КАНА ЭНЦЕФАЛИТИ

Кана энцефалити, асосан, кана чақиши орқали ривожланувчи ўткир вирусли касаллик бўлиб, бирламчи энцефалитлар гуруҳига киради. Кана энцефалити эпидемияси 1933–34 йиллар баҳор ва ёз ойларида Россиянинг Приморья ўлкасида тарқалган. Бу касаллик да­стлаб "Тайга энцефалити" деб номланади ва унинг қуйидаги синонимлари пайдо бўлади: баҳорги-ёзги, сибир, эндемик, узоқ шарқ, кана энцефалити. Ҳозирда "Кана энцефалити" атамаси кўп қўлланилади. Ушбу касаллик қалин чакалакзорлардан иборат ўрмонзорлари бор ўлкаларда кўп тарқалган. Кана энцефалити Ўзбекистонда жуда кам учрайди.

Этиологияси. Кана энцефалити вируси нейротроп арбовируслар гуруҳига мансуб бўлиб, одам организмига, асосан, кана чақиши ва кам ҳолларда алиментар йўл орқали ўтади. Алиментар йўл орқали ўтиш эчкининг хом сутини истеъмол қилганда рўй беради. Сигир организмида кана энцефалити вируси ривожлана олмайди. Ит, қўй, чўчқа, от, маймун ва оқ каламушлар ушбу вирусга сезгир бўлишади. Бу касаллик бемор кишидан соғлом кишига юқмайди ва касалланган одамда кана энцефалитига нисбатан турғун им­мунитет қолади.

Эслатма. Каналарнинг 5% вирус ташувчи, холос.

Кана энцефалити мавсумий энцефалитлар сирасига киради ва касалланиш баҳор-ёз мавсумига (апрелдан августгача) тўғри келади. Бу мавсум каналарнинг фаоллиги ва балоғатга етиши ҳамда ўрмонзорларга дам олиш ва ишлашга чиқувчилар сони кўпайиши билан боғлиқ. Кана энцефалити бўйича эндемик ўчоқларда яшайдиганлар қонида кана энцефалитига қарши антитаначалар аниқланган. Шу боис ўрмонзорларда доимий яшовчилар ва ишловчилар кана энцефалити билан кам касалланишади ёки уларда касаллик енгил кечади.

Патогенези. Кана терига чуқур ёпишиб олади ва одамнинг қонини сўра бошлайди. Вирус терига ўтган заҳоти кўпая бошлайди ва маҳаллий яллиғланиш реакциясини юзага келтиради. Орадан 4–5 кун ўтгач, кана теридан ўзи тушиб кетади. Баъзида одам ўз танасида канани кўриб, уни қўли билан олиб ташлайди. Одатда, кана чақиши оғриқсиз бўлади. Шунинг учун ҳам одам кана чаққанини сезмай қолади. Баъзида пайдо бўлган локал қичима, "Мени кана чақмадимикан?" деган хаёлга олиб келади ва врачга мурожаат қилишга мажбур этади.

Вирус қонга тушгач, вирусемия даври бошланади, яъни вирус қон орқали барча аъзо ва тўқималарга тарқалади. Касалликнинг яширин даври 5–25 кун ўртача 7–14 кунга тенг. Алиментар йўл орқали зарарланишда инкубация даври жуда қисқа бўлиб, 2–3 кунни ташкил қилади. Вирус, асосан, ошқозон-ичак системасининг эпителиал ҳужайраларида кўпаяди. Кучли нейротропизмга эга кана вируси асаб системаси тўқималаригача кириб боради. Вирус ички аъзоларда ҳам учрайди.

Патоморфологияси. Нерв системаси қон томирлари, нейронлар ва глиал тўқимада йирингсиз яллиғланиш реакциялари кузатилади. Майда қон томирлар атрофида пердиапедез геморрагиялар пайдо бўлади, ганглиоз ҳужайраларда дегенератив ўзгаришлар юзага келади. Кучли дегенератив ўзгаришлар орқа миянинг бўйин кенглиги мотор хужайралари ва краниал нервларнинг ҳаракат нейронларини қамраб олади. Патологик ўзгаришлар, шунингдек, бош мия пардалари, пўстлоқ, пўстлоғости ядролари, спинал илдизчалар, периферик нервлар ва ганглияларда ҳам кузатилади.

Клиникаси. Касаллик ўткир бошланади. Тана ҳарорати 39–41°С га кўтарилади. Бемор чидаб бўлмас даражада кучли бош оғриқдан шикоят қилади, кўнгли айниб, кетма-кет қуса бошлайди. Кейинчалик кучли оғриқлар бутун танага ёйилади. Бу оғриқлар, асосан, мия пардалари, спинал илдизчалар, ганглиялар ва периферик нервларнинг ўткир таъсирланиши сабабли юзага келади. Бемор ҳолсиз бўлиб ётиб қолади. У ҳушини йўқотмайди ёки енгил сопор ҳолатида бўлади. Тана ҳарорати 5–6 кун мобайнида кўтарилиб туради. Касалликнинг дастлабки кунидаёқ менингеал симптомлар пайдо бўлади ва кун сайин зўрайиб боради.

Бир ҳафта ўтар-ўтмай, елка ва бўйин мускулларида периферик фалажликлар ривожланади. Беморнинг боши олдинга эгилиб қолади. Бу симптом кана энцефалитидан дарак беради. Беморнинг ташқи кўриниши худди махсус маросимларда бошини эгиб таъзим қилиб турган одамни ёки бир айб иш қилиб қўйиб, бошини эгиб танбеҳ эшитаётган болани эслатади. Ушбу симптомнинг юзага келиши n. accessorius ядроси ва С₁₃ сегментларнинг олдинги шохи ядролари дегенерацияси билан боғлиқ. Бемор бошини қўли билан иягидан ушлаб кўтариб юради. Булбар симптомлар, яъни дисфагия, дисфония ва дизартрия пайдо бўлади. Аммо улар яққол ифодаланган бўлмайди.

Қўлнинг проксимал мускулларида ҳаракат бузилади: бемор қўлини тепага кўтара олмайди, танасидан узоқлаштира олмайди, тирсак бўғимида букиб-ёза олмайди. Бицепс ва трицепс рефлекслар пасаяди. Қўлнинг дистал мускуллари деярли зарарланмай қолади. Бу симптомлар мажмуасини "юқори полиомиелит синдроми" деб ҳам аташади. Атрофияга учраётган мускулларда кучли фибрилляция ва фасцикуляциялар кўзга ташланади.

Касалликнинг яшин тезликда кечувчи оғир турлари ҳам мавжуд. Бундай ҳолатларда тана ҳарорати юқори даражагача кўтарилиб, бемор ҳушини йўқота бошлайди. Унда кучли психомотор қўзғалишлар пайдо бўлади. Ўткир менингоэнцефалит белгилари, интракраниал гипертензия ва мия шиши билан намоён бўлувчи кана энцефалитининг бу тури кома ривожланиши билан якунланади. Аксарият ҳолларда касаллик ўлим билан тугайди.

Касалликнинг ўткир даврида қўллардаги периферик фалажликлар билан бир қаторда, оёқларда марказий фалажлик белгилари пайдо бўлиши мумкин. Бунинг сабаби – кортикоспинал пирамидал йўлларнинг мия устуни ва орқа миянинг бўйин қисми соҳаси зарарланиши билан боғлиқ. Аммо марказий фалажлик белгилари периферик бузилишларга қараганда тез орқага чекинади.

Касаллик бошланганидан 1 ҳафта ўтгач, тана ҳарорати пасая бошлайди. Менингеал симптомлар орқага чекинади ва оғриқлар камаяди. Касаллик енгил кечган ҳолларда периферик фалажлик белгилари камайиб, ҳаракат функциялари бутунлай тикланади. Касаллик оғир кечган ҳолларда бўйин ва елка мускулларида атрофик фалажликлар умрбод сақланиб қолади. Бироқ ҳаракат функцияларининг фаол тикланиш даври бир йилгача давом этишини эсда тутиш лозим.

Кана энцефалити 5–10 % ҳолларда атипик тарзда кечади. Касалликнинг атипик кечувчи турлари – булар менингит, хореик гиперкинезлар, Жексон ва Кожевников типидаги эпилепсиялар, деменция, тарқоқ энцефаломиелит, миелит ва полирадикулоневропатиялар.

Ташхис. Тўғри ташхис қўйиш учун авваламбор, эпидемиологик анамнез йиғилиши керак. Беморнинг эндемик ўчоқларда бўлганлигига ва хом сут истеъмол қилган-қилмаганлигига эътибор қаратилади. Шунингдек, кана энцефалитига хос клиник симптомларга эътибор қилинади. Беморнинг тери қопламлари, айниқса, бўйин ва қўлтиқости соҳалари текшириб кўрилади.

Лаборатор текширувлардан қон ва ликвор анализлари ўтказилади. Касалликнинг ўткир даврида ликвор босими кўтарилади, лимфоцитар плеоцитоз пайдо бўлади ва оқсил миқдори 1,0 г/л дан ошади. Қонда яллиғланиш реакциялари аниқланади, яъни ЭЧТ ошади ва лейкоцитоз кузатилади. Серологик текширувлар касаллик этиологиясини аниқлашга ёрдам беради. Серологик реакциялардан, асосан КБР (комплементни боғлаш реакцияси), ГТР (гемагглютинацияни тормозлаш реакцияси) ва нейтрализация реакцияси қўлланилади. КБР усули касалликнинг фақат 2-ҳафтасидан бошлаб ижобий натижа беради. Касалликнинг дастлабки босқичида вирусни қон ва ликвордан ажратиб олиш мумкин.

Қиёсий ташхис. Кана энцефалитини ўткир бошланувчи деярли барча нейроинфекциялар билан қиёслашга тўғри келади. Айниқса, касалликнинг ўткир даврида аниқ ташхис қўйиш мушкул. Қиёсий ташхис ўтказишда кана энцефалити учун ўта хос бўлган симптом – бошнинг олдинга эгилиб қолишига эътибор қаратиш лозим. Кана энцефалитининг атипик кечувчи турлари қиёсий ташхисни қўйишда бироз қийинчиликлар туғдиради. Унда бошқа клиник симптомлар, касалликнинг кечиши ва лаборатор кўрсаткичлар эътиборга олинади.

Даволаш. Бемор зудлик билан инфекцион касалликлар шифохонасига ётқизилади ва этиотроп даволаш муолажалари бошланади. Беморга аналгетиклар, диуретиклар, гемодилюция муолажалари, антиконвулсантлар ва С витамини тавсия этилади. Махсус парҳез талаб этилмайди. Бемор кўп миқдорда суюқлик истеъмол қилиши зарур. Асосан, мева шарбатлари ва минерал ичимликлар берилади. Касаллик асоратлари, яъни периферик фалажликларни даволашда эса витаминлар, физиотерапия ва бадантарбия каби муолажалардан фойдаланилади.

 Профессор Зарифбой Ибодуллаев