Зўриқиш бош оғриғи

Зўриқиш бош оғриғи – бошнинг икки томонини сиқиб оғриши билан намоён бўлувчи оғриқлар. Зўриқиш бош оғриғи (ЗБО) ҳар қандай ёшда кузатилади, бироқ у 20–30 ёшларда кўп учрайди. Бош оғриғи хуружини бемор қуйидагича таърифлайди: “Доктор менинг бошим худди сиқиб турувчи каска кийдириб қўйгандек ёки тасма билан қаттиқ боғлаб қўйгандек оғрийди”. Барча томондан сиқиб ва босиб турувчи бош оғриқлар ЗБО учун жуда хос. Баъзида оғриқ унча кучли бўлмаса-да, унинг сиқиб оғрувчи хусусияти сақланиб қолади. Бу уни мигрендан фарқловчи асосий белгилардир биридир (47-расм).

47-расм. Бирламчи бош оғриқларнинг намоён бўлиш соҳалар

ЗБО да оғриқлар мигрендагидек кучли бўлмайди, кўнгил айниш ва қусиш деярли кузатилмайди. Сурункали давом этувчи ЗБО да сиқиб оғрувчи бош оғриқларга лўқилловчи бош оғриқлар ҳам қўшилади. ЗБО учун икки томонлама бош оғриқлар жуда хос бўлса-да, баъзида оғриқлар пешона, чакка, энса ёки тепа соҳасининг бир томонида кузатилади. Оғриқ пайтида беморнинг кайфияти тушиб кетади, ҳеч ким билан гаплашгиси келмай, қоронғи хонага кириб ётиб олади. Агар оғриқлар кундузи бошланса, ишни ташлаб уйга келади ва ётиб ухлашга ҳаракат қилади. У тезроқ оғриқдан қутулиш учун аналгетиклардан укол қилишни илтимос қилади. Сурункали кечувчи ЗБО да баъзи беморлар аналгетикларга ўрганиб қолишади. Беморнинг атрофида яхши психологик муҳит яратилса ва беморга аналгетиклар олавериш яхши эмаслиги ҳақида тушунтирилса, у бу дорилардан вақтинча воз кечиши мумкин. Баъзи беморларнинг бошини уқаласа ҳам бош оғриғи камаяди.

ЗБО хуружлари пайтида перикраниал мускуллар таранглашган бўлади, бошнинг барча нуқталарида оғриқлар аниқланади. Албатта бу оғриқлар психоген гиперестезия билан биргаликда намоён бўлади. Бемордан “бошингизнинг қайси қисми кўпроқ оғрияпти” деб сўралса, “Ҳамма жойи” деб жавоб беради. Баъзи беморлар фақат энса-бўйин соҳасини кўрсатади. Бош оғриқлар  пайтида ҳам, бошқа пайтларда ҳам ўчоқли неврологик симптомлар аниқланмайди. Текширувлар фақат пай рефлексларининг невротик типда ошганлигини ва умумий гиперестезия белгиларини кўрсатади. Албатта, бошнинг қайси соҳаси босиб текширилса ҳам оғрийверади. Шунингдек, иккала кўз олмасини босиб текширса ҳам оғриқ пайдо бўлади. Бундай беморлар асоссиз равишда “сурункали интракраниал гипертензия” ташхиси билан даволаниб юришади.

Зўриқиш бош оғриғида даволаш муолажалари комплекс тарзда олиб борилади. Бунинг учун фармакологик, физиотерапевтик ва психотерапевтик муолажалар қўлланилади. Фармакологик дорилар, кўпинча бош оғриқ пайдо бўлган пайтларда тавсия этилади. Енгил ҳолатларда цитрамон ҳам бош оғриқни яхши бартараф этади. Баъзи ҳолларда бемор парацетамол (0,5-1,0 г) ёки ацетилсалицил кислотаси (0,5-1,0 г) қабул қилса, бош оғриғи тўхтайди ёки камаяди. Кучлироқ бош оғриқларда бу дорилар самара бермайди. Бундай пайтларда яллиғланишга қарши ностероид дорилар, яъни ибупрофен 400 мг, напроксен 500 мг, кетопрофен 50 мг тавсия этилади. Бу дориларнинг тури кўп бўлиб, уларни тавсия этишда монелик қилувчи ҳолатлар ва ножўя таъсирлар эътиборга олинади. ЗБО перикраниал мускуллар таранглашуви билан биргаликда намоён бўлса, марказий миорелаксантлар ҳам тавсия этилиши керак. Масалан, тизанидин (сирдалуд) кунига 6-12 мг, толперизон (мидокальм) 100-150 мг.

Сурункали ЗБО да аналгетиклар самара бермайди. Уларни оғриқ кучайган пайтлари қилиш мумкин, холос. Аналгетикларни узоқ муддат тавсия этиш  абузус бош оғриқлар ривожланишига сабабчи бўлади. ЗБО деярли ҳар доим қўрқув, хавотир ва турли вегетатив бузилишлар билан намоён бўлади. ЗБО келиб чиқишида психоген омилларга катта урғу берилади. Шу боис анксиолитиклар ва транквилизаторлар ЗБО аниқланган беморларга кўп тавсия этилади.  Бироқ, бу дориларнинг оғриқни қолдирувчи таъсири 7–10 кунлардан сўнг билина  бошлайди.

Сурункали ЗБО ни бартараф этиш мақсадида амитриптилин ҳам кенг қўлланилади. Бу дори кам дозаларда тавсия этиб бошланади. Дастлаб кечқурун 25 мг амитриптилин ичилади, 3 кундан сўнг 50 мг (кундузи ва кечаси 25 мг дан), яна 3 кун ўтгач, дорини 25 мг дан кунига 3 маҳал ичиш тавсия қилинади. Шу йўл билан дорининг кундалик дозаси 100-150 мг ва даволаш давомийлиги эса 2–3 ойга етказилиши мумкин. Дастлабки 5 кунликда 20-40 мг амитриптилин натрий хлориднинг 0,9 % ли физиологик эритмасида в/и га томчилатиб юборилса, самараси жуда яхши бўлади. Амитриптилин депрессив бош оғриқларда ҳам ўта самарали бўлиб, у психосоматик бузилишларни ҳам яхши бартараф этади. Амитриптилин глаукома, тахикардия, атеросклероз, кардиосклероз ва простата аденомасида тавсия этилмайди.

Шунингдек, доксепинни (синекван) кунига 25 мг дан ичиш мумкин. Унинг таъсир механизми амитриптилинга ўхшайди. Дорининг кундалик дозаси секин-аста 75–100 мг га етказилади. Амитриптилинга ўхшаш дориларни қўллашга монелик қилувчи ҳолатларда флуоксетин (прозак) 20 мг, сертралин (золофт) 50 мг каби антидепрессантлар тавсия этилади. Бироқ бу дориларнинг аналгетик ва седатив таъсири амитриптилинга қараганда анча суст. Уларни амитриптилин билан биргаликда тавсия этиш мумкин эмас.

Сурункали ЗБО да алпразолам (ксанакс) жуда самарали дорилардан биридир. Алпразолам  атипик бензодиазепин бўлиб, унинг анксиолитик таъсири бирмунча кучли. Алпразолам енгил миорелаксант таъсирга ҳам эга. Шу боис у перикраниал мускуллар таранглашуви билан кечувчи ЗБО да кўп қўлланилади. Дастлаб алпразоламни 0,25 мг дан кечқурун ичиш тавсия этилади. Ҳар 2-3 кунда дорининг дозаси 0,25 мг га ошириб борилади. Унинг бир кунлик максимал дозаси 3 мг дан ошмаслиги керак. Ушбу доза 4 га бўлиб берилади. Кутилган натижага эришилгач, дорининг дозаси секин-аста камайтирилади. Катта дозада ичилаётган дорини бирдан тўхтатиб қўйиш мумкин эмас. Алпразоламнинг антидепрессив таъсири бироз суст ифодаланган. Аммо, бу дори психосоматик бузилишларни бартараф этишда самарали ҳисобланади.

Тразодон ҳам самарали анксиолитик ва транквилизатордан биридир. Бу дори психоген оғриқлар ва психосоматик бузилишларни коррекция қилишда кенг қўлланилади. Тразодонни 25 мг дан кунига 3 маҳал ичиш тавсия этилади. Тразодон 25, 50 ва 100 мг ли таблетка ва капсулаларда ишлаб чиқарилади. Дорининг бир кунлик дозасини аста-секинлик билан 300 мг га етказиш мумкин. Кутилган натижага эришилгач, дорининг дозаси камайтириб борилади. Транксен  узоқ таъсир этувчи бензодиазепинлар сирасига киради. Дорини кам дозада, яъни кунига 15 мг дан ичиш буюрилади. Ҳар 3-5 кунда унинг дозаси ошириб борилади. Унинг бир кунлик максимал дозаси – 75-100 мг.

Беморнинг кечқурун тинч ухлаши жуда аҳамиятли. Шунинг учун зопиклон, золпидем каби ухлатувчи дорилар ҳам буюрилади. Бензодиазепинлардан клоназепамни кечаси ичиб ётиш мумкин. Кундуз кунлари тинчлантирувчи гиёҳлардан таркиб топган дорилар (валериан экстракти ва ҳ.к.) тавсия этилади. Беморга рефлектор таъсирга эга бўлган даволаш муолажалари, яъни игна билан даволаш, дорилар электрофорези, бўйин ва бошни уқалаш, дорсанвал каби муолажалар ҳам ёрдам беради. 

Бемор соғлом турмуш тарзига ўргатилади. Унга бош оғриқнинг асосий сабаблари психоэмоционал зўриқишлар ва кам ҳаракатли ҳаёт тарзи (бир хил вазиятда ўтириб ишлаш) эканлиги тушунтирилади. Бемор ўзининг кун тартибини тўғри тузиб чиқиши, яшаш ва ишлашда бир хилликдан воз кечиши зарурлиги уқтирилади. Йиллар мобайнида шаклланиб қолган стереотип ҳаёт тарзини кескин ўзгартириш ҳам ЗБО нинг кескин камайишига олиб келади. Режали тарзда спорт билан шуғулланиш, айниқса эрталабки сайр, югуриш ва сузиш стереотип бош оғриқларни бартараф этишда жуда фойдали. Шунингдек, уйқуга кетишдан олдинги тунги сайрлар (айниқса, шаҳарда яшайдиганлар учун) ҳам фойдадан холи эмас.

Прогноз. ЗБО беморнинг ҳаётига хавф туғдирмайди. Лекин, сурункали ЗБО узоқ давом этганлиги сабабли унинг кундалик турмуш тарзига салбий таъсир кўрсатади. Бундай беморлар депрессияга мойил бўлишади ёки депрессияга мойил одамларда ЗБО ривожланади. Шу боис ЗБО да антидепрессантлар самарали ҳисобланади. Беморга сурункали стрессли вазиятларда психотерапевтга мурожаат қилиши тавсия этилади. Улар УАШ ва тиббий психолог назоратида туриши лозим.

2.4–жадвал

Зўриқиш бош оғриғи, мигрен ва кластер бош оғриқнинг диагностик белгилари

   Профессор Зарифбой Ибодуллаев