НЕВРОЛОГИК ВА ПСИХОЛОГИК ШКАЛАЛАР

 Неврология амалиётида кенг қўлланиладиган шкалаларни келтириб ўтамиз. Мия инсульти билан боғлиқ прогностик, диагностик ва клиник шкалалар кўпдир. Маълумки, мия инсульти ўткир ривожланади ва бу вазият врачдан зудлик билан ташхис қўйиш ва даволаш муолажаларини бошлашни тақозо этади. Чунки "терапевтик дарча" даврида кўрсатилган ёрдам жуда катта аҳамиятга эга. Аксарият шкалалар эса катта ҳажмли бўлиб, ургент ҳолатларда улардан фойдаланиб, хулоса чиқаришга кўп вақт кетади. Бир қанча шкалалар эса неврологик илмга эга бўлишни тақозо этади. Шуларни эътиборга олиб, биз инсульт ривожланиш хавфини аниқлашнинг оддий шкаласини ишлаб чиқдик (Ибодуллаев З.Р., 2013). Бу шкаладан турли тоифадаги врачлар ҳар хил вазиятларда фойдаланишлари мумкин. Дастлаб ушбу шкалани келтириб ўтамиз.

ИНСУЛТ РИВОЖЛАНИШ ХАВФИНИ АНИҚЛАШ ШКАЛАСИ

Баҳолаш мезони

0 – 3 балл – инсульт ривожланиш хавфи паст;

4 – 6 балл – инсульт ривожланиш хавфи ўртача;

7 – 10 балл – инсульт ривожланиш хавфи юқори ёки инсульт рўй берди.

Инсульт ривожланиш хавфини аниқлаш шкаласи 10 та саволдан ибо­рат бўлиб, уларнинг қай даражада мавжудлиги инсульт ривожланиш хавфи­ни белгилаб беради. Шкала фақат икки хил жавоб варианти, яъни "ҳа" ва "йўқ" жавобларидан иборат. "Ҳа" жавоби 1 балл, "йўқ" жавоби 0 балл билан белгиланган. "Ҳа" жавоблари сони кўпайган сайин, баллар йиғиндиси ҳам оша боради. Баллар йиғиндиси 7 баллдан ошса, беморда инсульт ривожланиш хавфи жуда юқори ҳисобланади ёки бу касаллик ривожланган бўлади. Юрак­қон томир касалликлари мавжуд бўлган беморда тўсатдан рўй бериб ўтиб кетган ҳар бир моносимптом ТИА ривожланганидан далолат бериши мумкин. Бу шкала ёрдамида нафақат инсульт ривожланиш хавфи, балки рўй берган ТИА ҳам аниқланади. Демак, бу шкала рўй берган ТИА ни аниқлаш ва ундан статистик мақсадларда фойдаланиш имконини ҳам беради.

ОРГОГОЗО  ШКАЛАСИ

Оргогозо шкаласи ўткир инсультнинг оғирлик даражасини баҳолаш учун қўлланилади.

Оргогозо шкаласи бўйича баҳолаш мезонлари:

25 баллдан паст - ўта оғир инсульт;

26–40 балл – оғир инсульт;

41-64 балл – ўрта даражадаги инсульт; 65–80 балл – «енгил» инсульт.

СКАНДИНАВИЯ  ШКАЛАСИ

Скандинавия шкаласи инсультнинг ўткир даврида функцияларнинг тикланиш даражасини баҳолаш учун қўлланилади.

Скандинавия шкаласи бўйича баҳолаш мезонлари(балл):

50 дан кам – минимал тикланиш;

50–75 – қониқарли тикланиш;

76–95 – етарли даражада тикланиш;

 95 дан юқори – тўла тикланиш.

NIHSS шкаласи

NIHSS (National Institute of Health Stroke Scale) шкаласи мия инсультида клиник симптомлар даражасини объектив баҳолаш учун кенг қўлланилади. Бу шкала ёрдамида инсульт рўй берган беморнинг ҳуши, кўриш, ҳаракат ва сезги системаси, координатор бузилишлар, гнозис ва нутқ функциялари ҳолати баҳоланади. Баҳолаш 0 дан 4 баллгача бўлиб, баллар йиғиндиси ошиши клиник симптомлар оғирлигини кўрсатади. Баллар йиғиндиси қанча кам бўлса, беморнинг аҳволи шунча яхши, қанча кўп бўлса, шунча оғир ҳисобланади.

Баллар градацияси:

0 - қониқарли ҳолат;

3-8 - енгил даражадаги неврологик бузилишлар;

9-12 - ўрта даражадаги неврологик

бузилишлар;

13-15 - оғир даражадаги неврологик бузилишлар;

16-34 - ўта оғир неврологик бузилиш ёки кома.

Баллар йиғиндисига қараб, касаллик прогнозини ҳам баҳолаш мумкин. Баллар йиғиндиси 10 дан кам бўлса - прогноз яхши, 20 дан ошиқ бўлса -прогноз ёмон.

РЭНКИН ШКАЛАСИ

Рэнкин шкаласи ҳам худди Бартел шкаласи каби инсульт ўтказган беморларда функционал тикланиш ҳолатини баҳолаш учун қўлланилади. Баллар градацияси 0 дан 6 баллгача белгиланган. Беморнинг аҳволи ёмонлаша борса, баллар йиғиндиси ҳам оша боради. Бу шкалани касалликнинг ўткир даврида ҳам, тикланиш даврида ҳам қўллаш мумкин. Уни бир неча бор ўтказиш инсульт динамикасини тўғри баҳолашга ёрдам беради.

РЭНКИН ШКАЛАСИ

БАРТЕЛ ШКАЛАСИ

    Баҳолаш мезони

0-45 балл – оғир ногиронлик (фаолиятнинг кескин чегараланганлиги ёки тўла бузилиши);

50-70 балл – ўрта даражали ногиронлик (фаолиятнинг ўрта даражада чегараланганлиги);

75-100 балл – фаолиятнинг енгил даражада чегараланганлиги ёки сақланганлиги.

ХАЧИНСКИ  ШКАЛАСИ, 1974

Хачински шкаласи церебрал атрофия (масалан, Алсхаймер касаллиги) сабабли ривожланган деменцияни васкуляр этиологияли деменциядан фарқлаш учун қўлланилади.

ХАЧИНСКИ ШКАЛАСИ

*Лотинчадан fluctuatio - "тўлқинсимон" деган маънони англатади.

Хачински шкаласи бўйича баҳолаш қоидаси

4 балдан кам – церебрал атрофия бўлиши мумкин (масалан, Алсхаймер касаллиги).

4 – 7 бапл – деменция сабаби аниқ эмас

7 балдан юқори – васкуляр деменция.

Хачински шкаласини мукаммал деб бўлмайди ва қўшимча равишда бошқа тестлардан ҳам фойдаланиш талаб этилади.

ПСИХИК СТАТУСНИ БАҲОЛАШНИНГ ҚИСҚА ШКАЛАСИ

(Mini-Mental State Examination)

MMSЕ шкаласи турли касалликларда нейропсихологик бузилишларни аниқлаш ва баҳолаш учун кўп қўлланилади. Уни деменцияга гумон қилинган беморни кўрикдан ўтказаётган ҳар бир невропатолог, психолог ва психиатр қўллаши мумкин. Бу шкалани қисқа вақтда тўлдириш имкони бор.

 MMSЕ  ШКАЛАСИ, 1975

MMSЕ шкаласини тўлдириш қонун-қоидалари

Вақтни англаш. Бемордан бугунги сана, ҳафта куни, ой, фасл ва йилни тўла айтиб бериш сўралади. Ҳар бир тўғри жавоб учун 1 балл қўйилади. Шундай қилиб, бемор 0 дан 5 баллгача тўплаши мумкин. Демак, умумий баллар йиғиндиси 0–5.

Маконни англаш. Беморга қуйидаги савол билан мурожаат қилинади: “Ҳозир биз қаердамиз?” Бемор давлат, шаҳар ёки вилоят, қаерда текширув ўтказилаётгани (уй ёки шифохона), ҳудуд ёки бино, қават ёки хона рақамини тўғри айтиб бериши керак. Ҳар бир тўғри жавоб учун 1 балл қўйилади. Бу вазифа учун ҳам бемор 0 баллдан 5 баллгача тўплаши мумкин. Демак, умумий баллар йиғиндиси 0–5.

Идрок. “Қуйидаги 3 та сўзни такрорланг ва эслаб қолинг ”сув, нина, қалам” деб беморга топшириқ берилади. Доктор ушбу сўзларни шошмасдан лўнда қилиб талаффуз қилиши керак (бир сонияда бир сўз). Ҳар бир тўғри такрорланган сўзга 1 балл қўйилади. Шундан сўнг бемордан “Сўзларни ёдлаб қолдингизми, қани яна бир бор қайтаринг-чи”, деб сўралади. Агар бемор сўзларни шу кетма-кетликда қайта айтиб беришга қийналса, врач томонидан ушбу сўзлар яна такрорланади ва уларни қайта такрорлаш сўралади. Шу тартибда сўзларни бир неча бор (бироқ 5 та уринишдан ортиқ эмас) такроран айтиб бериш сўралади. Агар биринчи такрорлашда бемор 3 та сўзни кетма-кет тўғри айтса – 3, иккинчи уринишда тўғри айтса – 2, учинчи уринишда тўғри айтса – l балл қўйилади. Агар бемор кейинги уринишларда ҳам топшириқни бажара олмаса, 0 балл қўйилади. Умумий баллар йиғиндиси 0–3.

Диққат. Бемордан “100 дан 7 ни кетма-кет айириб келинг” деб сўралади. Бемор қуйидаги тартибда 100 дан 7 ни айириб бориши керак: 100–7=93; 93–7=86; 86–7=79; 79–7=72; 72–7=65. Ҳар бир тўғри айирилган сон учун 1 балл қўйилади. Бемор 5 та айиришни ҳам тўғри бажарса, унга 5 балл қўйилади. Вазифани бажараётганда беморни шоширманг. Умумий баллар йиғиндиси 0–5.

Хотира. Бемордан идрокни текшираётганда қўлланилган сўзларни ёдга тушириб айтиб бериш сўралади. Ҳар бир тўғри эсланган сўз учун 1 балл қўйилади. Умумий баллар йиғиндиси 0–3.

Гнозис (кўрув гнозиси). Беморга қалам кўрсатиб, ундан “Бу нима? деб сўралади. Худди шу тартибда бошқа нарса (масалан, соат) кўрсатиб, у нималиги сўралади. Ҳар бир тўғри жавоб учун 1 балл қўйилади. Умумий баллар йиғиндиси 0–2.

Жумлани такрорлаш. Бемордан қуйидаги жумлани такрорлаш сўралади: “Ҳеч бўлмаганда, ҳеч қачон”. Бу жумла фақат бир марта айтилади. Бемор уни худди шундай такрорлаши керак. Тўғри такрорласа – 1 балл, такрорлай олмаса – 0 балл қўйилади.

Топшириқни тушуниш. Беморга бажарилиши 3 босқичдан иборат топшириқ оғзаки тарзда берилади. “Қоғозни ўнг қўлингиз билан олинг-да, уни икки буклаб стол устига қўйинг». Ҳар бир тўғри бажарилган босқичга 1 балл қўйилади. Бу топшириқ бир марта берилади. Умумий баллар йиғиндиси 0–3.

Ўқиш. Беморга катта ҳарфлар билан “КЎЗИНГИЗНИ ЮМИНГ” деган жумла битилган қоғоз берилади. Ундан: “Ушбу ёзувни овоз чиқариб ўқинг ва уни бажаринг”, деб сўралади. Бемор ушбу сўзларни ўқиб, кўзларини юмиши керак. Агар бемор қоғоздаги сўзларни ўқиб ҳақиқатан ҳам кўзларини юмса, унга 1 балл қўйилади. Топшириқ бажарилмаса, 0 балл қўйилади.

Ёзиш. Бемордан бирон жумлани ўйлаб, уни қоғозга ёзиш сўралади. Қоғозга ёзилган жумла грамматик жиҳатдан тўғри ва маъноли бўлса, унга 1 балл қўйилади.

Чизиш. Бемордан бир-бири билан кесишган 2 та беш бурчакли фигурани худди шундай кўринишда чизиб бериш сўралади. Ўртада тўртбурчак ҳосил бўлиши керак. Агар топшириқ тўғри бажарилса – 1 балл, нотўғри бажарилса – 0 балл қўйилади.

Баллар  градацияси

Соғлом одам 28–30 баллгача тўплаши мумкин. Когнитив бузилишлар чуқурлашган сайин тўпланган баллар йиғиндиси камайиб боради. MMSЕ шкаласи бош миянинг диффуз зарарланишларида (цереброваскуляр касалликлар, турли этиологияли энцефалопатиялар, диффуз церебрал атрофиялар) кенг қўлланилади. Аммо бош миянинг локал зарарланиши сабабли ривожланган деменцияда бу тест қўлланилмайди.

Профессор Зарифбой Ибодуллаев