УЙҚУ БУЗИЛИШЛАРИ

Уйқу бузилиши сабаблари жуда кўп. Оддий психоэмоционал зўриқиш ёки жисмоний чарчашдан тортиб, то МНС нинг оғир касалликларигача уйқу бузилишига олиб келиши мумкин. Уйқу бузилиши соғлом одамларда ҳам кўп учрайди, бироқ узоқ давом этмайди.

Уйқу бузилишининг қуйидаги турлари фарқланади:

•    инсомния – уйқу қочиши, яъни уйқусизлик, уйқуга қониқмаслик;
•    гиперсомния – ортиқча уйқучанлик, яъни кўп уйқу босиши;
•    парасомния – уйқу билан боғлиқ психомотор қўзғалишлар.

А) Инсомния. Инсомния белгилари уйқуга кетишнинг қийинлиги, тез уйғониб кетавериш, эрта уйғониш ва узоқ ухласа-да уйқуга тўймаслик ҳисси билан намоён бўлади. Бундай ҳолатни бемор оддий сўз билан “уйқусизлик” деб баҳолайди. Тунда ухлай олмаган беморни кундуз куни уйқу босади, ўзини лоҳас сезади ва натижада унинг иш фаолияти сустлашади. У иложи борича бирор жой топиб, ухлаб олишга ҳаракат қилади. Агар бунинг имкони топилса, бемор яна тетиклашади. Кундуз куни ухлайдиган баъзи одамлар тунда ухлай олмайди. Шу боис улар кундузи ухламасликка ҳаракат қилишади. Албатта, тунги уйқу кундузги уйқуга қараганда кишига кўпроқ ором беради. Шу боис тунда ухлай олмайдиганлар эртаси куни безовта бўлиб юришади. Уйқунинг бу тарзда бузилишига психофизиологик инсомния деб аталади. Бундай ҳолат ҳар қандай соғлом одамда учраши мумкин.
Психофизиологик инсомниянинг сабаблари бир нечта. Улар – неврастения, психастения, стресс, узоқ жойга бориш, тунда ишлаш ва ҳ.к. Психофизиологик инсомния, одатда, узоқ давом этмайди ва бир неча кундан сўнг тунги уйқу қайта тикланади. Агар бу ҳолат узоқ давом этаверса, инсомниянинг бошқа сабабларини излаш керак. Ҳеч қандай сабабсиз узоқ йиллар (баъзида умрининг охиригача) давом этадиган уйқусизлик идиопатик инсомния деб номланади. Бундай одамларни ҳалқ тилида “ухламайдиган одамлар” деб аташади. Улар болалик давридан буён уйқу нималигини билишмайди, кундуз куни ҳам тетик юришади ва иш қобилиятини йўқотишмайди. Улар ҳақида ҳалқ орасида турли афсоналар юради. Буюк хоқонлар сира ухламайдиган одамларни излаб топишга фармонлар чиқаришган ва уларни ўзларига тансоқчи қилиб қўйишган экан. Сомнологлар фикрича, сира ухламайдиган одамлар бўлмайди, улар қисқа муддат бўлса-да, мизғиб олишади.
   Узоқ муддат, яъни бир неча ҳафта ёки ойлаб уйқунинг йўқолиши сурункали давом этувчи жиддий касалликларда кузатилади. Бундай беморлар ухлашни хоҳлашади, бироқ мавжуд касаллик бунга йўл қўймайди. Танадаги доимий оғриқлар билан кечувчи касалликларни бунга мисол қилиб кўрсатиш мумкин. Улар оғриқ қолдирувчи ва ухлатувчи дорилар ичгандагина ухлайди. Яна бир қатор патологик ҳолатлар ва касалликлар сурункали уйқусизликка сабаб бўлади. Булар – маниакал-депрессив психознинг маниакал босқичи, хавотирли-фобик синдром, тунда қўзғайдиган “безовта оёқлар” синдроми, невроген қичима, астма, йўтал, буйрак ва жинсий аъзолар касалликлари ва ҳ.к. Тунги уйқусизлик беморни жуда ҳолсиз қилиб қўяди, у паришонхотир, жиззаки ва ўта лоҳас бўлиб қолади. Бу ҳолат, албатта, асосий касалликнинг кечишига салбий таъсир кўрсатади. Сурункали тарзда уйқуни қочирувчи дориларни (психостимуляторлар, кофеин) истеъмол қилганларда ҳам инсомния кузатилишини эсда тутиш лозим. Тамаки чекадиганлар ҳам доимо уйқу бузилишидан азият чекишади. Айниқса, сигаретни кечқурунлари чекиш тунги уйқуни йўқотади. Чунки тамаки таркибидаги никотин тунги уйқуга салбий таъсир этади.
Инсомнияда даволаш ушбу ҳолатни юзага келтириб чиқарган асл сабабларни бартараф этишдан бошланади. Бунинг учун беморнинг ҳаёт тарзи, яъни оилавий шароити, касби ва иш фаолияти, тунги ишлари, истеъмол қилаётган дорилари, мавжуд касалликлари, зарарли одатлари (гиёҳвандлик, алкоголизм, кўп сигарет чекиш) ўрганиб чиқилади. Бемор билан суҳбатлашаётган врач уйқу қочишига сабаб бўлувчи ҳар қандай омилни (қарз олди-бердилар ва ҳ.к.) ўрганиб чиқиши керак.
Уйқу бузилишини бартараф этиш дастлаб бемор билан психотерапевтик суҳбатлар ўтказишдан бошланади. Масалан, психофизиологик типдаги уйқу бузилишида (одатий уйқу бузилиши) уйқуни нормал ҳолатга қайтариш учун соғлом турмуш тарзига риоя қилиш тавсия этилади. Булар – вақтида ухлаш ва туриш, кечаси енгил ҳазм бўлувчи овқатлар тановул қилиш, чекиш ва ичкиликдан воз кечиш, қўрқинчли ва ҳаяжонли филмлар кўрмаслик (айниқса, болалар), уйқуга ётишдан олдин кўчада бироз сайр қилиш, қаҳва ва аччиқ чой истеъмол қилмаслик, иссиқ душ қабул қилиш ёки иккала оёқни илиқ сувга солиб ўтириш ва ҳ.к. Ушбу қоидаларга амал қилинса, уйқунинг биологик ритми изга тушади ва уйқу қайта тикланади. Баъзи одамларда 3-4 кун уйқу қочса, улар дарров ваҳимага тушишади, энди касал бўлиб қоламан, деб қўрқишади. Бунинг натижасида уйқусизлик яна давом этади. Бундай беморлар билан суҳбатлашиб, уларни тинчлантириш ва ухламасликнинг одамга зиёни йўқлигини айтиш керак. Сиз ҳозир ухламаётган экансиз, демак, мия шуни хоҳлаяпти, вақти келиб уйқунгиз яна тикланади ва сиз ухлай бошлайсиз, каби иборалар билан бемор тинчлантирилади. Унга дарров ухлатувчи дорилар тавсия этиш шарт эмас. Масалан, беморни қуйидаги иборалар билан тинчлантириш мумкин: “Уйқу гўёки ёнингизда турган қуш. У сизники ва узоққа учиб кетмайди. Унга қанча яқинлашсангиз, у ҳам сиздан шунча узоқлашаверади. Ушбу қушга эга бўлишни истасангиз, кафтингизни очиб индамай туринг. Вақти келиб унинг ўзи сизнинг қўлингизга келиб қўнади”. Албатта, бу иборалар уйқуси қочган одамга катта ижобий таъсир кўрсатади ва вақти келиб унинг уйқуси тикланади.
   Ўрта ёшдаги инсонлар учун 6-8 соатлик (ёз ойларида 4-5 соат) тунги уйқу етарлидир. Ёш болалар эса кўп ухлашади. Кексалик даврида ухлаш даври анча қисқаради. Агар қариялар кам уйқудан шикоят қилишса, уларга бунинг табиий ҳол эканлиги тушунтирилади. Аксинча, ҳадеб уйқуга ухлайверадиган қарияларни тиббий кўрикдан ўтказиш лозим. Ёш болаларда кам ухлаш бирор бир касаллик аломати бўлса, қарияларда кўп ухлаш қайсидир бир касаллик сабабли бўлиши мумкин.
   Уйқусизлик узоқ давом этаверса, кучли таъсирга эга уйқу дориларига ўтиш шарт эмас. Аксарият ҳолларда енгил тоифадаги тинчлантирувчи дориларни кечқурун қабул қилиш ҳам уйқуни келтиради. Масалан, кечаси 1 табл. (25 мг) циннаризин ичиб ётишнинг ўзи етарли бўлиши мумкин. Невроз ва хавотирли-фобик синдромлар билан боғлиқ уйқу қочишларида кечаси 1 табл. (25 мг) амитриптилин қабул қилиш нормал уйқуни тиклайди. Амитриптилинни бемор кам дозаларда кундуз куни ҳам ичиб юриши мумкин. Енгил невротик ҳолатларда уйқу келтириш учун таркибида валериан экстракти, арслонқуйруқ ва бром сақловчи дорилардан фойдаланилади. Қўшимча равишда бўйин-елка соҳасига натрий бром билан электрофорез қилиш, игна билан даволаш, илиқ минерал ванна қабул қилиш ва умумий уқалашлар қўлланилади.
   Агар анксиолитиклар, седатив дорилар ва рефлектор даволаш муолажалари кўзланган натижани бермаса, бироз кучлироқ таъсирга эга ухлатувчи дориларга ўтилади. Бу мақсадда дастлаб транквилизаторлардан (тазепам, феназепам) фойдаланилади. Улар доимий тарзда эмас, балки кичик-кичик курслар билан тавсия этилади. Масалан, ухлатувчи дори 3-5 кун мобайнида ётишдан олдин ичишга буюрилади. Сўнгра бемор 2-3 кун дори ичишни тўхтатиб, ўзи ухлашга ҳаракат қилиши керак. Бу усул аксарият ҳолларда тунги уйқуни яна тиклайди. Ухлатувчи таъсирга эга дорилар ушбу жадвалда келтирилган.
  1–жадвал
Ухлатувчи таъсирга эга дори воситалари (Д.Р. Штулман, О.С. Левин, 2018)

Фармакологик номи	Фирма бўйича номланиши	Дозаси, мг
Қисқа муддат таъсир қилувчи бензодиазепинлар
Мидазолам	Дормикум	7,5 –15,0
Триазолам	Халцион	0,125 – 0,250
Узоқроқ муддат таъсир қилувчи бензодиазепинлар
Оксазепам	Тазепам	5 –10
Лоразепам	Мерлит	1
Алпразолам	Ксанакс	0,5 –1
Бромазепам	Лексотан	1,5 –3,0
Флунитразепам	Рогипнол	0,5 –1,0
Нитразепам	Радедорм	5 –10
Узоқ таъсир қилувчи бензодиазепинлар
Флуразепам	Беназил	15
Диазепам	Реланиум	5 – 10
Хлордиазепоксид	Элениум	10
Феназепам	Феназепам	0,25 – 1
Антидепрессантлар
Амитриптилин	Триптизол	12,5 – 75
Агомелатин	Валдоксан	25 – 50
Миртазапин	Ремерон	7,5 – 30
Тразодон	Триттико	25 – 100
Бензодиазепин рецепторлари агонистлари
Золпидем	Ивадал	5 – 10
Зопиклон	Имован, Сомнол	3,75 – 7,5
Залеплон	Анданте, Соната	5 – 20
Бошқа дорилар
Доксиламин	Донормил	15 – 30
Клометиазол	Геминеврин	600 – 900
Гидроксизин	Атаракс	10 – 50
Мелатонин	Мелаксен	1,5 – 3,0
Циннаризин	Циннаризин	25 – 50
Левомепромазин	Тизерцин	25 – 50
*Изоҳ*: Ушбу дорилар қарияларга кам дозаларда буюрилади.

Ухлатувчи дорилар ичида бензодиазепинлар кенг қўлланилади. Уйқуга кетиш қийин бўлган ҳолатларда қисқа муддат ичида таъсир қилувчи дорилар тавсия этилади. Ухлагандан кейин тез-тез уйғониб кетиш ва турли безовталикларда узоқроқ муддат таъсир этувчи дорилар (тазепам, феназепам, рогипнол, реланиум) буюрилади. Руҳий касалликлар билан боғлиқ (эндоген депрессиялар) инсомнияларда ухлатувчи нейролептиклар (тизерцин) албатта тавсия этилиши керак.
   Б) Гиперсомния. Гиперсомния, яъни ортиқча уйқучанлик жуда кўп неврологик, руҳий ва соматик касалликлар сабабли ривожланади. Пўстлоғости энцефалитлари (Экономо летаргик энтсефалити), сурункали ИКГ, III қоринча ва гипоталамус соҳаси ўсмалари, вертебробазиляр етишмовчилик, эндокрин бузилишлар (гипотиреоз), нерв системаси интоксикациялари, токсик ва метаболик энцефалопатиялар гиперсомнияга сабаб бўлади. Шунингдек, турли дориларни қабул қилиш ҳам уйқучанлик ҳолатини юзага келтиради. Масалан, антиконвулсантлар, антидепрессантлар (айниқса, амитриптилин), антигистамин дорилар (айниқса, пиполфен), нейролептиклар (айниқса, тизертсин, аминазин) ичиб юрадиганларда кундуз кунлари ҳам уйқу босаверади. Демак, инсомнияга қараганда гиперсомния ҳолати кўп учрайди ва унинг сабаблари кўп. Баъзи одамлар қаттиқ стресс ёки қўрқувдан кейин бир неча кунлаб уйқуга кетади. Шизофрениянинг баъзи турларида ҳам уйқучанлик кўп кузатилади.
Энди гиперсомниянинг турли клиник турлари билан танишиб чиқамиз.
Идиопатик гиперсомния – кундуз куни уйқу босиши билан намоён бўладиган патологик синдром. Гиперсомния моносимптом сифатида намоён бўлади, яъни бошқа неврологик ва психотик бузилишлар кузатилмайди. Улар тунда қаттиқ уйқуга кетади ва эрталаб уйғотмаса, кундузи соат 12 гача ухлаб қолишади. Сабаби ноаниқ бўлган ушбу синдром кўпроқ ёшларда кузатилади. Бу ҳолатни пасайтириш учун психостимуляторлар тавсия этилади ёки кундуз кунги жисмоний меҳнатга жалб этилади.
Нарколепсия – кундуз куни тўсатдан ухлаб қолиш, мускуллар тонусининг бирдан йўқолиши ва кескин психоэмоционал бузилишлар билан намоён бўлувчи патологик синдром. Ҳар қандай ёшда кузатиладиган бу синдромнинг этиопатогенези тўла ўрганилмаган. Унинг келиб чиқишига наслий омиллар сабабчи деб кўрсатилади.
Нарколепсия кундуз кунлари кучли даражада уйқу босиши, катаплексия, гипногогик ҳолатлар, нутқ бузилиши (гапира олмай қотиб қолиш) ва кучли эмоционал реакциялар (хохолаб кулиб юбориш, ёнидаги одамга ажабланиб ёки ўта қаҳр ила қараш) билан намоён бўлади. Шундай бўлса-да, улар бировга тан жароҳати етказишмайди. Бу ҳолат бир неча дақиқа ёки соат давом этиб ўтиб кетади. Шу боис уни истерик хуружлар билан адаштиришади ва ташхис қўйишда бу ҳолат қийинчилик туғдиради.
Нарколепсияда кундуз кунги гиперсомния кузатилса-да, кечаси тез-тез уйғониб кетишлар рўй бериб туради. Агар бемор уйғониб қолса, кўзини очади-ю, оёқ-қўлларини қимирлата олмайди. Бундай ҳолатлар қаттиқ қўрқиб уйғониб кетган соғлом одамда ҳам кузатилиб туради (айниқса, ўсмирларда).
Катаплексия – мускуллар тонусининг бирдан йўқолиши билан намоён бўлувчи ҳолат. Шу сабабли бемор йиқилиб тушади ва бир неча сония (ёки дақиқалар) мобайнида оёқ-қўлларини қимирлата олмай ётади. Бироқ унинг хуши сақланган бўлади. Агарда катаплексия жағ мускулларида рўй берса, беморнинг пастки жағи осилиб қолади. Бундай ҳолатлар, кўпинча қаттиқ кулганда рўй беради.
   Ташхис касалликка хос клиник симптомлар, унинг кечиши ва полисомнография текширувлари ёрдамида қўйилади. Нарколепсияни бартараф этиш бирмунча қийин бўлиб, ҳар доим кўзланган натижани беравермайди. Нарколепсия патогенези ноаниқлиги боис, симптоматик терапиядан фойдаланилади. Кундуз кунги уйқучанликни пасайтириш учун психостимуляторлар, психотик бузилишларни камайтириш учун антидепрессантлар (флуоксетин, прозак) тавсия этилади. Спиртли ичимликлар истеъмол қилиш, тўйиб овқатланиш, оғир ишларда ишлаш тақиқланади. Стрессли вазиятлардан сақланиш лозим. Енгил ҳолатларда ўз-ўзидан тузалиб кетиш рўй беради.
Уйқу пайтидаги апноэ – ухлаб ётган одамда 10 сония мобайнида нафас тўхташи билан намоён бўлувчи ҳолат. Уйқу пайтидаги апноэ (УПА) сабаблари бир қанча. Улар лимбико-ретикуляр комплекс дисфункциясини юзага келтирувчи патологик ҳолатлар, яъни сурункали алкоголизм, гиёҳвандлик, гипотиреоз, семизлик, нафас олиш маркази фаолиятини сусайтирувчи дорилар, токсинлар, метаболитлар ва ҳ.к. УПА, шунингдек, юқори нафас йўллари касалликлари, яъни бурун бўшлиғидаги тўсиқлар, сурункали ринит, этмоидит, тонзиллит, фарингит, ларингит, бронхитда ҳам кузатилади. Бу ҳолат болаларда кўпроқ учрайди.
   УПА клиникаси қуйидаги симптомлардан иборат: нафас олиш ритми бузилишидан ташқари, чуқур-чуқур шовқинли нафас олиб ухлаш, кучли хуррак отиш, уйқу пайтидаги безовталиклар ва тез-тез уйғониб кетиш рўй беради. Бу ҳолат, албатта бош мияда веноз қон айланиш системасида турғун ҳолатларни юзага келтиради, ликвор айланишига салбий таъсир кўрсатади. Бундай одамлар эрталаб боши оғир бўлиб, юз-кўзлари бироз шишиб, уйқудан қониқмай уйғонишади. Кундуз куни эснаб ланж бўлиб юришади. Ҳадеб эснайвериш – мияда гипоксия белгисидир. УПА ва тинмай хуррак отиш ишемик гипоксия ва сурункали цереброваскуляр бузилишларни кучайтиради. Айниқса, артериал гипертензия, атеросклероз, юрак аритмияси, юрак клапанлари етишмовчилиги билан оғриган беморда УПА пайтида ишемик инсульт рўй бериши ёки ЮИК қўзғаши мумкин. Спиртли ичимликларни истеъмол қилиб маст ҳолатда ухлаб қолганда тунда рўй берадиган ишемик инсультлар кўпинча УПА пайтида кузатилади. Чунки алкогол нафақат гиперкоагуляция, гипоксия ва ишемия ҳолати, балки нафас олишда иштирок этувчи юқори нафас мускуллари тонусини ҳам пасайтиради. Шу сабабли маст ҳолатда ухлаб қолганларда хуррак отиш кучайиб кетади. Демак, УПА ва тинмай хуррак отишни ишемик инсультга олиб келувчи хатарли омиллар сирасига киритиш мумкин.
   УПА ни бартараф этиш бир қатор тадбирларни амалга оширишдан бошланади. Дастлаб касаллик сабаби аниқланади. Юқори нафас йўллари касалликлари аниқланса, улар бартараф этилади. Спиртли ичимликларни истеъмол қилиш тўхтатилади, ортиқча тана вазни меъёрга келтирилади, юрак-қон томир касалликлари даволанади ва ҳ.к. Шунингдек, нафас олиш фаолиятига салбий таъсир кўрсатувчи дориларни қабул қилиш чекланади. Агар болалик давридаёқ юқори нафас йўли касалликлари бартараф этилмаса, бола нимжон бўлиб ўсади.
В) Парасомния. Уйқу пайтида рўй берадиган турли хил психомотор қўзғалишларга парасомния деб айтилади. Бу қўзғалишлар эпилептик хусусиятга эга эмас. Уни тунги эпилептик хуружлар билан адаштирмаслик керак. Парасомнияларга уйқу пайтида оёқ-қўллар, бош ва танани қимирлатиб ётиш, титраб кетиш, тишларни ғижирлатиш, тунги қўрқув ва туриб юришлар, катаплексия (оёқ-қўлларнинг қимирламай қолиши) киради. Бундай ҳолатлар соғлом одамларда ҳам кузатилади ва махсус даволашни талаб қилмайди. Фақат тез-тез қўрқиб уйғониш ва психомотор қўзғалишларда ётишдан олдин седатив дорилар ёки транквилизаторлар тавсия этилади.

Manba: ©Z. Ibodullayev. Tibbiyot psixologiyasi. Darslik., 3-nashr., T.; 2019., 494b.
© Ibodullayev ensiklopediyasi., 2022 y;
   ©asab.cc