ОРҚА МИЯНИНГ ҚОН ТОМИР КАСАЛЛИКЛАРИ

Орқа миянинг қон билан таъминланиши

Орқа миянинг қон билан таъминланишининг ўзига хос хусусиятлари мавжуд. Юқори спинал сегментларни a. vertebralis дан ажралиб чиқувчи олдинги ва орқа спинал артериялар қон билан таъминлайди. C₄дан пастда жойлашган спинал сегментларни радикуломедулляр артериялар қон билан таъминлайди. Орқа мияни қон билан таъмин-лайдиган радикуломедулляр артерия­лар жуда кўпдир. Улар бутун орқа мия бўйлаб жойлашган. Орқа миянинг бўйин қисмидаги радикуломедулляр арте­риялар бўйиннинг чуқур артерияларидан (баъзан, умуртқа артериясидан), кўкрак қисмидаги радикуломедулляр артериялар – орқа қовурғалараро артериялардан, бел қисмидагилари – бел артерияларидан ва ниҳоят думғаза артериялари – латерал думғаза артериялари ва ёнбош-бел артерияларидан бош­ланади (1.13-расм).

1.13-расм. Орқа миянинг қон билан таъминланиши.

Олдинги ва орқа радикуломедулляр артериялар фарқ қилинади. Уларнинг сони турли одамларда турлича. Олдинги радикуломедулляр артериялар со­ни 2–27 та (кўпинча, 4–8) бўлса, орқа радикуломедулляр артериялар сони – 6–28 (кўпинча, 15–20) та бўлади. Радикуломедулляр артериялар нафақат со­ни, балки топографияси билан ҳам фарқ қилади.

Радикуломедулляр артериялар сонига қараб, спинал қон айланишнинг 2 типи фарқланади: магистрал ва тарқоқ. Магистрал типдаги қон айланиш радикуломедулляр артериялар сони кам бўлган ҳолатлар билан боғлиқ. Бунда олдинги радикуломедулляр артериялар сони 3–5 та, орқа радикуломедулляр артериялар сони 6–8 та бўлади. Радикуломедулляр артериялар сони кўп, яъни олдинги радикуломедулляр артериялар 6–12 та, орқа радикуломедулляр артериялар сони 20 ва ундан ошиқ бўлган ҳолатларда тарқоқ типдаги спи­нал қон айланиш ҳақида сўз боради. Олдинги радикуломедулляр артерияларнинг йириклари орқа миянинг бўйин кенглиги ва пастки торакал сегментлар соҳасидан чиқади. Пастки торакал сегментлар проекциясида жойлашган олдинги йирик радикуломедулляр артерия Адамкевич артерияси деб айтилади. Адамкевич артерияси умуртқа каналига Th₉–Th₁₁ ёки Th₁₂ спинал илдизчалар билан биргаликда киради. Адамкевич артериясининг спинал сегментларга нисбатан топографияси турлича. Унинг умуртқа каналига кириш жойи баъзи одамларда L₂–L₅ спинал илдизчалар проекциясига тўғри келади. Шунингдек, пастки қўшимча радикуломедулляр артерия ҳам мавжуд бўлиб, у эпиконус ва конусни қон билан таъминлайди.

Ҳар бир радикуломедулляр артерия орқа мияга яқинлашгач, юқорига кўтарилувчи ва пастга йўналувчи тармоқларга ажралади. Улар бошқа радикуломедулляр артерияларнинг худди шундай тармоқлари билан ана­стомоз ҳосил қилишади. Бу арте­рияларнинг қўшилиши натижасида орқа миянинг олд ва орқа томони бўйлаб узунасига кетган артериал анастомотик тракт ҳосил бўлади. Олдинги спинал анастомотик тракт олдинги спинал артерия, орқа спинал анастомотик тракт орқа спинал ар­терия деб аталади. Улардан чиққан тармоқлар орқа миянинг олдинги ва орқа юзасини қон билан таъминлай­ди (1.14-расм).

1.14-расм. Орқа миянинг қон билан таъминланиш схемаси (кўндаланг кесим)

Олдинги радикуломедулляр ар­териялар орқа миянинг олдинги қисмини, яъни вентрал юзасини қон билан таъминлайди. Орқа радикуло­медулляр артериялар орқа миянинг орқа қисмини, яъни дорсал юзасини қон билан таъминлайди.

ОРҚА МИЯДА ҚОН АЙЛАНИШИНИНГ ЎТКИР ВА СУРУНКАЛИ БУЗИЛИШЛАРИ

Этиологияси ва патогенези. Орқа мияда қон айланишининг ўткир ва сурункали бузилишларига сабаб бўлувчи омиллар жуда кўп. Артериовеноз малформациялар, аорта коарктацияси, аорта шохчалари атеросклерози, гипоплазияси, аномалияси, спинал артериялар тромбози ва эмболияси, ангиит, остеохондроз, диск чурралари, умуртқанинг компрессион жароҳатлари, онкологик касалликлар, лейкоз ва умумий гемодинамиканинг тушиб кетиши (қон йўқотиш, миокард инфаркти) спинал қон айланишнинг ўткир ва сурункали бузилишларига сабаб бўлади. Спинал қон айланишнинг бузилишларида вертеброген омилларнинг ҳам ўрни катта.

Остеохондрозда диск юпқалашади, чўкади ва бунинг натижасида умуртқалараро тешик тораяди. Артерияларнинг эзилишига умуртқанинг ўрнидан кўчиши, яъни силжиши (спондилолистез) ҳам сабаб бўлади. Шунингдек, суяк-тоғай тўқимаси қалинлашса ва остеофитлар пайдо бўлса ҳам умуртқалараро тешик тораяди. Радикуломедулляр артериялар ўтадиган умуртқалараро тешикнинг торайиши, албатта, васкуляр миелоишемияга олиб келади. Бу соҳадаги умуртқаларнинг ҳар қандай ҳаракатлари шу ердан ўтувчи радикуломедулляр артерияларни сиқиб қўяди. Спинал рецепторларнинг қўзғалиши радикуломедуллар артерияларнинг рефлектор спазми ва спинал қон айланишнинг бузилишига олиб келади. Рефлектор тарзда намоён бўлувчи спинал ишемиялар ўтиб кетувчи хусусиятга эга. Радикуломедулляр артериялар компрессияси пастки бел дисклари тушиши сабабли ҳам ривожланади. Остеохондроз ва унинг асоратлари сабабли ривожланадиган спинал қон айланишнинг бузилишларига "вертеброген васкуляр миелоишемиялар" деб айтилади.

Клиникаси. Орқа мияда қон айланишининг сурункали етишмовчилиги кўпинча локал симптомлар билан намоён бўлади. Касаллик клиникаси орқа миянинг қайси соҳасида қандай артериянинг зарарланганига боғлиқ.

Орқа мияда қон айланишининг қуйидаги бузилишлари фарқ қилинади:

• спинал қон айланишнинг ўтиб кетувчи бузилишлари;
• спинал инсультлар (ишемик ва геморрагик);
• спинал қон айланишнинг сурункали бузилишлари.

Спинал қон айланишнинг ўтиб кетувчи бузилишларида ўткир спинал ишемия сабабли пайдо бўлган неврологик симптомлар бир неча дақиқа ичида ўтиб кетади.

Унтерхарншейдт синдроми. Бу синдром бошни орқага кескин қайирганда ва бурганда рўй беради. Бунинг натижасида узунчоқ мия ва спинал сегментларнинг ўткир ишемияси ривожланади. Тўсатдан иккала қўл ва оёқда фалажлик пайдо бўлади, бемор ҳушдан кетиб йиқилади. Ҳушдан кетиш мия устунидаги ретикуляр формациянинг ўткир ишемияси билан боғлиқ. Бемор 1–2 дақиқадан сўнг ҳушига келади. Бироздан сўнг оёқ-қўллардаги ҳаракатлар қайта тиклана бошлайди. Агар ўткир ишемия фақат бўйин сег­ментларида кузатилса, фақат тетрапарез ривожланади ва бемор ҳушини йўқотмайди.

Дежерин синдроми. Бемор юра бошлаганда оёқлар увишиб, уларда ҳолсизлик пайдо бўлади. Увишиш ва парестезиялар қориннинг пастки қисмида ҳам кузатилади. Тос аъзолари функцияси бузилади. Бемор 5–10 дақиқа ўти-риб дам олгач, пайдо бўлган симптомлар ўтиб кетади. Бемор ўрнидан туриб яна юра бошлайди. Бу синдром орқа миянинг пастки торакал ва бел-думғаза сегментларининг ўткир ишемиясида рўй беради.

Бўйин кенглигининг олдинги спинал артерияси (радикуломедулляр ар­терия) зарарланиши. Қўлларда периферик, оёқларда марказий парапарез, яъни аралаш тетрапарез ривожланади. Ҳаракат бузилишлари баъзида енгил, баъзан эса тетраплегия даражасида намоён бўлади. Зарарланган соҳада сегментар типда, ундан пастда ўтказувчи типда сезги бузилишлари рўй беради. Тос аъзолари функцияси марказий типда бузилади. Радикуломедулляр артериянинг сурункали компрессиясида касаллик белгилари ён амиотрофик склероз клиникасига ўхшаб кечади. Артериянинг ўткир тромбози ёки компрессиясида касаллик клиникаси ўткир спинал инсульт типида ривожланади. Артериянинг бир томонлама зарарланишида (травматик, компрессион, тромботик) Броун-Секар синдроми пайдо бўлади: ўчоқ томонда марказий парез, қарама-қарши томонда юзаки сезгининг ўтказувчи типда бузилиши кузатилади. Бироқ чуқур сезги бузилмай қолади, чунки орқа миянинг орқа қисмини орқа радикуломедулляр артерия қон билан таъминлайди.

Орқа спинал артерия зарарланганда орқа миянинг орқа устуни (Голл ва Бурдах йўллари), орқа шохларнинг бир қисми, ён устунларнинг орқа томони, яъни пирамидал тракт ўтадиган соҳасида инфаркт рўй беради. Бунинг натижасида чуқур сезги бузилиши, сенситив атаксия ва оёқларда енгил спастик парапарез ривожланади.

Олдинги катта радикуломедулляр артерия (Адамкевич артерияси) зарарланиши. Касаллик клиникаси Адамкевич артерияси орқа миянинг қайси ва қанча соҳасини қон билан таъминлашига боғлиқ. Шу билан бирга, олдинги қўшимча радикуляр (Депрож-Готтерон артерияси), юқори ва пастки қўшимча радикуломедулляр артериялар бор-йўқлиги ҳам касаллик клиникаси шаклланишига таъсир кўрсатади.

Адамкевич артериясида қон айланишининг сурункали бузилиши "алмашиниб турувчи оқсоқлик" синдромини юзага келтиради. Бу синдром белгилари – юрганда иккала оёқнинг ҳолсизланиши ва оғирлашиб бориши (худди иккала оёққа "тош осгандек"), сийишга императив қистовлар, иккала оёқ, тос ва бел соҳаларига тарқалувчи парестезиялар ҳамда оғриқларнинг пайдо бўлиши. Бундай беморлар оқсоқланиб юради. Бемор юришдан тўхтаб, бироз дам олганидан сўнг оёқлар яна кучга тўлади ва бемор туриб бемалол юра бошлайди. Аммо бу енгиллик узоқ давом этмайди ва бемор бир неча қадам ташлагач, яна оқсоқлана бошлайди. Шунинг учун ҳам бу синдромни "алмашиниб турувчи оқсоқлик" синдроми деб аташади.

"Алмашиниб турувчи оқсоқлик" синдроми нафақат орқа мия ва унинг тузилмаларини қон билан таъминловчи артериялар зарарланишида, балки оёқларни қон билан таъминловчи магистрал артериялар зарарланишларида (тромбозларида) ҳам кузатилади. Иккала ҳолатда ҳам клиник симптомлар бир-бирига жуда ўхшаб кетади. Шунинг учун ҳам касалликнинг асл сабабини аниқлаш учун қўшимча текширувлар ўтказиш керак. Бунинг учун умуртқа поғонаси МРТ қилиниши ва оёқларнинг магистрал артериялари ду­плекс сканирлаш усули билан текширилиши лозим.

Адамкевич артерияси компрессияси, одатда, бирдан оғир юк кўтарганда рўй беради ва кўпинча ёши катталарда учрайди. Бундай пайтларда тўсатдан иккала оёқда фалажлик ривожланади. Бу эса ўткир спинал инсультнинг бир туридир. Агар ўткир ишемия бел кенглигида ривожланса, иккала оёқда периферик типда, бел кенглигидан юқорида рўй берса, пастки марказий фалажлик ривожланади. Юзаки сезги ўтказувчи типда бузилади, чуқур сезги касалликнинг бошида бузилади. Тос аъзолари функцияси периферик ёки марказий типда бузилади. Тез кунларда оёқларда трофик яралар пайдо бўла бошлайди. Бузилган спинал функцияларнинг қайта тикланиши жуда суст кечади. Айниқса, тос аъзолари функцияси жуда суст тикланади.

Пастки қўшимча радикуломедулляр артерия зарарланиши. Пастки қўшимча радикуломедулляр артерия от думини ҳосил қилувчи спинал илдизчаларни қон билан таъминлайди. Бу артерия L₅ ва S₁ спинал илдизчалар ёнидан ўтганлиги учун унинг компрессияси L₄-L₅, L₅-S₁ умуртқаларнинг диск чурраларида кўп кузатилади. Маълумки, бу соҳада диск чурраси кўп учрайди. Шунинг учун ҳам биз амалиётда пастки қўшимча радикуломедулляр артериянинг компрессиясини кўп кузатамиз. Бу артериянинг компрессияси от думини ҳосил қилувчи L₅ ва S₁ спинал илдизчалар ва қисман бел-думғаза сегментлари ишемияси билан намоён бўлади. Кўп ҳолларда "миелоген алмашиниб турувчи оқсоқлик синдроми" ривожланади. Касаллик кўпинча радикуляр оғриқлар билан бошланади, аногенитал соҳада анестезия, сийдик ва нажас тута олмаслик пайдо бўлади. Атрофия кейинроқ кузатилади. Кўпинча перонеал мускуллар фалажланади: бемор оёқ панжасининг товон қисми билан тик тура ва юра олмайди. Думба, сон ва болдир мускулларида диффуз гипотония ва атрофия вужудга келади. Ахилл рефлекс пасаяди ёки йўқолади.

Спинал инсульт. Спинал инсульт (спинал инфаркт) – орқа мияда қон айланишининг ўткир ишемик бузилиши. Спинал инсульт ҳар қандай спинал артерияда ўткир ривожланиши мумкин. Бу касаллик, асосан, 40 ёшдан ошганларда кузатилади ва ёш ўтган сайин касалланиш даражаси ошиб боради. Бунинг сабаби – ёши катталарда вертеброген ва юрак-қон томир касалликларининг кўп учрашидир. Спинал инфаркт кўпинча ўткир ёки нимўткир тарзда ривожланади. Инфаркт ривожланишидан олдин орқа мияда қон айланишининг ўтиб кетувчи ёки сурункали бузилишлари кузатилиши мумкин. Спинал инсульт клиникаси қайси артерия зарарланганига боғлиқ. Олдинги спинал артериянинг ўткир зарарланишида орқа миянинг вентрал қисмида инфаркт ривожланади. Агар ўткир инфаркт бўйин кенглигида ривожланса, қўлларда периферик, оёқларда спастик парапарез ривожланади, ўтказувчи типда юзаки сезги бузилади, сийдик ва нажас тутилиши кузатилади. Агар кўкрак сегментлари соҳасида ўткир инфаркт ривожланса, пастки спастик параплегия пайдо бўлади, юзаки сезги ўтказувчи типда бузилади, сийдик ва нажас тутилиши кузатилади. Бел кенглигини қон билан таъминловчи олдинги спинал артерия ёки Адамкевичнинг олдинги радикуломедулляр артериясида ише­мия рўй берса, пастки периферик параплегия, параанестезия ва тос аъзолари функцияси бузилади (Станиловский-Танон синдроми).

Ташхис ва қиёсий ташхис. Тўғри ташхис қўйиш учун спинал қон айланиш топографияси ва унинг турли хил вариантларини яхши билиш керак. Орқа мияда қон айланишнинг ўткир ва сурункали бузилишлари ташхиси касаллик анамнези, этиологик омиллар, спинал симптомларнинг пайдо бўлиш шакли, кечиши ва параклиник текширувлар натижасига қараб қўйилади. Спинал инсульт ўткир бошланади ва тўғри ташхис қўйиш қийинчилик туғдирмайди. Сурункали миелоишемияларда кли­ник симптомлар секин-аста ривожланади ва тўғри ташхис қўйишни анча қийинлаштиради. Сурункали миелоишемиялар кўпинча остеохондроз ва диск чурраси клиникаси билан биргаликда намоён бўлади. Параклиник усуллардан МРТ, рентгеноконтраст ва радионуклид миелография текширувлари ўтказилади. Спинал миелоишемияларнинг қиёсий ташхиси, асосан, гематомиелия, субарахноидал спинал геморрагиялар, тарқоқ склероз, миелит ва ўсмалар билан ўтказилади.

Даволаш. Касаллик сабабини бартараф этишдан бошланади. Шунингдек, спинал қон айланишни яхшиловчи дорилар (ксантинол никотинат, пентоксифиллин, сермион), антикоагулянтлар (гепарин, фраксипарин), антиагрегантлар (аспирин, варфарин, тиклопидин), диуретиклар (фуросемид), антихолинэстераз дорилар (прозерин, галантамин) қилинади. Компрессион-васкуляр бузилишларда хирургик операциялар амалга оширилади. Улар кечиктирилмасдан ўтказилиши керак.

Реабилитация даврида физиотерапевтик муолажалар, дорилар (ксантинол никотинат, трентал) электрофорези, электростимуляция, магнитостимуляция, радонли ванналар, игна билан даволаш, массаж, вибромассаж ва даволаш бадантарбияси ўтказилади. Калий препаратлари (аспаркам, панангин), антихолинэстеразлар, микроциркуляцияни яхшиловчи дорилар ва поливитаминлар тавсия этилади. Тос аъзолари функцияларининг нормал фаолиятини ва урогенитал инфекциялар профилактикасини таъминлаш зарур. Тери тоза тутилиши ва ётоқ яралар олди олиниши керак. Бугунги кунда спинал фалажликлар билан оғриган беморлар учун компьютер билан бошқариладиган турли хил мосламалар (кресло, курси, каровотлар) мавжуд. Уларни врач кўрсатмаларига биноан беморнинг ўзи бемалол бошқариши мумкин. Реабилитация даврида бу мосламалардан кенг фойдаланиш тавсия этилади. Психотерапевтик ёрдам ҳам ўз вақтида олиб борилиши керак.

Профессор Зарифбой Ибодуллаев