Иккиламчи бош оғриқлар

Иккиламчи бош оғриқларнинг асосий сабаблари билан танишиб чиқамиз.

Интракраниал гипертензия. Бош оғриқлар – ИКГ нинг энг асосий белгиларидан биридир. ИКГ бош миянинг яллиғланиш касалликлари, яъни менингит, энцефалит, лептоменингит, хориоэпендиматит, онкологик касалликлари, краниоцеребрал жароҳатлар, бош миянинг паразитар касалликлари, яъни токсоплазмоз, цистицеркоз, эхинококкоз сабабли ривожланади. Аксарият ҳолларда ИКГ сурункали тарзда ривожланади. ИКГ учун диффуз типдаги лўқилловчи бош оғриқлар хос бўлиб, улар энгашганда ва жисмоний ҳаракатлар пайтида кучаяди. Оғриқлар диффуз хусусиятга эга бўлса-да, иккала кўз косаси ва энса соҳасида янада кучлироқ намоён бўлади (қолган маълумотлар ИКГ ёзилган жойда келтирилган).

Бўйин умуртқалари патологияси. Бўйин умуртқалари патологияси, яъни остеохондроз, диск чурраси, яллиғланиш касалликлари, ўсмалар, краниоцервикал аномалиялар нафақат бўйин, елка ва қўллардаги оғриқлар, балки бош оғриқлар билан ҳам намоён бўлади. Чунки, бошнинг орқа қисмини юқори бўйин сегментларидан чиқадиган спинал илдизчалар иннервация қилади. Демак, энса соҳасидаги бош оғриқларга шикоят қилган беморнинг бўйин умуртқалари рентген ёки МРТ ёрдамида текширилиши керак. Оғриқларнинг бош ва бўйин соҳасида биргаликда намоён бўлишига краниоцервикалгия деб аталади. Энса соҳасидаги оғриқлар чакка соҳасига ҳам иррадиация қилади. Бу беморларда бошни турли томонларга ҳаракатлантириш оғриқларни кучайтириб юборади. Уларда бўйин мускуллари таранглашуви, паравертебрал ва оксипитал нуқталарда оғриқлар ҳам аниқланади. Баъзи беморларда орқа бўйин симпатик синдроми ривожланади ва мигренсимон бош оғриқлар, бош айланиш хуружлари, тахикардия, миоз ёки мидриаз билан намоён бўлади. Энса соҳасида кузатилаётган оғриқлар энса нервлари невралгияси белгиси бўлиши ҳам мумкин. У ҳолда оғриқлар локал кўринишда намоён бўлади ва ушбу нерв чиқадиган соҳани бармоқ билан босиб текширса оғриқ кучаяди.

Орқа краниал чуқурча синдроми. Энса соҳасидаги оғриқлар ва атаксиялар субтенториал ўсмалар учун жуда хос. Бу соҳа ўсмаларида ликвор йўллари бекилиши сабабли ИКГ ҳам ривожланади. Бошни олдинга букканда ёки орқага қайирганда атаксия ва оғриқлар кучайиб кетади. Бу синамаларни эҳтиёткорлик билан ўтказиш керак. Оғриқлар ва локал симптомларнинг борган сайин кучайиб бориши – бош мия ўсмалари учун жуда хос. Орқа краниал чуқурча синдромига гумон пайдо бўлган биринчи кундаёқ МРТ текширувини ўтказиб ташхисни аниқлаб олиш зарур. 

  Посттравматик бош оғриқлар. Ўтказилган краниоцеребрал жароҳатлар (КЦЖ) аксарият ҳолларда бош оғриқлар билан намоён бўлади. Бундай беморларда бош оғриқлар ойлаб ва йиллаб давом этади. КЦЖ да бош оғриқларнинг асосий сабаблари – постравматик интракраниал гипертензия, бош мия пардалари эзилиши (уларда оғриқ рецепторлари кўп бўлади), субарахноидал кисталар, сурункали субдурал ва эпидурал гематомалар ва ҳ.к. Бош оғриқларга мойил одамларда енгил КЦЖ лар ҳам кучли бош оғриқларни қўзғаб юбориши мумкин. Агар сурункали бош оғриқлар КЦЖ асорати бўлса, бундай беморларда хотира бузилишлари ҳам аниқланади. Диққат ва хотира сусайиши ҳамда ортиқча жиззакилик КЦЖ учун жуда хос эканлигини эсда тутиш лозим. Бош оғриқлар билан биргаликда, бош айланиши, уйқу бузилиши, жисмоний ва ақлий фаолиятнинг пасайиши каби симптомлар КЦЖ нинг доимий йўлдоши бўлиши мумкин. КЦЖ ўтказган беморнинг бўйин умуртқаларини ҳам рентгенологик текширувлардан ўтказиш талаб этилади. Агар КЦЖ ўтказган беморда маълум муддат ўтиб турли неврологик симптомлар, масалан анизокория, мопопарез ёки гемипарез, тутқаноқ хуружлари, нутқ бузилишлари, атаксия, кўришнинг бузилиши пайдо бўла бошласа, беморда интракраниал гематома ривожланаётган бўлиши мумкин. Бундай пайтларда КТ ёки МРТ қилиб текширувини ўтказиш зарур. Мана шундай ҳолатларнинг олдини олиш учун КЦЖ ўтказган ҳар қандай бемор рентгенологик текширувдан ўтказилиши лозим. 

Синуситлар. Гайморит ва фронтитлар бош оғриқларнинг асосий сабабларидан биридир. Йирингли жараён қанчалик кучли бўлса, оғриқлар ҳам шунчалик кучли бўлади. Айниқса, фронтитларда кузатиладиган бундай оғриқларни кластер цефалгия, мигрен, глаукома ва бош мия ўсмалари билан қиёслашга тўғри келади. Гайморитда кузатиладиган оғриқлар эса тригеминал невралгияларга ўхшаб кечади. Синуситлар учун турли даражадаги оғриқлардан ташқари бурун битиши, йирингли ажралмалар чиқиши, юз соҳаларини босиб текширганда ва бошни  олдинга энгаштирганда оғриқнинг кучайиб кетиши, кўзларнинг қизариши хос. Шунингдек, эрталаб уйғонганда ва ҳаво сал совуганда оғриқларнинг кучайиб кетиб, дарров бурун битиб қолиши ҳам кўп кузатилади. Синуситларда оғриқлар нақадар кучли бўлмасин, ўчоқли неврологик симптомлар аниқланмайди.

Артериал гипертензия. Бош оғриғи гипертония касаллиги (ГК) билан оғриганлар учун ўта хос симптомлардан биридир. Одатда, бош оғриғи АҚБ ошган пайтларда пайдо бўлади ёки кучаяди. Демак, ГК да бош оғриғининг пайдо бўлиши беморга АҚБ ни ўлчаб кўриш кераклиги эслатувчи ҳолатдир. Турли этиологияли артериал гипертензиялар учун симиллаб турувчи доимий бош оғриқлар хос. АҚБ ошганда бош оғриқ билан биргаликда, бош айланиши ва юрганда чайқалиб кетишлар ҳам рўй беради. Гипотензив дорилар қилинса, АҚБ билан биргаликда бош оғриқлар ҳам пасаяди. Узоқ йиллардан буён ушбу касаллик билан оғриётганларда гипертоник (дисциркулятор) энцефалопатиялар сабабли турли даражадаги неврологик ва нейропсихологик бузилишлар ҳам аниқланади. Бош оғриққа шикоят қилиб врачга мурожаат қилган ҳар қандай беморнинг АҚБ ўлчаниши кераклигини ёдда тутиш лозим.  

Цереброваскуляр касалликлар. Ўткир ЦВК ичида энг кучли бош оғриқлар билан намоён бўлувчи касаллик – бу субарахноидал қон қўйилиш (СҚҚ). Субарахноидал бўшлиққа қон қуйилганда бошнинг энса қисмида шу қадар кучли бош оғриқ пайдо бўладики, бемор бу оғриқни “худди энсамга қаттиқ нарса келиб урилгандек”, деб таърифлайди. СҚҚ да пайдо бўлган оғриқ бир неча кун мобайнида (5–7 кун) сақланиб туради. Кўнгил айниш ва қайт қилишлар ҳам кузатилади, менингеал симптомлар пайдо бўлади, тана ҳарорати ошади, бемор қисқа муддат хушдан кетади. СҚҚ одатда АҚБ кескин кўтарилган пайтда аневризма ёрилиши сабабли рўй беради. Шунинг учун бемор зудлик билан шифохонага ётқизилиши керак. Кучли бош оғриқлар билан биргаликда сопор, кома ва гемиплегия ва нутқ бузилишлари ривожланса, субарахноидал-паренхиматоз қон қуйилиш рўй берган бўлади.

Вирусли инфекциялар. Ўткир вирусли инфекциялар деярли ҳар доим бош оғриқлар билан биргаликда намоён бўлади. Бунинг сабаби вирусли интоксикация бўлиб, бош оғриқлар, одатда диффуз тарзда намоён бўлади. Бундай пайтларда тана ҳарорати ошиши, кучли терлаш, умумий ҳолсизлик, уйқучанлик, кўнгил айниши, қайт қилиш ҳам кузатилади. Тана ҳарорати ошиши билан намоён бўлувчи ҳар қандай касалликларда менингеал симптомларни текшириш ва менингитни инкор қилиш зарур.

Менингит. Маълумки, бош оғриқ менингитнинг асосий белгиларидан бири. Улар йирингли менингитларда жуда кучли ифодаланган бўлиб, хушнинг турли даражада бузилишлари билан намоён бўлади. Бироқ, сероз менингитларда бош оғриқ сабаби менингит эканлигини врач  пайқамаслиги мумкин. Чунки, баъзи сероз менингитларда яққол ифодаланган патогномоник симптомлар кузатилмайди ёки улар енгил намоён бўлади. Бундай ҳолатлар баъзан оддий тумов билан боғланади ва врачлар эътиборидан четда қолади. Агар врач менингеал симптомларни текширмаса, тана ҳароратини ўлчамаса, қон таҳлилини ўрганмаса ва касаллик анамнезини йиғмаса хатога йўл қўйиши мумкин. Сероз менингитларда МРТ нинг диагностик аҳамияти паст.

Глаукома. Кўз косаси ва периорбитал соҳада кучли оғриқларнинг пайдо бўлиши, гиперемия, кўришнинг кескин пасайиши, кўнгил айниш ва қусиш пайдо бўлса, ўткир глаукома хуружини инкор қилишга тўғри келади. Бунинг учун кўзнинг ички босимини ўлчаш зарур. Шунингдек, кўзойнак тақадиганларда уларнинг тўғри танланганлигига ҳам эътибор қаратиш лозим.

Метаболик ва токсик энцефалопатиялар. Ушбу касалликларда диффуз тарзда доимий бош оғриқлар кузатилади. Улар гоҳида кучайиб, гоҳида пасайиб туради. Бош оғриқлар билан биргаликда психоэмоционал (жиззакилик, уйқу бузилиши), вегетатив (тахикардия, АҚБ нинг ўйнаб туриши, қизил дермографизм, миоз ёки мидриаз) ва когнитив бузилишлар (диққат ва хотира пасайиши) аниқланади. Сурункали алкоголизм ва гиёҳвандликда ҳам доимий бош оғриқлар кузатилади. Абстинент синдромда бош оғриқлар янада кучаяди.

Нитратлар билан боғлиқ бош оғриқлар. Юрак-қон томир касалликларида нитратлар кўп қўлланилади. Нитратлар турли даражада бош оғриқ чақириш хусусиятига эга. Шунинг учун ҳам бош оғриққа шикоят қилган беморларнинг қайси дориларни қабул қилаётганлиги билан қизиқиш ва ўша дориларнинг ножўя таъсирлари ичида бош оғриқлар ҳам бор-йўқлигига эътибор қаратиш лозим.

Психоген бош оғриқлар – ўткир ёки сурункали психоэмоционал зўриқишлар сабабли юзага келган бош оғриқлар. Депрессия ва невроз психоген бош оғриқлар (ПБО) нинг асосий этиологик омилларидан ҳисобланади. ПБО аниқ бир хусусияга эга эмас. Улар бошнинг турли соҳаларида жойлашади ва турли кўринишда намоён бўлади. Бош оғриғи калланинг бир ярмида ёки иккала томонида, доимий ёки вақти-вақти билан, кучли ёки кучсиз, хуружсимон ёки  симилловчи, эрталаб ёки кечаси қўзғайдиган бўлиши мумкин. ПБО деярли ҳар доим психоэмоционал зўриқишлардан кейин пайдо бўлади ёки кучаяди. Жисмоний чарчаш ҳам бош оғриғини зўрайтиради. Баъзида бемор уйда ёлғиз қолса ҳам зерикканидан бош оғриғи қўзийди. Агар унинг уйига меҳмон келса ёки ўзи меҳмонга борса, бемор бош оғриғини унутиб юборади. Дастлаб бош оғриғи психоэмоционал зўриқишлардан сўнг пайдо бўладиган бўлса, кейинчалик автобусда ишга бориб келишнинг ўзи ҳам бош оғриқни қўзғаб юборади.

Ниқобланган депрессияда бош оғриқ моносимптом сифатида келиши мумкин. Бундай пайтларда бош оғриқни бартараф этиш учун албатта антидепрессантлар тавсия этишга тўғри келади. Ниқобланган депрессияда антидепрессантлар тавсия этиб турилмаса, бош оғриқлар йиллаб давом этиши мумкин. Бизнинг кузатувларимиз шуни кўрсатдики, “интракраниал гипертензия” ташхиси билан даволаниб юрган беморларнинг деярли ярмидан ошиғида психоген этиологияли бош оғриқлар аниқланган.  Шу боис ҳар бир врач бош оғриққа шикоят қилган беморларни нафақат соматик ва неврологик, балки психологик текширувлардан ҳам ўтказиши керак.

Неврастенияда тўйиб овқат ейиш, боласини эмизиш, дўконга бориб келиш, юқори қаватли уйнинг зинапоясидан чиқиш, ҳаттоки кино ва концертларга бориб келиш ҳам бош оғриқлар сабабчиси бўлади. Бунинг натижасида беморларда истерик  ва ипохондрик характер шаклланади, улар фақат бош оғриғи ҳақида ўйлайдиган бўлиб қолишади. Аффектив бузилишлар билан кечувчи бош оғриқлар доимий ва зўрайиб борувчи хусусиятга эга бўлиб, баъзи ҳолатларда бош мияда ҳажмли жараён бор-йўқлигини аниқлашга мажбур қилади. Негаки, бу беморларда бош оғриғидан ташқари, кўнгил айниш, қайт қилиш, бош айланиши, юрганда чайқалиб кетиш, кўришнинг бузилиши, қўл ва оёқларнинг увишишлари ҳам тез-тез намоён бўлиб туради. Аналгетиклар ёрдам бермайди. Беморнинг шикоятлари таҳлил қилинса, бош миянинг органик касалликларида кузатиладиган бош оғриқдан фарқ қилувчи томонлари кўп бўлади. ПБО да бемор бош оғриғига аниқ бир таъриф бера олмайди: «Нима десам экан, баъзан бошимнинг ичи гўёки сувга тўлгандек оғир бўлса, гоҳо бўм-бўш бўлиб қолади, баъзи пайтларда иккала чаккам худди резина билан қаттиқ боғлаб қўйгандек сиқиб оғрийди. Гоҳида эса энсам шундай оғрийдики, бошимни қимирлата олмайман, чунки қимирлатсам, миям лўқиллаб отилиб чиқай дейди». Беморни тинглаётганда шуни эътиборга олиш керакки, уларнинг кўпчилиги айнан бош оғриғидан эмас, миянинг ичи оғриётганидан шикоят қилишади. Бош миянинг органик касалликларида бош оғриқ, кўпинча, маълум бир локализацияга эга ва одатда турғун бўлади. ПБО да эса бош оғриқлар вазиятга қараб ўзгариб туради, беморлар ёздан кўра қишни ёқтиришади, негаки улар иссиқни кўтара олмайдилар. Шунинг учун ҳам ёз ойларида боши оғриётганига шикоят қилувчи неврастеник беморлар сони кўпаяди.

Доимий ПБО умумий гиперестезияга ҳам сабабчи бўлади. Бундай беморлар ёруғликни, шовқинни, атрофида одамлар кўп бўлишини ёқтиришмайди. Уларнинг териси ҳам жуда сезгир бўлади. Баъзан терига тошмалар тошиб, қичишиб юради. Ёши катталарда бош оғриқ диққат ва хотиранинг бузилиши билан кечади, улар паришонхотир бўлиб қолишади. Паришонхотирлик ёшларда ҳам кузатилади. Бундай беморлар фикрини бир жойга жамлай олмайдилар. Бошнинг фақат уйда ёки ишхонада, куннинг аниқ белгиланган вақтида оғриши аксарият психоген бош оғриқлар учун жуда хосдир. Кўп ҳолларда ПБО ни бошқа этиологияли бош оғриқлардан фарқлаш қийин бўлади. Субарахноидал қон қуйилиш, сероз менингит, ўсма касалликлари, қон-томир аневризмалари, ИКГ билан кечувчи касалликлар, мигрен, уч шохли нерв невралгияси, краниоцервикалгия каби касаллик ва синдромлар ПБО ўхшаб намоён бўлади. Баъзида биз беморга чуқур текширувлар ўтказмай хатоликларга йўл қўямиз. Психоген этиологияли бош оғриқлар билан органик этиологияли бош оғриқлар орасида қиёсий ташхис ўтказишга қийналган ҳар бир врач, авваломбор “органик ташхисни” қўйиб беморни чуқур текширувдан ўтказишни давом эттириши керак. 

Шундай бир воқеа неврологияга оид китобларда ёзиб қолдирилган. Кечқурун шифохонанинг қабул бўлимига боши қаттиқ оғриб турган аёлни олиб келишади. Асаб касалликлари бўлимидан ушбу беморни кўриш учун навбатчи врачни чақиришади. Врач қабул бўлимига келиб қараса, аввал таниш бўлган ва унга доимо бош оғриғи билан мурожаат қиладиган бемор унинг қаршисида турибди. Бу бемор айнан ушбу врач навбатчилигида бир неча бор қаттиқ бош оғриғидан шикоят қилиб, «Тез ёрдам» машинасида шифохонага олиб келинган ва ёрдам кўрсатиб, уйига юборилган. Бемор “Истерик бош оғриқ” ташхиси билан невропатологда даволаниб юрган. Навбатчи врач бундан воқиф бўлган. Бемор ҳар гал мурожаат қилганда, врач унинг невростатусини текшириб, биринчи ёрдам кўрсатиб кейин уйига юборган. Бироқ, бу гал «Истерия» ташхисига ишонч ҳосил қилган врач унинг невростатусини текширмайди ва оғриқ қолдирувчи ҳамда тинчлантирувчи дорилар қилиб уйига жўнатади. Ўша кечаси тунда бемор навбатдаги бош оғриғи хуружи пайтида вафот этади. Патологоанатомик текширувлар бош мияга аневризманинг ёрилишидан қон қуйилганлигини кўрсатади. Беморни тўла текширмаган врач юридик жавобгарликка тортилади. Демак, неча бор мурожаат қилишига қарамасдан, бемор обдон текширилиши керак. Чунки оғир неврологик касалликлар истерик симптомлар орасида билинмай қолиши мумкин, яъни истерик симптомлар врачнинг кўзини шамғалат қилиб қўйиши эҳтимолдан ҳоли эмас.

Ташхис. Ҳар қандай этиологияли бош оғриқнинг хронологиясини ўрганиш катта диагностик аҳамиятга эга. Дастлаб органик касалликни инкор қилиш – тиббиётнинг олтин қонунидир. Шу боис бош оғриққа шикоят қилган бемор албатта стандартда кўрсатилган текширувлардан ўтказилади. Ҳар қандай бош оғриқда неврологик статус чуқур текширилади. Бирламчи бош оғриқларда (мигрен, кластер цефалгия) органик неврологик бузилишлар кузатилмаслигини ҳам эсда тутиш лозим. Бош оғриғи кўп этиологияли синдром бўлганлиги учун беморнинг соматик  статуси ҳам ўрганилади. Ҳар бир беморда психологик статусни ўрганиш ўта муҳимдир.  Айниқса, беморнинг яшаш ва ишлаш шароити, турмуш тарзи, зарарли одатлари батафсил ўрганилади. Врач бош оғриқни юзага келтириши мумкин бўлган касалликларни эътиборга олиб, уларга қарши даволаш муолажалари бошлайди, беморнинг қандай дорилар истъемол қилаётганини аниқлайди.

Бош оғриқларда қуйидаги лаборатор ва инструментал текширувлар ўтказилади: 1) қон ва сийдик таҳлили; 2) АҚБ ни иккала қўлда ҳам ўлчаш; 3) ЭКГ; 4) кўз тубини ўрганиш; 5) калла суяги ва бўйин умуртқасини рентген қилиш; 6) дупплекс ва МРТ текширувларини ўтказиш (диагностик қийинчиликларда); 7) ликвор текширувларини ўтказиш (кўрсатмага биноан).

Иккиламчи бош оғриқларда даволаш ва профилактика тадбирлари. Иккиламчи бош оғриқларни даволаш авваломбор уларни юзага келтирган сабабларни бартараф этишдан иборат.

Даволаш муолажалари билан биргаликда УАВ соғлом турмуш тарзини ҳам тарғиб қилади. Чекиш ва ичишдан воз кечиш, рационал овқатланиш қоидаларига амал қилиш, тоза ҳавода сайр қилиш ва бадантарбия билан шуғулланишни тарғиб қилиш бош оғриқлар профилактикасини муваффақиятли амалга оширишга ёрдам беради. Бемор аччиқ ва шўр нарсалардан воз кечиши, хамирли овқатларни чеклаши ҳам ўта муҳим. Сурункали бош оғриқларда дам олиш сиҳатгоҳларида даволаниш самаралидир. Физиотерапия, игна билан даволаш, йодбромли ванналар, массаж каби рефлектор даволаш муолажаларининг аҳамияти жуда каттадир. Даволаш муолажаларини олиб бораётган врач авваломбор беморни тинчлантиради, унда даволашнинг самарали тугашига ишонч туғдиради. Бунинг учун бемор билан режали тарзда психологик суҳбатлар ўтказиб туриш лозим. Ҳар қандай этиологияли бош оғриқларда психоген омиллар етакчи ўринни эгаллаши мумкин. Бош оғриқларнинг сурункали тус олишига, кўпинча бош оғриқ атрофида юзага келган салбий психологик муҳит сабабчи бўлади. Даволаш муолажалари тугагандан кейин тиббий нуқтаи назардан олганда бемор бош оғриқдан қутулади, бироқ психологик нуқтаи назардан ҳали унда бош оғриқлар давом этавериши мумкин. Энди уни “органик” бош оғриқлар эмас, балки психоген бош оғриқлар безовта қилаётган бўлади. Бундай беморларга фақат плацеботерапия ва психотерапия ёрдам бериши мумкин холос.

 Профессор Зарифбой Ибодуллаев