Холинергик криз

Холинергик криз миастенияни даволаш жараёнида антихолинестераз дорилар (прозерин, калимин) дозаси ошиб кетганда ривожланадиган ўткир ҳолат бўлиб, унинг асосида никотин ва мускарин холинорецепторлари фаоллиги ошиши ётади. Холинергик криз жуда кам, яъни 3% ҳолатларда учрайди. Бу криз миастеник кризга қараганда секинроқ ривожланади ва унинг симптомлари бир ёки бир неча кун (одатда, 2-4 кун) мобайнида шаклланиб боради. Беморнинг аҳволи аста-секин ёмонлаша бошлайди, умумий ҳолсизлик ва мускуллар толиқиши кучаяди. Унга аввалги миқдордаги АХЭД таъсири етарли бўлмай қолади. Табиийки, бундай ҳолларда врач ёки беморнинг ўзи АХЭД дозасини оширади ва бунинг натижасида холинергик криз ривожланади. Қачон холинергик криз ривожланишини олдиндан билиш қийин. Бу криз кўпинча АХЭД дозасини бирдан оширса ёки бошқа даволаш усуллари (кортикостероидлар, иммуносупрессорлар, плазмаферез, тимектомия) қўлланилмаса ривожланади. Одатда, бу ўткир ҳолат АХЭД нинг навбатдаги дозасини қабул қилгандан 30-40 дақиқа ўтгач пайдо бўла бошлайди.
     Айтиш жоизки, холинергик кризнинг клиник белгилари миастеник кризга жуда ўхшайди. Холинергик криз ҳам ҳар доим барча мускуллар кучининг кескин пасайиши, умумий ҳолсизлик, булбар фалажлик ва нафас олиш бузилиши билан намоён бўлади. Ушбу криз учун икки томонлама миоз, аккомодация фалажлиги, гиперсаливация, брадикардия, ичак перисталтикаси кучайиши, қусиш ва диарея хос. Агар миастеник кризда гиперсаливация, асосан, сўлакни юта олмаслик сабабли ривожланса, холинергик криз – сўлакнинг гиперсекрецияси натижасида юзага келади. Анамнез йиғиш имкони бўлса, холинергик криз АХЭД ни кўп истеъмол қилгандан, миастеник криз уни кам истеъмол қилгандан сўнг ёки уни қабул қилишни тўхтатгандан кейин ривожланганлиги маълум бўлади. Аммо ўткир пайдо бўлган бошқа касалликлар, айниқса, инфекцион касалликлар, турли дорилар билан заҳарланиш ҳам кризлар ривожланишига туртки бўлиши мумкин.
     Агар иккала кризни фарқлаш иложи бўлмаса, 2 мл прозерин мушак ичига қилинади: миастеник кризда беморнинг аҳволи енгиллашади, холинергик кризда ўзгариш кузатилмайди ёки тескари вазият рўй беради. Врачнинг ёнида атропин тайёр туриши керак.
     Тез ёрдам кўрсатиш. Зудлик билан нафас олишни тиклаш зарур. Бунинг учун нафас йўллари дарҳол сўлакдан тозаланади ва беморга махсус ниқоб ёки назал катетер орқали кислород берилади. Кейин бемор тез ёрдам машинасида зудлик билан реанимация бўлимига олиб келинади. Нафас олиш бузилиши кучаяверса, тез ёрдам машинасининг ўзидаёқ трахея интубация қилинади ва сунъий нафас олдириш таъминланади. Баъзида трахея интубацияси орқали берилган сунъий нафас етарли бўлиб, трахеостома қўйиш шарт бўлмай қолади. Агар нафас олиш тикланавермаса, реанимация бўлимида трахеостома орқали ўпканинг сунъий вентиляциясини таъминлаш зарур. Параллел равишда криз сабаби ва тури ҳам аниқланади.
     Криз туридан қатъи назар беморга сунъий нафас олдириш муолажасини ўтказаётганда АХЭД қилинмаслиги керак! Бемор сунъий нафас олдириш системасига улангандан сўнг 16-24 соат ўтгач, прозерин синамаси ўтказиб кўрилади. Бунинг учун 0,05% ли 2 мл прозерин т/о қилинади. Брадикардия бўлмаса, прозерин ушбу дозада в/и га юборилиши мумкин. Агар ушбу синама ижобий натижа бермаса, бемор сунъий нафас олдириш системасидан чиқарилади ва прозерин қилиш давом эттирилади. Мабодо мустақил нафас олиш тикланмаса, бемор яна сунъий нафас олдириш системасига ўтказилади ва прозерин қилиш яна тўхтатилади. Шу йўл билан бемор аста-секин сунъий нафасдан мустақил нафас олишга ўтказилади. Нафас олиш тўла тиклангандан кейингина прозерин режали тарзда бериб борилади.
     Агар криз ҳолатида ётган беморга прозерин қилинса ва бунинг натижасида ижобий ўзгаришлар пайдо бўлса, демак, унда миастеник криз ривожланган. Миастеник кризнинг дастлабки куни ҳар соатда 1 мл прозерин т/о қилинади ёки в/и томчилатиб юборилади. Шу тарзда прозериннинг кундалик дозасини 12-16 мл гача етказиш мумкин. Беморнинг аҳволи енгиллашган сайин ёки холинергик белгилар пайдо бўла бошласа, прозерин дозаси камайтириб борилади. Агар дастлабки қилинган дозада ижобий натижа кузатилмаса, демак, беморда холинергик криз ривожланган. Прозерин дозаси ошиб кетса, брадикардия ривожланиши ва ҳатто юрак уришдан тўхтаб қолиши мумкин.
  Прозериннинг ножўя таъсирларини бартараф этиш учун 0,1% ли 1 мл атропин т/о ёки в/и қилинади. Заруратга қараб дори ушбу дозада кунига 4-5 марта қилиниши мумкин. Атропин антихолинестераз дориларнинг антидоди ҳисобланади. У бронхлар ва сўлак безлари секрециясини пасайтиради, прозерин эса аксинча кучайтиради. Шунинг учун ҳам бемор сунъий нафас олдириш системасига уланганда прозерин тўхтатилиб, атропин қилинади.
     Қонда электролитлар таркибини текшириш ва уларни ўз вақтида коррекция қилиб туриш ўта муҳим. Айниқса, гипокалиемия ўта хавфлидир. Уни коррекция қилиш учун 4% ли 70 мл калий хлорид эритмаси 5% ли 400 мл глюкоза ёки 0,9% натрий хлориднинг эритмасига қўшиб, венадан томчилатиб юборилади (1 дақиқага 30 томчи).
  Параллел равишда симптоматик даволаш муолажалари (антибиотиклар, кардио- ва гепатопротекторлар) ҳам ўтказилади. Психомотор қўзғалишларда седатив дориларни қилишдан эҳтиёт бўлиш керак. Беморни сўз билан тинчлантиришнинг ўзи кифоя. Чунки миастенияда психомотор қўзғалишлар, асосан, беморнинг бўғилиб қолишдан қўрқиши сабабли рўй беради.
     Эслатма. Баъзида бемор миастеник криздан чиққанидан сўнг, организмнинг АХЭД га нисбатан сезгирлиги ошади ва уларни кам дозада тавсия этишга тўгри келади.

Manba: © Z. Ibodullayev. Asab kasalliklari. 2-nashr. Darslik, Toshkent, 2021., 960 b.
     © Z. Ibodullayev. Nevrologiya. Qo`llanma. Toshkent, 2017., 404 b.
     © Ibodullayev ensiklopediyasi   © asab.cc