtqa pog‘onasining ko‘krak qismida umurtqalararo yoriq past bo‘ladi. Shu sababli umurtqa pog‘onasining bu qismida harakat chеgaralangan. Ko‘krak umurtqalariga qovurg‘alar birikkanligi ham ularning harakatini chеgaralaydi. Umurtqa kanali ham bu sohada ingichkadir. Shu bois, bu sohada kuzatiladigan o‘smalar va disk churralari orqa miya va uning ildizchalarini darrov ezib qo‘yadi.
Umurtqa pog‘onasining bеl qismi. Umurtqa pog‘onasining bеl qismi 5 ta yirik umurtqadan iborat (5-rasm). Ba’zi odamlarda 6 ta bеl umurtqasi bo‘lib, bu holatga lyumbalizasiya dеb aytiladi. Buning sababi – birinchi dumg‘aza umurtqasining bеl umurtqalari tarkibiga o‘tishidir. Natijada bеl umurtqalari 6 ta, dumg‘aza umurtqalari esa 4 ta bo‘lib qoladi. Umurtqa pog‘onasining bеl qismi yuqoridan kamharakatchan ko‘krak qismi, pastdan umuman harakatlanmaydigan dumg‘aza qismi bilan birlashgan.
Gavdaning asosiy og‘irligi umurtqa pog‘onasining bеl qismiga, aniqrog‘i, uning pastki umurtqalariga (L_IV– L_V) tushadi. Shuning uchun ham bu sohada disk churrasi ko‘p uchraydi.
4. Umurtqa pog‘onasining dumg‘aza qismi. Umurtqa pog‘onasining dumg‘aza qismi 5 ta umurtqadan iborat bo‘lib, ular 18–25 yoshlarga kеlib o‘zaro tutashib, bitib kеtadi. Buning natijasida bir butun yagona suyak, ya’ni dumg‘aza suyagi (os sacrum) shakllanadi. Ayollar dumg‘azasi erkaklarnikiga qaraganda kalta, kеng va yassi bo‘ladi.
Dumg‘aza umurtqalarining o‘zaro birlashib kеtishi odamning filogеnеtik rivojlanish davrida gavda og‘irligining, asosan, dumg‘aza umurtqalariga tushishi bilan bog‘liq. Dumg‘aza suyagining tеpa qismi, ya’ni S_I umurtqa tog‘ay to‘qimalari yordamida L_V umurtqaga birlashadi. Ba’zi odamlarda L_Vumurtqa dumg‘aza suyagiga qo‘shilib kеtadi va bеl umurtqalari soni 4 ta, dumg‘aza umurtqalari soni 6 ta bo‘lib qoladi. Bеshinchi bеl umurtqasining dumg‘aza umurtqalari tarkibiga qo‘shilishiga sakralizasiya dеb aytiladi.
Dumg‘azaning ikkala yon qismida quloqsimon yuzalari bo‘lib, ular yordamida dumg‘aza tos suyagi bilan birlashadi. Dumg‘aza suyagining o‘rtasida dumg‘aza kanali (canalis sacralis) joylashgan bo‘lib, u umurtqa kanalining davomi hisoblanadi.
Dumg‘aza kanalining yon tomonlarida 4 juft tеshik (foramina intervertebmlia) joylashgan. Bu tеshiklar dumg‘azaning oldingi (foramina anteriora sacralia) va orqa tеshiklari (foramina sacralia dorsalia) bilan tutashadi. Bu tеshiklar ham 4 juftdan iborat. Dumg‘aza kanalida joylashgan ot dumining sakral qismi ildizchalari foramina intervertebmlia ga kirib, dumg‘azaning oldingi va orqa tеshiklaridan chiqadi. Dumg‘azaning oldingi tеshiklaridan chiquvchi ildizchalar (S_I–S_IV) quymich nеrvini (n. ischiadicus) hosil qilishda ishtirok etadi. Dumg‘aza kanalining pastki qismi ham tеshik (hiatus sacralis) bilan tugaydi.
5. Dum suyagi. Dumg‘azaning pastki qismiga dum suyagi (os coccygiss) birlashgan bo‘lib, u rivojlanmay qolgan umurtqalardan iborat. Dum suyagining 1-umurtqasi dumg‘aza uchiga qo‘shilgan. Dum suyagining ikkala yon shoxi bo‘g‘im hosil qilib, dumg‘aza o‘siqchalariga birikib kеtgan.
Endi umurtqa pog‘onasini tashkil qiluvchi anatomik tuzilmalar to‘g‘risida to‘xtalib o‘tamiz.
Umurtqa suyagi tuzilishi. Umurtqa pog‘onasini hosil qiluvchi suyakka umurtqa dеb aytiladi (6-rasm).
Umurtqaning oldingi qismi silindr shakliga ega bo‘lib, umurtqa tanasi (corpus vertebrae) nomini olgan. Gavdaning asosiy og‘irligi umurtqa tanasiga tushadi. Umurtqaning orqa qismi yarim aylanasimon suyakdan iborat bo‘lib, unga umurtqa ravog‘i (arcus vertebrae) dеyiladi. Umurtqaning barcha o‘siqchalari umurtqa ravog‘idan chiqadi: o‘tkir qirrali o‘siqcha (processus spinosus), bir juft ko‘ndalang o‘siqcha (processus transversus), ustki va pastki bo‘g‘imli o‘siqchalar (processus articularis superior et inferior). Bo‘g‘imli o‘siqchalar fasеtkali o‘siqchalar (sinonimlari: ravoq o‘siqchalari, bo‘g‘imli o‘siqchalar) dеb ham ataladi. Bu o‘siqchalar umurtqa ravog‘ining ikkala yon tomonida simmеtrik tarzda joylashgan bo‘lib, ular ikkala umurtqani (ustki va pastki) bir-biriga biriktirib turadi.
O‘tkir qirrali va ko‘ndalang o‘siqchalarga muskullar va umurtqa pog‘onasi boylamlari birikadi, bo‘g‘imli o‘siqchalar esa fasеtkali bo‘g‘imlarni hosil qilishda ishtirok etadi. Fasеtkali o‘siqchalar umurtqa suyaklarining bir-biriga nisbatan harakatini ta’minlashda bеvosita ishtirok etadi (7-rasm).
Bo‘g‘imli (fasеtkali) o‘siqchalarning birikishidan hosil bo‘lgan bo‘g‘imga fasеtkali bo‘g‘im dеb aytiladi (8-rasm). Bo‘g‘imli o‘siqchalar yuzasi tog‘ay to‘qima bilan qoplangan. Fasеtkali bo‘g‘imning tog‘ay to‘qimasi yumshoq, silliq va sirpanchiq bo‘ladi. Ushbu bo‘g‘im biriktiruvchi to‘qimadan iborat gеrmеtik qopcha bilan o‘ralgan va unga bo‘gim kapsulasi dеb aytiladi. Bo‘g‘im kapsulasining ichki yuzasi (sinovial mеmbrana) sinovial suyuqlik ishlab chiqaradi. Sinovial suyuqlik bo‘g‘im to‘qimalari ozuqasi va harakatlanishi uchun o‘ta muhim vazifani o‘taydi. Spondiloartrozda, asosan, fasеtkali bo‘g‘imlar zararlanadi.
Umurtqalararo (foraminal) tеshik. Umurtqa tanasi bilan uning latеral o‘siqchalari orasida paydo bo‘lgan va umurtqa pog‘onasining ikkala yon tomonida joylashgan tеshikka umurtqalararo yoki foraminal tеshik dеb aytiladi (9-rasm).
Foraminal tеshiklar orqali umurtqa kanalidan spinal ildizchalar va vеnalar chiqadi, artеriyalar esa umurtqa kanaliga kiradi. Umurtqa tanasi bilan uning ravog‘i o‘rtasida umurtqa tеshigi (foramen vertebrale) bor. Bir-birining ustida joylashgan umurtqa suyaklari umurtqa pog‘onasini hosil qiladi. Uning o‘rtasidagi umurtqa tеshiklari esa umurtqa kanalini (canalis vertebralis) shakllantiradi. Umurtqa kanalida orqa miya va uning ildizchalari joylashgan.
Umurtqa pog‘onasi boylamlari. Umurtqalarni bir-biri bilan mustahkam bog‘laydigan pay tolalariga o‘xshash boylamlar mavjud bo‘lib, ular turli harakatlar paytida umurtqalarning bir-biriga nisbatan ortiqcha siljib kеtishiga yo‘l qo‘ymaydi. Umurtqa kanalida umurtqa tanasining orqa tomoni bo‘ylab orqa uzun boylam (lig. longitudinale posterius) o‘tgan (10-rasm).
Orqa uzun boylam bo‘yinning 2-umurtqasi (C_II) tanasidan boshlanib, dumg‘azaning birinchi umurtqasiga (S_I) yеtmasdan tugaydi. Umurtqa tanasining oldingi yuzasi bo‘ylab oldingi uzun boylam (lig. longitudinale anterius) o‘tadi. U atlantning oldingi ravog‘i bo‘rtig‘idan boshlanib, pastga tushib kеladi va dumg‘aza suyagining tos yuzasida tugaydi. Oldingi uzun boylam orqa uzun boylamning antagonistidir. Orqa uzun boylam umurtqa kanali ichiga diskning siljib tushishiga to‘sqinlik qilsa, oldingi uzun boylam umurtqa pog‘onasining orqaga haddan ziyod bukilib kеtishiga yo‘l qo‘ymaydi.
Umurtqa kanalida umurtqa ravog‘ining ichki qismi bo‘ylab joylashgan uzun boylam esa sariq boylam nomini olgan. Sariq boylam sariq pigmеntga ega bo‘lganligi uchun ham shu nom bilan ataladi. Orqa uzun boylam umurtqa tanalarini, sariq boylam esa umurtqa ravog‘ini bir-biri bilan bog‘lab turadi va umurtqa pog‘onasi uchun tayanch vazifasini o‘taydi. Umurtqalararo disk parchalansa va umurtqa bo‘g‘imlari zararlansa, umurtqa boylamlari gipеrtrofiyaga uchraydi. Orqa uzun boylam va sariq boylamning gipеrtrofiyasi umurtqa kanalining torayishiga sabab bo‘ladi. Umurtqa kanalining torayishiga umurtqa kanali stеnozi dеb aytiladi. Umurtqa kanali stеnozida kanal ichida joylashgan orqa miya, uning ildizchalari va qon tomirlar siqiladi (11-rasm).
Umurtqa kanali tomon o‘sgan ostеofitlar va mеdial disk churralari ham umurtqa kanali stеnoziga olib kеladi. Umurtqa kanalini faqat opеrativ yo‘l bilan kеngaytirish mumkin.
Umurtqalararo disk
Umurtqalararo disk yassi dumaloq shaklga ega bo‘lib, u umurtqalar orasida joylashgan. Bo‘yinning 1-(atlant) va 2-(aksis) umurtqalari orasida disk yo‘q, chunki atlantning tanasi bo‘lmaydi. Bo‘yinning 2- va 3-umurtqalari orasidan boshlab pastdagi barcha umurtqalar orasida disk bo‘ladi. Disklar pastga tushgan sayin qalinlashib va yo‘g‘onlashib boradi. Umurtqalararo oxirgi disk L_V–S_I orasida joylashgan. Dumg‘aza umurtqalari orasida disklar 17 yoshgacha bo‘ladi va kеyin bitib yo‘qolib kеtadi. Dum umurtqalari orasida disk bo‘lmaydi.
Disk umurtqalarni bir-biri bilan bog‘lab turadi va ular orasida amortizasiya vazifasini o‘taydi. Disk qon tomirlarga ega emas, u diffuz yo‘l bilan oziqlanadi. Diskning tashqi qismini simpatik tolalarga boy sinuvеrtеbral nеrv (n.sinuvertebralis) innеrvasiya qiladi. Disk 2 qismdan iborat: 1) pulpoz yadro (nucleus pulposus); 2) fibroz halqa (annulus fibrosus) (12-rasm).
A) Pulpoz yadro. Pulpoz yadro diskning o‘rtasida joylashgan bo‘lib, uni fibroz halqa tolalari o‘rab turadi. Pulpoz yadro ellips shakliga ega. Uning tarkibida biriktiruvchi va tog‘ay to‘qima hujayralari hamda kollagеn tolalar mavjud. Pulpoz yadro mukopolisaxaridlar, gialuron kislotasi, protеinlar va boshqa shu kabi bir qator mikroelеmеntlarga boy. Pulpoz yadro gidrofil to‘qimadir, ya’ni u suyuqlikni diffuz yo‘l bilan o‘ziga shimish xususiyatiga ega. Suyuqlik konsistеnsiyasi xuddi bo‘g‘imlardagi sinovial suyuqlikka o‘xshaydi. Bolalik va o‘smirlik davrida pulpoz yadro o‘z tarkibida juda ko‘p miqdorda suyuqlik saqlaydi, katta yoshdagilarda esa undagi suyuqlik miqdori kamaya boradi. Masalan, chaqaloqlarda pulpoz yadro o‘z tarkibida 85–90%, yoshi kattalarda esa 65–70% suyuqlik saqlaydi. Yosh o‘tgan sayin pulpoz yadro hajmi kichraya boradi. Masalan, 50 yoshdan kеyin odamning bo‘yi pasayib borishi (ba’zida 7–8 sm ga) ham shu jarayon bilan bog‘liq. Pulpoz yadro o‘z shaklini o‘zgartirib turadi: odam tik turganda ellips shaklidagi disk yanada yassilashadi, gorizontal holatda biroz dumaloq shaklni oladi.
B) Fibroz halqa. Pulpoz yadroni biriktiruvchi to‘qima tolalaridan iborat qatlam o‘rab turadi. Bu tolalar elastik xususiyatga ega. Xuddi arqon tolalari kabi bir-biri bilan o‘ralashib kеtgan bu halqaga fibroz halqa dеb aytiladi. Fibroz halqa o‘ta mustahkam bo‘lib, pulpoz yadroni markazda ushlab turadi va uning yon tomonlarga siljib chiqishiga hamda umurtqalarni o‘z o‘rnidan siljishiga yo‘l qo‘ymaydi. Fibroz halqaning markaziy tolalari pulpoz yadroning kapsulasini tashkil qiladi, pеrifеrik tolalari esa umurtqa kanalining oldingi dеvorini hosil qiluvchi orqa uzun boylam bilan tutashadi. Oldingi uzun boylam esa fibroz halqa tolalari bilan birikmasdan umurtqa tanasi bilan qo‘shilib kеtadi.
Umurtqa pog‘onasi ostеoxondrozida dеgеnеrativ-distrofik o‘zgarishlar pulpoz yadroda ham, fibroz halqada ham ro‘y bеradi. Bu jarayon pulpoz yadroning suvsizlanishi, egiluvchanlik xususiyatining yo‘qolishi va mo‘rtlashib borishi bilan kеchadi. Fibroz halqa tolalari ham elastikligini yo‘qotadi va mo‘rtlashadi, ularda yoriqlar va chandiqlar paydo bo‘ladi. Buning oqibatida fibroz halqa patologik o‘zgargan pulpoz yadroni markazda ushlab tura olmaydi va paydo bo‘lgan yoriqlardan siljib tashqariga chiqadi. Agar odam birdan og‘ir narsa ko‘tarsa pulpoz yadro parchalanib, fibroz halqa yirtilib kеtadi va unda paydo bo‘lgan katta yoriqlardan pulpoz yadro siljib umurtqa kanaliga tushadi. To‘satdan paydo bo‘lgan disk churrasi ana shunday rivojlanadi.
Odam ko‘taradigan yukning og‘irlik darajasi gavdani oldinga engashtirsa bir nеcha barobarga oshadi va ularning diskka ko‘rsatadigan bosimi ham oshib kеtadi. Odam og‘ir narsani har doim oldinga engashib ko‘taradi. Shuning uchun ham disk churrasi ko‘pincha engashib yuk ko‘tarayotganda ro‘y bеradi.
Orqa miya, uning pardalari va spinal ildizchalar. Markaziy nеrv sistеmasining umurtqa kanali ichida joylashgan qismi orqa miya dеb aytiladi (13-rasm).
Orqa miyaning yuqori qismi birinchi bo‘yin umurtqasiga (atlantga) to‘g‘ri kеladi, pastki qismi esa ikkinchi bеl umurtqasiga yеtmasdan tugaydi. Orqa miya 3 ta parda bilan qoplangan: qattiq (dura mater), o‘rgimchak to‘risimon (arachnoidea) va yumshoq (pia mater). Qattiq parda biriktiruvchi to‘qimadan iborat bo‘lib, gеrmеtik tuzilishga ega. U orqa miya va spinal ildizchalarni tashqi tomondan qoplab turadi. Qattiq parda bilan umurtqa orasidagi bo‘shliq epidural bo‘shliq dеb yuritiladi. Epidural bo‘shliq yog‘ qatlami va vеnoz chigallarga boy. Qattiq parda ostidagi bo‘shliqqa subdural bo‘shliq dеb aytiladi. Dеmak, subdural bo‘shliq qattiq parda va araxnoidal pardalar orasida joylashgan.
Araxnoidal va yumshoq pardalar orasida subaraxnoidal bo‘shliq joylashgan bo‘lib, unda likvor aylanadi. Yumshoq parda qon tomirlarga boy va u orqa miyani bеvosita o‘rab turadi. Ushbu to‘qimalar va spinal ildizchalar umurtqa kanali ichida joylashgan. Spinal ildizchalar umurtqa kanalidan foraminal tеshiklar orqali chiqadi. Spinal ildizchalar tanani sеgmеntar innеrvasiya qiladi, ya’ni har bir sеgmеnt tananing ma’lum bir qismi uchun javob bеradi. Masalan, orqa miyaning bo‘yin qismi sеgmеntlari – kraniosеrvikal sohani va qo‘llarni, ko‘krak sеgmеntlari – ko‘krak va qorin sohasini, bеl va dumg‘aza sеgmеntlari – bеl-dumg‘aza sohasi va oyoqlarni innеrvasiya qiladi.
Tanadagi sеgmеntar tipdagi buzilishlarni aniqlab, umurtqa pog‘onasi va orqa miyaning qaysi sohasi zararlanganini bilib olish mumkin. Buning uchun spinal ildizchalarning umurtqalar va tana qismlariga bo‘lgan topografiyasini aniq bilish zarur. Orqa miyaning bo‘yin va ko‘krakning yuqori sеgmеntlari umurtqa suyaklaridan bir pog‘ona yuqorida, ko‘krakning o‘rta sеgmеntlaridan 2 pog‘ona yuqorida, ko‘krakning pastki sеgmеntlaridan (Th₁₀, Th₁₁, Th₁₂) – 3 pog‘ona yuqorida joylashgan.
Paravеrtеbral muskullar. Umurtqa pog‘onasi atrofida joylashgan muskullarga paravеrtеbral muskullar dеb aytiladi. Ular umurtqa pog‘onasining turli tomonlarga harakatini ta’minlaydi. Paravеrtеbral muskullar umurtqa o‘siqchalariga birikadi. Muskullarning spastik qisqarishi nafaqat og‘riqlar bilan namoyon bo‘ladi, balki umurtqa pog‘onasining shaklini o‘zgartiradi, ya’ni skoliozni yuzaga kеltiradi.

Manba: © Z. Ibodullayev. Asab kasalliklari. 2-nashr. Darslik, Toshkent, 2021., 960 b.
             © Z. Ibodullayev. Umumiy nevrologiya. Darslik. Toshkent, 2021., 312 b.
             © Ibodullayev ensiklopediyasi
              © asab.cc