ДЕПРЕССИЯ ВА АФФЕКТИВ БУЗИЛИШЛАР

Жаҳон Соғлиқни сақлаш ташкилоти маълумотларига кўра (2018) дунё бўйича депрессия ташхиси билан рўйхатга олинганлар сони 300 млн. кишига етди. 2020 йилга келиб депрессия ривожланган давлатларда тарқалиш даражаси бўйича биринчи ўринга чиқиб олиши тахмин қилинмоқда. Депрессия ҳар беш беморнинг бирида сурункали тус олиб оғир кечади ва йиллаб давом этади.
       Ўз жонига қасд қилувчилар ичида депрессия энг олдинги ўринлардан бирини эгаллаган. Ўзбекистонда ҳам депрессия билан касалланганлар сони ортиб бормоқда ва табиийки, бу ҳолат ўз жонига қасд қилувчилар сони кўпайишига ҳам олиб келади. Турли маълумотларга кўра, депрессия билан касалланганларнинг бор-йўғи 20 % психиатр кўригига боради. Қолганлари эса бошқа соҳа мутахассислари, яъни терапевт, невропатолог, умумий амалиёт врачларига мурожаат қилишади. Бунинг асосий сабаби психиатрга мурожаат қилишдан уялиш, психотроп дорилар ичишдан қўрқиш ва депрессиянинг соматоформ бузилишлар билан намоён бўлишини алоҳида таъкидлаб ўтиш лозим. Бу муаммо Европа давлатларида ҳам мавжуд. Шу боис ҳам хорижда депрессия аниқланган беморлар билан ишлаш ва уларга тиббий-психологик ёрдам кўрсатиш бўйича бир қатор дастур ва йўриқномалар ишлаб чиқилган. Масалан, бошқа соҳа врачларига ҳам мустақил равишда антидепрессантлар тавсия этиш ҳуқуқи берилган. Ушбу қоидани дастлаб қабул қилган давлатларда ўз жонига қасд қилишга уринишлар сони кескин камайган. Қайсидир беморда депрессия белгиларини илк бор кузатган ҳар бир соҳа шифокори беморни тиббий психолог ёки психиатрга йўллаши керак. Демак, бошқа соҳа мутахассисларининг тиббий психолог ва психиатрлар билан доимий мулоқотда бўлиши катта аҳамиятга эга. Депрессияда профессионал даражада ёрдам кўрсата оладиган мутахассислар – булар тиббий психолог ва психиатр.

   Этиологияси ва патогенези

Депрессия – кўп этиологияли психоген касаллик. Ушбу касаллик ташқи омиллар сабабли ривожланса – экзоген, ҳеч қандай сабабсиз ривожланса – эндоген депрессия ҳақида сўз боради. Экзоген депрессия негизида психосоциал омиллар ёки оғир соматик касалликлар ётса, эндоген депрессия негизида генетик омиллар ётади.
Экзоген депрессия сабаблари жуда кўп. Уларнинг ичида энг яқин кишисидан жудо бўлиш, болалик даврида ўтказилган руҳий жароҳатлар, оғир дардга чалиниш, оила ва ишхонадаги можаролар каби бир қанча сабабларни санаб ўтиш мумкин. Бироқ бундай ҳолатларга дуч келган барча инсонларда ҳам депрессия ривожланавермайди. Шу боис экзоген депрессия ҳам ушбу касалликка мойил инсонларда ривожланади, дегувчи гипотезалар мавжуд. Мутахассислар фикрича, депрессия ташхиси қўйилган ҳар қандай беморнинг бош миясида турли даражада ифодаланган нейробиологик, нейрокимёвий ва нейроэндокрин бузилишлар аниқланади. Албатта, бу ўзгаришлар эндоген депрессияда яққол намоён бўлади.
   Депрессия патогенезида нейроаминлар, хусусан, серотонин, норадреналин ва дофамин алмашинуви бузилиши ҳам аҳамиятлидир. Айниқса, церебрал тузилмаларда серотонин етишмовчилиги депрессия ривожланишида асосий этиопатогенетик омиллардан бири ҳисобланади.
   Когнитив психотерапевтлар томонидан депрессиянинг когнитив модели ҳам илгари сурилган. Уларнинг фикрича, болалик даврида ўтказилган руҳий жароҳат унинг миясига ўрнашиб қолади ва катта ёшга етганида салбий ижтимоий-психологик омиллар таъсири остида қўзғалиб, депрессия ривожланишига олиб келади. Ушбу шахсларнинг ҳаёт анамнези ўрганилганда, аксариятида ўзига ишонч йўқ, ўз имкониятларини паст баҳолайди, атрофдаги воқеликни қора бўёқларда кўради ва келажакка пессимистик руҳда қарайди.
Депрессия леводопа, нейролептик, психостимулятор, глюкокортикостероид, бензодиазепинлар ва наркотик хусусиятга эга дори воситаларини узоқ муддат ёки катта дозада қабул қилиб юрган беморларда ҳам ривожланади. Бундай пайтда фармакологик депрессия ҳақида сўз боради.
   Юқорида айтиб ўтилганидек, депрессия соматик касалликлар сабабли ҳам ривожланади. Айниқса, оғир ёки кетма-кет ўтказилган жарроҳлик операциялари, бир неча ойлаб давом этадиган остеомиелит, сил, жигар, буйрак, тери-таносил ва ОИТС каби касалликлар ҳам соматоген депрессия сабабчисидир. Гипотиреозда ҳам депрессия кўп учрайди. Шу боис депрессияда қалқонсимон без гормонларини текшириб кўриш тавсия этилади.
   Ташқи (ижтимоий-психологик) ёки ички (соматоген) жиддий омиллардан сўнг депрессия ўткир ривожланиб, унинг белгилари камида 2 ҳафта давом этса, реактив депрессия ҳақида сўз боради. Бироқ унинг белгилари ушбу муддатдан ошиб кеца, депрессиянинг бошқа турлари изланади.
   Баъзи фикрларга кўра, қуёш нури ёки ёруғлик етишмаслиги ҳам депрессия ривожланишига туртки бўлади. Қиш ва куз ойларида депрессиянинг кўп учраши бунга мисол бўла олади, яъни қуёш нури кам бўлган мавсумларда депрессия ривожланади. Бироқ бу илмий фаразни инкор қиладиган қарашлар ҳам бор. Масалан, шахтёрларда депрессиянинг учраш даражаси, ёруғликда ишлайдиганлардан деярли фарқ қилмайди. Шунингдек, депрессия билан касалланганлар ёруғликни эмас, балки қоронғиликни хуш кўришади.
   Аксарият мутахассислар депрессия учраши бош миянинг функционал асимметриясига ҳам боғлиқ, деб ҳисоблашади. Уларнинг фикрича, ўнақайларга қараганда чапақайлар депрессияга мойил ва ҳиссиётга берилувчан бўлишади.
   Депрессия бош миянинг диффуз ва локал зарарланишларида ҳам учрайди. Масалан, турли этиологияли, яъни васкуляр, токсик ва метаболик энцефалопатия ва нейродегенератив касалликларда ҳам депрессия ривожланади. Бош миянинг бошқа бўлакларига қараганда, унинг чакка бўлаги зарарланишида депрессия кўп учрашини ҳам таъкидлаб ўтиш керак. Шу боис бош миянинг чакка бўлагини “эмоционал мия” деб аташади. Масалан, краниоцеребрал жароҳатларда бош миянинг чакка бўлаги зарарланса, депрессия ривожланиши хавфи бир неча баробарга ошади. Бироқ МРТ текширувлар натижасида олинган сўнгги маълумотлар префронтал соҳа зарарланишида ҳам аффектив бузилишлар, шу жумладан, депрессия ривожланишини кўрсатди (Б.Баарс, Н.Гейдж., 2016). Префронтал соҳа зарарланганда апато-абулик синдром кузатилиши ҳам худди депрессияга ўхшаш белгилар билан намоён бўлади. Бу ҳолатни нейропсихиатрлар апатик депрессия деб ҳам аташади.
Церебрал инсультда депрессиянинг учраш даражаси 12-34 % ни ташкил қилади. Чап ва ўнг ярим шар инсультларида депрессиянинг клиник белгилари бир-биридан фарқ қилади. Чап ярим шар инсультида ортиқча қўрқув ва хавотир билан намоён депрессия кўп учраса, ўнг ярим шар инсультида эса ҳиссий тўмтоқлик, анозогнозия ва мотивация сўниши билан намоён бўлувчи депрессия кўп учрайди (Ибодуллаев З.Р., 2005).

   Депрессиянинг халқаро таснифи

   КХТ-10 да депрессия билан намоён бўлувчи патологик ҳолатлар бир қанча кодлар ва рукнларда келтирилган (1-жадвал).

1-жадвал. КХТ-10 бўйича депрессия ва кайфият бузилиши билан намоён бўлувчи ҳолатлар

№	F32	Депрессив эпизодлар
1	F32.0	Енгил даражали депрессив эпизод
2	F32.1	Ўрта даражали депрессив эпизод
3	F32.2	Оғир даражали депрессив эпизод, психотик симптомларсиз
4	F32.3	Оғир даражали депрессив эпизод, психотик симптомлар билан
5	F32.8	Бошқа депрессив эпизодлар
6	F32.9	Аниқлаштирилмаган депрессив эпизодлар
	F33	Рекуррент депрессив бузилишлар
1	F33.0	Енгил эпизодли рекуррент депрессив бузилишлар
2	F33.1	Ўрта даражадаги рекуррент депрессив бузилишлар
3	F33.2	Оғир даражадаги рекуррент депрессив бузилишлар, психотик бузилишларсиз
4	F33.3	Оғир даражадаги рекуррент депрессив бузилишлар, психотик бузилишлар билан
5	F33.4	Рекуррент депрессив бузилишларнинг ремиссия даври
	F34	Кайфиятнинг турғун бузилишлари (аффектив бузилишлар)
1	F34.0	Циклотимия
2	F34.1	Дистимия
3	F34.8	Кайфиятнинг бошқа турғун бузилишлари (аффектив бузилишлар)

Изоҳ: Клиник таснифларда бу атамалар қайси синдром устун келишига қараб ўзгариб туради.

Клиник турлари ва ташхис қўйиш тартиби

Депрессия ташхисини қўйиш КХТ-10 ва ДСМ- IV (Diagnostic and Statistical Manual of mental disorders IV, ruhiy buzilishlar bo‘yicha diagnostik va statistik qo‘llanma, IV nashri) бўйича олиб борилади. КХТ-10 бўйича депрессиянинг асосий ва қўшимча симптомлари фарқ қилинади. Ушбу халқаро таснифга биноан “депрессия” ташхисини қўйиш учун қуйидаги асосий симптомлардан камида иккитаси, қўшимча симптомлардан эса камида учтаси беморни 2 ҳафтадан ошиқ безовта қилаётган бўлиши керак.
А. Депрессиянинг асосий симптомлари:

Ўта тушкун кайфият.
Қизиқиш, қониқиш ва ҳурсанд бўлиш ҳисси йўқлиги.
Умумий қувват сўниб, тез толиқиб қолиш.

В. Депрессиянинг қўшимча симптомлари:

Ҳаётга пессимистик руҳда қараш.
Айбдорлик ҳисси, ўзини ҳадеб айблайвериш.
Ўзидан қониқмаслик ва ўзини доимо камситиш.
Фикрлар карахтлиги, бирор қарорга кела олмаслик.
Ўз жонига қасд қилиш хаёлларига бориш.
Иштаҳа пасайиши, баъзида кучайиши.
Уйқу бузилиши – уйқусизлик ёки уйқучанлик.

ДСМ-IV бўйича депрессия ташхисини қўйишга бўлган талаблар. Унга биноан қуйидаги 9 та симптомдан бештаси беморни 2 ҳафтадан ошиқ безовта қилаётган бўлиши керак.

Депрессив кайфият.
Ҳар қандай фаолиятга бўлган қизиқиш ва улардан қониқиш ҳиссининг кескин пасайиши ёки йўқолиши.
Иштаҳа йўқолиши ва тана вазни камайиши (гоҳида иштаҳа кучайиши ва тана вазни ортиши).
Инсомния (гоҳида гиперсомния).
Психомотор қўзғалишлар ёки тормозланиш.
Қувватсизликлик ва тез толиқиш.
Ўзини камситиб ҳеч кимга керак эмасдек ҳис қилиш.
Диққатни бир жойга жамлай олмаслик, фикрлар карахтлиги.
Ўз жонига қасд қилиш хаёллари.

Энди КХТ-10 бўйича ҳар бир депрессив эпизоднинг ташхис қўйиш алгоритми билан танишиб чиқамиз. “Депрессив эпизод” ташхиси қачон қўйилади? Беморда депрессия аввал умуман кузатилмаган ва энди аниқланаётган бўлса, “депрессив эпизод” ташхиси қўйилади.
F32 Депрессив эпизод. КХТ-10 бўйича депрессив эпизоднинг енгил, ўрта ва оғир даражалари фарқ қилинади. Унинг ҳар бирида тушкун кайфият, қизиқишлар сўниши, қониқиш ҳисси йўқлиги, умумий қувват сўниб, тез толиқиб қолиш кузатилади. Бемор ўзини ҳеч кимга керак эмасдек ва айбдордек ҳис қилади. Кайфият кун бўйи ўзгариб туради, гоҳида кўтарилади, гоҳида пасаяди. Эрталаб уйғонганда тушкун кайфият, кучли хавотир, иштаҳа йўқ, фикрлар карахт бўлса, кечга яқин кайфият кўтарилиб, бу белгилар бироз барҳам топиши мумкин. Ақлий ва жисмоний меҳнат унумдорлиги пасаяди. Бемор диққатини бир жойга жамлаб ишлай олмайди. Оддий жисмоний фаолликдан ҳам тез чарчаб қолади, толиқади. Уйқу бузилади (инсомния ёки гиперсомния), иштаҳа йўқолади. Ўзига ишонч касалликнинг енгил турида ҳам кескин пасаяди, ўзини камситаверади. Кайфият тушиб кетган пайтларда соматик симптомлар пайдо бўлади ёки кучаяди. Юқорида зикр этилган барча белгилар депрессия даражасига боғлиқ бўлиб, енгил, ўрта ёки оғир даражада намоён бўлади.
Энди КХТ-10 талабларига биноан депрессия даражалари, турлари ва аффектив бузилишлар билан танишиб чиқамиз.
   F32.0 Енгил даражали депрессив эпизод. Юқорида қайд этилган асосий симптомлардан 2 та, қўшимча симптомлардан 2-3 та белги кузатилади ва улар беморнинг кундалик турмуш тарзи ҳамда касбий фаолиятига таъсир этмайди. Бунда депрессия белгилари 2 ҳафтадан ошмаслиги лозим. Қисқа муддат давом этганлиги боис буни реактив депрессия дейишади.
   F32.1 Ўрта даражадаги депрессив эпизод. Юқорида кўрсатилган асосий симптомлардан 2 та, қўшимча симптомлардан 3 таси аниқланади. Улар ўрта даражада ифодаланган бўлиб, беморнинг кундалик турмуш тарзида қийинчиликларни юзага келтиради ва социал адаптацияни анча мураккаблаштиради.
   F32.2 Оғир даражадаги депрессив эпизод (психотик бузилишларсиз). Юқорида зикр этилган асосий симптомлардан 3 та, қўшимча симптомлардан 4 ёки ундан кўп белгилар аниқланади ва яққол ифодаланган бўлади. Ушбу симптомлар беморнинг турмуш тарзига жиддий таъсир кўрсатади ва социал адаптацияни издан чиқаради. Психотик бузилишлар кузатилмайди.
   F32.3 Оғир даражадаги депрессив эпизод психотик бузилишлар билан. Ушбу депрессив эпизод F32.2 да кўрсатилган барча симптомлар ҳамда галлюцинация, алаҳсираш, психомотор қўзғалишлар, ступор ва ўз жонига қасд қилишга уринишлар билан кечади. Бемор ўзгалар парваришига муҳтож бўлиб қолади ва социал адаптация буткул издан чиқади.
   F33 Рекуррент депрессив бузилишлар. Ушбу ташхисни қўйиш учун бемор авваллари депрессив эпизодлардан бирини бошидан кечирган бўлиши керак. Масалан, беморда бир неча ой илгари 2 ҳафта мобайнида ўрта даражада ифодаланган депрессив эпизод кузатилди ва 2-3 ой ремиссиядан сўнг у яна депрессияга тушди. Мана шундай ҳолатларда “рекуррент депрессив бузилишлар” ташхиси қўйилади. Касалликнинг енгил, ўрта ва оғир даражадаги турлари фарқланади.
   F34. Кайфиятнинг турғун бузилишлари (аффектив бузилишлар). КХТ-10 да кайфиятнинг турғун бузилишлари коди остида F34.0 – циклотимия ва F34.1 – дистимия алоҳида рукнларда келтирилган.
F34.0 Циклотимия. Грекчадан цикло – айлана, тимос – кайфият дегани. Циклотимия – кайфиятнинг тўлқинсимон ўзгариб туриши бўлиб, у гоҳида пасаяди (гипотимия), гоҳида кўтарилади (гипертимия). Циклотимия оғир кечмайди ва узоқ давом этмайди. Шуниси билан биполяр аффектив бузилишлар (F31) ва рекуррент депрессив бузилишлардан (F33) фарқ қилади. КХТ-11 да “циклотимия” ўрнига “циклотимик бузилишлар” терминини қўллаш таклиф қилинмоқда. Циклотимия кўпинча биполяр аффектив бузилишлар билан касалланганларнинг яқин қариндошларида кузатилади. Циклотимия кейинчалик биполяр аффектив бузилишларга ўтиши мумкин. Бу терминдан шахс типларини ифодалашда ҳам фойдаланилади. Масалан, циклоид тип – жиддий сабабсиз кайфияти гоҳ бузилиб, гоҳида кўтарилиб турувчи шахс.
   F34.0 Дистимия. Дистимия кайфиятнинг турғун бузилиши бўлиб, икки йилдан ошиқ давом этади ва депрессияга ўхшаб оғир кечмайди. Дистимия кўпинча ўсмирлик даврида бошланади, бироқ инволюцион дистимиялар ҳам фарқ қилинади. Дистимия учун қуйидаги белгилар хос: 1) иштаҳа пасайиб кетиши ёки керагидан ортиқ овқат еб юбориш; 2) ўзига нисбатан ишончнинг йўқолиши; 3) уйқусизлик ёки ҳадеб ухлайвериш; 4) умумий қувват ва ишчанликнинг сўниши; 5) фикрини бир жойга жамлай олмаслик; 6) озгина танбеҳ эшица, кўзи ёшланиши; 7) ёш бўлса-да сексуал ҳаётга қизиқмаслик ва ундан қониқмаслик; 8) кундалик юмушларни охирига етказа олмай тўхтатиб қўйиш; 9) пессимизм; 10) ёқимсиз воқеаларни эслаб хаёлга ботиб юриш; 11) одамларга қўшилмай ёлғизликни маъқул кўриш, жамиятдан қочиш; 12) камгаплик; 13) психологик ступорга тушиб туриш.
F31 Биполяр аффектив бузилишлар. КХТ-10 да алоҳида код билан белгиланган ушбу бузилишлар маниакал-депрессив психоз деб ҳам аталади. Биполяр аффектив бузилишлар – маниакал ва депрессив ҳолатларнинг галма-гал кузатилиши билан намоён бўлувчи аффектив ҳолатдир. Мания – депрессияга тескари бўлган руҳий ҳолат. Бу пайтда беморнинг кайфияти юқори даражада кўтарилади ва у шўх-шодон бўлиб қолади, ҳазил-мутойибалар қилади, ҳатто қўшиқ айтиб, рақсга тушади, жисмоний фаоллиги ҳам кучайиб кетади (бир ҳафтадан буён қилинмай ётган ишларни бир кунда бажариб ташлайди), либидо кучайиб сексуал фаоллиги ошади, гапдон бўлиб қолади (бир неча кундан буён жим юрган одам энди оила аъзолари билан қизғин суҳбат қура бошлайди). Унинг бу ҳолатидан хурсанд бўлган фарзандлари “Ойим депрессиядан тузалди” деб ўйлашади. Бироқ бу ҳурсандчилик узоққа бормайди. Бир-икки ҳафтадан кейин бемор яна депрессияга тушади, яъни маниакал давр тугаб, депрессия даври бошланади. Биполяр аффектив бузилишлар, йаъни маниакал-депрессив психоз эндоген депрессиялар тоифасига киради ва бир босқичдан иккинчи босқичга ташқи таъсирларсиз ўтиб туради. Бу ҳақда батафсил маълумот психиатрия дарсликларида келтирилган.
Энди депрессиянинг бошқа турлари билан танишиб чиқамиз.
       Кичик депрессия (субдепрессия, субклиник депрессия) – ўта енгил ифодаланган депрессия. Ундаги белгилар КХТ-10 даги F32.0 “Енгил депрессив эпизод”га тўғри келади (аввалги саҳифаларга қаранг). Кичик депрессияни психоген депрессия деб ҳам аташади.
       Униполяр депрессия – маниакал даврларсиз кечадиган депрессия.
Атипик депрессия – депрессия учун хос бўлган типик симптомлар аниқланмайдиган депрессия. Кайфият тез-тез ўзгариб туриши, парадоксал ангедония (парадохикал анҳедониа), безовталик, иштаҳаси очилиб кетиб, кўп овқатланиш (“кайфиятимни овқат еб кўтараман”) ва шу сабабли семириб кетиш, кўп ухлаш, оғир қадам ташлаш (“юрганда оёқларим оғир бўлиб қолади”) ва кўпчиликка қўшилиб кетиш қийинлиги билан намоён бўлади. Ушбу соматик симптомлар ва характерологик ўзгаришларга депрессиянинг бир тури сифатида қараб “атипик депрессия” атамаси киритилган. Боз устига, уларга антидепрессантлар яхши ёрдам беради. Бироқ аксарият мутахассислар бу терминни маъқуллашмайди.
Ниқобланган депрессия (соматизациялашган депрессия) – руҳий бузилишга қараганда соматоформ бузилишнинг устунлиги билан намоён бўлувчи депрессия. Соматик бузилишлар ниқобида намоён бўлаётган ушбу депрессиянинг клиник симптомлари КХТ-10 бўйича “депрессив эпизодлар” клиникасига тўғри келади, бироқ психопатологик симптомлар суст ифодаланган бўлади. Депрессия билан касалланган беморларнинг аксарияти тиббий психолог ёки психиатрга эмас, балки УАВ ёки бошқа мутахассисларга мурожаат қилиб юришининг асосий сабаби ҳам умумий популяцияда ниқобланган депрессиянинг кўп учрашидир. Ниқобланган депрессия кўп ҳолларда узоқ давом этувчи моносимптомлар билан намоён бўлади. Масалан, доимий бош оғриқ, доимий кардиалгия, абдоминалгия, артралгия, цисталгия, невралгиялар. Ниқобланган депрессиянинг клиник кўринишлари ҳақида батафсил маълумот ушбу китобнинг «Тиббиёт психологияси» дарслигининг “Психосоматик тиббиёт асослари” бобида ёритилган.
   Меланхолик депрессия – ҳеч нарсадан қониқмаслик, яъни ангедония ва кайфиятни кўтарувчи воқеалардан роҳатланиш ҳиссининг йўқлиги билан намоён бўлувчи депрессия. Бундай депрессия, асосан, меланхолик типдаги шахсларда учрайди. Уларнинг кайфияти доимо паст бўлиб, атрофда юз бераётган воқеа-ҳодисаларга қизиқишмайди, ақлий ва жисмоний меҳнат қилишга хоҳиш-истак ўта суст бўлади. Бундай тоифага кирувчилар эрталаб тушкун кайфиятда уйғонишади, иштаҳаси бўлмайди ва юз-кўзидан ҳиссий карахтлик яққол сезилиб туради.
   Инволюцион депрессия лотинчадан involutio – тескарига ривожланиш, орқага қараб кетиш деган маъноларни англатади. Психиатрлар инволюцион даврни аёллар учун 45-55 ёш, эркаклар учун 50-65 ёшдан сўнг бошланади, деб ҳисоблашади. Бироқ ЖССТ таснифига кўра, бу даврлар ўрта ёшга киритилган. Катта ёш – 60-75 ёш, кексалик даври – 75 – 89 ёш, 90 ёшдан ошганлар эса узоқ умр кўрувчилар тоифасига киритилади. Инволюцион депрессия эндокрин ва жинсий безлар атрофияси бошланиши билан боғлиқ депрессив бузилишлар мажмуаси бўлиб, доимий тушкун кайфият, қўрқув ва хавотир, ипохондрия, ҳаётга бўлган иштиёқ пасайиши, турли соматовегетатив бузилишлар ва ўз жонига қасд қилишга уринишлар билан кечади. Баъзан кучли психопатологик ўзгаришлар психоз даражасигача етади. Бундай ҳолатда инволюцион психоз ҳақида сўз боради. Бундай ҳолат, айниқса, жуфти ҳалолидан айрилганларда яққол намоён бўлади ёки кучаяди.
   Постнатал депрессия (туғруқдан кейинги депрессия) айниқса, боласи ўлик туғилган аёлларда ривожланадиган аффектив бузилишлар бўлиб, депрессиянинг барча аломатлари билан намоён бўлади. Одатда, бу ҳолат 1-3 ой давом этади. Бундай депрессия боласи соғлом туғилган аёлларда ҳам кузатилади, бироқ унинг белгилари бир неча кун ичида ўтиб кетади.
Мавсумли депрессия (мавсумли аффектив бузилишлар) – йилнинг маълум бир мавсумида кузатилиб, бошқа пайтлари ўз-ўзидан ўтиб кетадиган депрессия. Ушбу депрессия куз ёки қиш мавсумида кузатилади, баҳор ёки ёз ойида ўтиб кетади. Баъзи одамлар мавсумли депрессияга жуда мойил бўлишади. Бундай шахслар йилнинг ўша мавсумида (масалан, қишда) депрессияга тушиб, меҳнат фаолиятини умуман йиғиштириб қўйишади. Баъзан уларда психомотор қўзғалишлар ҳам кузатилади. Депрессиянинг қишда кўп учраши бу фаслда ёруғ кунларнинг камлиги билан изоҳланади. Шунингдек, депрессияда гелиотерапия, яъни қуёш нурлари билан даволаш самара берганлиги учун ҳам мавсумли депрессия ривожланишига булутли кунлар туртки бўлади, деб ҳисоблашади. Шу боис ҳам қишда одамлар қуёшли ўлкаларга интилишади ва депрессиянинг енгил ҳамда ўрта даражадаги турларидан бу дарддан халос бўлиб қайтишади. Бироқ шундай бўлса-да, мавсумли депрессия клиник ташхис сифатида кўрсатилмайди ва унинг мавжудлигига эътирозлар бор.
    Энди депрессияга ўхшаб кечадиган апатия ҳақида тўхталиб ўтамиз.
    Апатия – ҳамма нарсага бефарқлик билан намоён бўлувчи руҳий ҳолат. Апатиянинг клиник манзараси депрессияга жуда ўхшаб кетганлиги боис, бу синдром ҳақидаги маълумотни ушбу бобда келтириб ўтамиз. Апатияда бемор ҳеч нарсага қизиқмайди, ҳеч қайси тадбирда иштирок этмайди ёки ёқар-ёқмас қатнашади, атрофда бўлаётган воқеаларга ўта бефарқ бўлади. Депрессияга жуда ўхшаб кетадиган ушбу ҳолат ҳиссий реакциялар сўниши билан намоён бўлади. Бундай беморни кўрган врачлар баъзида адашиб “депрессия” ташхисини қўйишади. Апатия ҳар кимда ҳар хил намоён бўлади. Масалан, оила аъзоларидан, ишдан ёки раҳбариятдан кўнгли совиган одам ҳам баъзида апатияга тушади. Бу оддий апатия бўлиб, вазият ўзгарса, тезда ўтиб кетади.
       Ўзида қандайдир касаллик борлигини билганда ҳам одам апатияга тушиши мумкин. Мабодо заҳм, ОИТС, сил ёки бошқа бир жиддий касалликлар аниқланса, одам апатияга тушади. Бу ҳолат кейинчалик депрессияга ўтиши ҳам мумкин. Шунингдек, бош миянинг бир қатор қон-томир (энцефалопатия, инсульт) ва дегенератив касалликларида (Алсхаймер, паркинсонизм) бемор апатияга тушади.
Агар апатия ирода сўниши билан намоён бўлса, апато-абулик синдром ҳақида сўз боради. Бу ҳолат, айниқса, бош миянинг пешона бўлаги зарарланиши учун хос. Апатия депрессияга қараганда енгил руҳий ҳолат. Апатияда депрессиядаги каби кучли психопатологик симптомлар кузатилмайди. Масалан, фикрлар карахтлиги бўлмайди, ўз жонига қасд қилишга уринишлар кузатилмайди ва антидепрессантлар ҳам тавсия этилмайди. Вазият яхши томонга ўзгарса ёки апатияга олиб келган касалликдан бемор халос бўлса, апатия тезда барҳам топади. Апатияда психотерапия юқори даражада самаралидир.

   Даволаш усуллари ва профилактикаси

    Даволашни бошлашдан олдин беморни депрессияга олиб келган сабабни аниқлаш зарур. Акс ҳолда даволаш самарасиз бўлади. Битта психологик суҳбат ёрдамида бунга эришиб бўлмайди. Шунингдек, бемор учун стандарт бўлиб қолган гиподинамик турмуш тарзини фаол ҳаёт тарзига ўзгартириш ҳам муҳим. Бу қанчалик қийин бўлмасин, уни амалга ошириш тиббий психологнинг бевосита вазифасидир.
    Депрессия жиддий касаллик бўлиб, беморни даволаш фақатгина психотерапия ва антидепрессив терапиядан иборат бўлмаслиги керак. Афсуски, аксарият ҳолатларда врачлар мана шу усуллар билан чегараланиб қолади ва кутилган натижага эришмайди. Даволаш жараёнида психотерапия, фармакотерапия, мусиқатерапия, физиотерапия, рефлексотерапия, логотерапия, гелиотерапия, талассотерапия, социал терапия, спорт ёки жисмоний терапия каби даволаш-реабилитация усулларидан унумли фойдаланиш зарур бўлади. Ҳеч бўлмаганда қуйидаги 4 хил даволаш усулини албатта қўллаш зарур: 1) психотерапия; 2) фармакотерапия; 3) мусиқатерапия; 4) спорт ёки жисмоний терапия.
Энди депрессияда беморни даволашга оид клиник стандартда кўрсатилган талаб ва қоидалар ҳақида тўхталиб ўтамиз. Депрессиянинг енгил ва ўрта даражадаги турларида беморни даволаш амбулатор шароитда олиб борилади. Оғир даражали депрессия, суицид ва психотик бузилишлар билан намоён бўлаётган ҳолатларда бемор, албатта, стационарга ётқизилиши лозим. Бундай беморлар психиатр назоратида даволанади. Бироқ депрессия тури қандай бўлишидан ва бемор қаерда даволанишидан қатъи назар ушбу жараёнда тиббий ва социал психолог иштироки талаб этилади. Социал психолог беморнинг социал адаптацияси билан шуғулланади ва унинг ишга лаёқатлилик даражасини аниқлайди. Суицид яққол намоён бўлган ҳолатларда суицидолог ёрдами зарур бўлади.
   Соматик касалликлар негизида ривожланган депрессияда даставвал ёки параллел тарзда ушбу касалликларни даволашни бошлаш зарур. Масалан, гипотиреоз аниқланса, уни даволашни зудлик билан бошлаш керак. Депрессия бош миянинг диффуз патологияси (энцефалопатия, паркинсонизм, эпилепсия) ёки локал зарарланишлари (инсульт, мия эзилишлари, гематома) сабабли ривожланган бўлса, бу ҳолатларни ҳам бартараф этиш лозим бўлади. Бирор бир касаллик туфайли бемор қабул қилиб юрган дорилар депрессияни келтириб чиқариш хусусиятига эга бўлса, уларни ҳам ўрганиш зарур бўлади.
   Психотерапия. Ҳар қандай депрессияда даволаш жараёни психотерапия билан бошланиши ва психотерапия билан тугалланиши керак. Фармакотерапиядан олдин ўтказилган психотерапия даволаниш жараёнини енгиллаштирса, ундан кейин ўтказилган психотерапия депрессия қайталанишининг олдини олади. Психотерапия, айниқса, депрессиянинг енгил ва ўрта даражадаги турларида жуда самаралидир. Тўғри танланган психотерапия ёрдамида аксарият ҳолларда беморга антидепрессант тавсия этмасдан туриб, уни депрессиядан чиқариш мумкин. Шунингдек, антидепрессантнинг ножўя таъсири кўп бўлган ҳолатларда ёки уларни белгиланган терапевтик дозада қабул қила олмаса ҳам психотерапияни босқичма-босқич ва давомли ўтказиш орқали беморни депрессиядан холос қилиш мумкин. Айниқса, депрессиядаги хавотирли бузилишлар ва характердаги ўзгаришлар психотерапия ёрдамида самарали бартараф этилади. Ҳар қандай психотерапиянинг асосий мақсади – беморнинг соғлом психологик портретини қайта тиклашдан иборат бўлмоғи керак.
   Бугунги кунда беморларни даволаш жараёнида қўлланиладиган психотерапевтик усуллар жуда кўп бўлиб, уларнинг баъзилари ҳақида тўхталиб ўтамиз.
Психоанализ (психодинамик терапия). Психодинамик назарияга мувофиқ психоэмоционал бузилишлар негизида болалик даврида олинган кучли психологик зарбалар ётади. Улар онг остида йиллар мобайнида тўпланиб яшириниб ётади ва кучли зиддиятлар ўчоғини яратади. Бунинг оқибатида невротик шахс шаклланади ва бундай одамлар истерия, депрессия ва психосоматик бузилишларга мойил бўлишади. Шахс бир томондан, бировларга қарам бўлишни хоҳламайди, иккинчи томондан, бошқалар уни эътироф этиши ва қўллаб-қувватлашини истайди. Албатта, бунинг ҳар доим ҳам иложи бўлавермайди. Натижада бир-бирига зид бўлган ушбу ҳолатлар доимий қониқмаслик ҳиссини юзага келтиради, яъни бошқаларга нисбатан қаҳр-ғазаб ва нафрат шахснинг ички дунёсини қамраб олади. Шу аснода у бошқалар наздида меҳрибон, одамови ва ажойиб инсон сифатида тан олинишни хоҳлайди. Психоаналитиклар фикрича, мана шу истакларнинг рўёбга чиқмаслиги невротик шахс ва кейинчалик депрессия шаклланишига туртки бўлади. Йиллар мобайнида онг остида қўним топиб эътироф этилмаган ҳар бир хоҳиш ва истак бора-бора ички зиддиятларни кучайтириб, одамларга нисбатан ишончсизликка, ёмон кўришга олиб келади. Шу сабабли улар ўзини ҳам кечирмайди ва суицидга қўл уради. Бундай шахсларда депрессия ривожланиши учун кучли стресс ёки ёқимсиз муносабатларнинг ўзи кифоя. Албатта, бу ерда доимий психоэмоционал зўриқишларнинг аҳамияти катта.
   Психодинамик терапиянинг асосий мақсади – беморда катарсис, яъни руҳий покланишга эришишни юзага келтириш. Бунинг учун болалик даврида бошидан кечирган руҳий жароҳатлар ва кечинмалар мукаммал ўрганилади, уларнинг ҳозирги даврда рўй бераётган невротик бузилишлар, шу жумладан, депрессия билан боғлиқлик томонлари ёритилади. Психоаналитик олдида бемор албатта барча сир-асрор ва азобли кечинмаларни яширмасдан очиб ташлаши керак. Бу услуб тўла катарсис рўй бергунча олиб борилади. Ижобий натижага бир неча сеанс ичида эришилади.
   Когнитив психотерапия ёки когнитив терапия (ингл. . cognitive therapy), Бу йўналиш асосчиси – америкалик машҳур психотерапевт Аарон Бек (1921 туғилган). А.Бек психоаналитик терапия мактабларида тахсил олади ва психоанализга асосланиб, когнитив психотерапия йўналишини ишлаб чиқади. Бу усулни Бек депрессияни даволашда кенг қўллайди ва юқори самарага эришади.
   Когнитив психотерапевтлар фикрича, невроз, депрессия ва фобия негизида мияга ўрнашиб олган хато фикрлар ва уларга ишониш ётади. Ўзига, бошқаларга ва жамиятда бўлаётган воқеаларга ёмон муносабатни шакллантирган ушбу стереотип ғоялар беморнинг хулқ-атворини, турмуш тарзини, одамларга ва жамиятга бўлган муносабатини ўзгартириб юборади. Беморга азоб бераётган касаллик аломатларидан халос бўлиш учун мияга ўрнашиб олган азобли ғоя ва фикрлардан халос бўлиши керак. Ушбу вазифани когнитив психотерапевт амалга оширади.
Когнитив психотерапевт бемор билан ишлаш жараёнида уни айни пайтда қийнаётган азобли фикрлари, ҳис-туйғулари, фантазиялари, истаклари ва амалга ошмаётган орзу-умидларини билиб, нотўғри қарашларини шу кундан бошлаб енгиш ва ўзига ишонч туйғусини беморнинг миясига сингдириб боради. Психотерапевтик суҳбатлар орасида эришилган ютуқлар муҳокама қилинади ва ҳали мияни тарк этмаётган азобли фикрлардан тозалаб, уларнинг ўрни янада янги ният ва ғоялар билан тўлдириб борилади.
   Психоанализда даволаш услуби беморга ўтмишни, айниқса, болалик даврини эслатишдан бошланса, когнитив психотерапевт бугунги кун, яъни ҳозирги пайт билан ишлайди. А. Бек психоанализни танқид қила туриб шундай деган эди: “Касал одамга ўтмишдаги дардларини эслатишга не ҳожат, ахир бугунги кун билан ишлаб юқори натижага эришса бўлади-ку!”. Шундай бўлди ҳам. Ўз натижаларидан завқланган А. Бек 1965 йили шундай қоидани ўртага ташлайди: “Шу ерда ва ҳозир”. Бу иборалар кейинчалик когнитив психотерапия шиорига айланади.
   Бихевиорал терапия (ингл. behaviour – “хулқ-атвор”). 1913 йили америкалик психолог Джон Уотсон (1878–1958) бихевиоризм ҳақида ўзининг дастлабки мақоласини чоп эттиради. У шундай деб ёзган эди: “Одамнинг фикрини ва руҳиятини ўзгартирмоқчи бўлсангиз, авваламбор унинг хулқ-атворини ўзгартиринг”. Ушбу ғоя асосида бихевиорал психотерапия шаклланди ва ХХ асрнинг 50–60-йиллари ўсмирлардаги хулқ-атвор бузилишларини коррекция қилишда кенг қўллана бошланди ва эътироф этилди. Ушбу терапия хулқ-атвори ўзгарган ўсмирларда юқори натижа беради, бироқ катта ёшдагиларда таъсири кам. Бихевиорал терапия невроз, истерия ва депрессия туфайли ўзгарган хулқ-атворни коррекция қилиш ҳамда бунга мувофиқ уқув ва кўникмаларни шакллантиришни ўз олдига мақсад қилиб қўяди. Бихевиорал терапия ўтказилаётганда ўсмирдаги хулқ-атворнинг ҳар бир кўриниши таҳлил этилиб, коррекция қилиб борилади.
   Босқичма-босқич ўтказилаётган психотерапевтик муолажалар пайтида хулқ-атвордаги патологик ўзгаришлар соғлом хулқ-атвор сифатлари билан “алмаштирилади”. Демак, бихевиорал терапия депрессияга олиб келган сабаблар устида эмас, балки шу сабабли юзага келган патологик хулқ-атворни ўзгартириш билан ишлайди. Соғлом хулқ-атвор ҳамда ўзини ўзи бошқариш уқувлари шаклланган сайин ўсмирдаги депрессия ва хавотир белгилари орқага чекинади, ундаги фикр ўзгаради, ўзига ишонч пайдо бўлади ва турмуш тарзи ўзгариб социал адаптацияга эришади.
   Когнитив-бихевориал психотерапия. ХХ асрнинг 60-йилларида когнитив ва бихевиорал терапия негизида когнитив-бихевиорал психотерапия йўналиши пайдо бўлди. Ушбу методларнинг учта ўхшаш ва фарқ қилувчи томонлари нималардан иборат?

иккала метод ҳам ўргатиш ва ўзгартиришга асосланган. Когнитив психотерапия фикрни, бихевиорал психотерапия эса хулқ-атворни ўзгартиришни мақсад қилиб қўяди.
иккала метод ҳам касалликни келтириб чиқарган сабаблар билан қизиқса-да, ўтмишни эслатиб ўтирмасдан ҳозирги пайтдаги муаммо билан курашади: когнитив психотерапевт – касалликни юзага келтирган фикрларни ўзгартириш устида ишласа, бихевиорал психотерапевт – касаллик туфайли ўзгарган хулқ-атворни бартараф этишга ҳаракат қилади.
иккала метод ҳам ўз мижозларига уйга вазифа беради, унинг бажарилишини кузатиб боради ва рағбатлантиради. Когнитив-бихевиорал психотерапияни ҳар қандай ёшда қўлласа бўлади.

       Ҳозирда когнитив-бихевиорал терапия дунёнинг йирик психотерапевтик мактабларида ўқитилади ва деярли барча психоэмоционал бузилишларни коррекция қилишда кенг қўлланилади.
    Рационал-эмотив терапия. 1955 йили Альберт Эллис рационал-эмотив терапия назариясини илгари сурди. Бу назариянинг асосий моҳияти ҳам кишининг ўзи, ўзгалар ва жамият ҳақидаги фикрларини ўзгартиришга қаратилган. Бу назарияга биноан депрессия, хавотир, айбдорлик ҳисси ва шу каби бошқа психологик муаммолар руҳий жароҳат етказувчи омиллар ва вазиятлар сабабли эмас, балки кишининг ушбу омиллар ва вазиятларга нисбатан шахсий муносабати ва қарашлари сабабли юзага келади. Масалан, сизни кимдир қаттиқ ҳафа қилди ва бундан кайфиятингиз тушиб кетди. Бу вазиятда сиз у одамни эмас, балки ўзингизни айбдор деб ҳисоблайсиз. Демак, сиз танқидга лойиқсизки, у сизни шу кўйга солди. Аслида айб сизда эмас, балки сизни танқид қилган одамда ёки танқид муҳити яратилган ўша вазиятда. А.Эллис шундай деб ёзади: “Инсонда ўзи ҳақидаги бундай нотўғри тасаввурлар узоқ давом этаверса, унда турли хил руҳий-ҳиссий бузилишлар, шу жумладан, депрессия ривожланади”. Эллис шундай қоидани ўртага ташлайди: “Айбдор сен эмас, балки бошқалар”.
    Эллис ишларидан баъзи парчаларни келтириб ўтамиз. “Атроф-муҳитда рўй бераётган асабингни бузадиган ва ҳиссий зўриқишга мажбур қиладиган воқеа-ҳодисалар сенга қаратилмаган, улар доимо рўй бераверади. Ким томонидан кўрсатилишидан қатъи назар сенга нисбатан билдирилаётган айблов ва камситишлар аслида сенинг ҳақиқий шахсингни ифодаламайди. Бу ўша одамнинг шахсий фикри. У ўз дунёқариши ва сенга бўлган муносабатидан келиб чиқиб шу фикрда. Аслида эса ундай эмас!
       Эллиснинг фикрича, қуйидаги 3 қоидага қатъиян амал қилишга уриниш кишини ҳар доим хавотирда ушлайди: 1) ўзига ҳадеб талаб қўявериш (“мен ундай бўлишим керак, бундай бўлишим керак”); 2) бошқаларнинг унга ҳадеб талаб қўявериши (“сен ундай бўлишинг керак, бундай бўлишинг керак”); 3) унинг бошқаларга ҳадеб талаб қўявериши (“одамлар ундай бўлиши керак, бундай бўлиши керак”). Мана шу уч “керак” тамойили – хавотир ва депрессия манбаидир.
   Учта “керак” қоидасига амал қилавериш одамда қуйидаги фикрларни шакллантиради ва хавотирга мезон яратади:

Мен шундай ҳаракатлар қилишим керакки, мени бошқалар тан олсин! Акс ҳолда мен ҳеч кимман!
Мен қандай хоҳласам, атрофдагилар мени шундайлигимча қабул қилиши керак! Акс ҳолда улар ёмон одам ва ҳар қандай жазога маҳкум!
Мен нимани, қачон ва қаерда хоҳласам, шунга эга бўлишим керак! Менга керак бўлмаган нарсаларга тоқатим йўқ!

Рационал-эмотив терапия ўзи ҳақида инсоннинг миясига ўрнашиб қолган стереотип фикрлардан уни озод этиш ва шу сабабли ўзгарган хатти-ҳаракатларни коррекция қилишга қаратилган. Рационал-эмотив терапия услубида ҳам когнитив-бихевиорал терапиядаги каби фикр ва хулқ-атвор параллел тарзда коррекция қилиб борилади. Бироқ услуб бошқача. Бу услубда ҳам уйга вазифалар берилади, уни бажаришга қийналган пайтларда ёрдам қилинади, вазифалар тўла бажарилса, рағбатлан