ГИПЕРВЕНТИЛЯЦИОН СИНДРОМ

Гипервентиляцион синдром (ГВС) – нафас олиш ритмининг бузилиши билан намоён бўлувчи психовегетатив бузилишлар мажмуаси.

Тарихи. «Гипервентиляцион синдром» атамасини 1871 йили дастлаб америкалик врач Д. К. Жакоб (Da Costa Jacob, 1833–1900) қўллаган. У тез-тез нафас олиш билан кечадиган невротик бузилишларни фуқаролар урушида иштирок этаётган аскарлар орасида кузатган. Ушбу урушда ўзи ҳам иштирок этган врач бу ҳолатни "гипервентиляцион синдром" деб атайди. Д. К. Жакоб ГВС келиб чиқишида психологик омилларга катта урғу беради. Нафас олишнинг функци­онал бузилиши билан намоён бўладиган ҳар қандай невротик ҳолатлар "гипер­вентиляцион синдром" деб атала бошланди. Кейинчалик бу синдромнинг тур­ли синонимлари пайдо бўлди: "нейрореспиратор дистония», "нафас неврози", "психовегетатив синдром", "невроген астма" «респиратор синдром», «идио­патик гипервентиляция», «нейрореспиратор синдром» ва ҳ.к. Аммо бу атамалар врачлар эътиборини қозонмади. 1918 йили D. Lewis ГВС ва шунга ўхшаш ҳолатларни номлаш учун «нейроциркулятор дистония» атамасини таклиф этди. Бу атама терапевтлар ва неврологлар томонидан яқин кунларгача қўллаб келинди. Ўша даврдаёқ врачлар ГВС нафақат нафас олиш ритми бузилиши, бал­ки бош айланиши, юрак беҳузур бўлиши, умумий ҳолсизлик, кўкрак қафасида оғриқ каби симптомлардан ҳам иборат бўлиши керак, деб ҳисоблашган.

Йиллар ўтган сайин мутахассислар ГВС га хос симптомлар сонини кўпайтириб боришди. 1930 йилдаёқ илмий адабиётларда ГВС нафақат психоэмоционал стресслар, балки жисмоний зўриқишлар сабабли ҳам ривожланади, деган хулосалар пайдо бўлди. Иккинчи жаҳон уруши давридаёқ бу хулоса ўз тасдиғини топди. Чунки ўша пайтларда ГВС урушда қатнашаётган аскарлар орасида ҳам, фронт ортида оғир меҳнат билан шуғулланаётганлар орасида ҳам кўп учраган. Психоэмоционал стресс ва жисмоний зўриқишлар биргаликда намоён бўлса, ГВС тез ривожланади, деган ҳақли фикрлар пайдо бўлди.

Баъзи мутахассислар ГВС ни алоҳида ажратиб кўрсатиш шарт эмас, балки у истерик невроз ёки вегетатив дистонияда кўп учрайдиган клиник симптомлардан бири дейишади. Лекин аксарият мутахассислар нафас олиш ритмининг яққол бузилиши билан намоён бўладиган невротик ҳолатларни ГВС деб алоҳида ажратиш лозимлигини кўрсатиб ўтишган. Бугунги кунда ГВС нинг клиник симптомлари батафсил ўрганилган ва ташхис қўйиш алгоритми ишлаб чиқилган. ГВС аҳоли орасида қай даражада тарқалганлиги тўғрисида аниқ маълумот йўқ. Бунинг асосий сабабларидан бири ГВС-ташхисининг кам қўйилишидир. Бироқ L. Lum (1987) фикрича, ГВС аҳоли орасида кўп тарқалган. У шундай деб ёзади: «Ҳар бир врач ҳафтасига бир маротаба бўлса-да, ГВС билан оғриган беморни учратади». Албатта, бу иборада бироз муболағага йўл қўйилган бўлса-да, ГВС аҳоли орасида кенг тарқалганлигига шубҳа йўқ. Гиподинамия, вақтнинг ўта тиғизлиги ва ўзига хос психоэмоционал зўриқишлар билан жадал ривожланаётган информацион технологиялар асрида ГВС нинг кўп учраши табиий. Шу боис ҳар бир врач, айниқса, УАШ бу синдромни мукаммал билиши керак. Неврологлар, нейропсихологлар, психиатрлар ва терапевтлар ГВС ни ўз амалиётида кўп кузатишади. Аммо бу синдромга ҳар доим ҳам урғу берилавермайди. ГВС турли ёшда учраса-да, унинг ёшлар ва аёллар орасида кўп учраши алоҳида таъкидлаб ўтилган.

Этиологияси ва патогенези. ХХ асрнинг 80–90-йилларида ГВС психовегетатив синдромнинг ядросини ташкил қилади, дейилган. ГВС ни юзага келтирувчи асосий этиологик омиллар – булар ўткир психоэмоционал стресс, доимий хавотир ва депрессиядир. Айнан кучли психоэмоционал бузилишлар нафас олиш ритмини дарров издан чиқаради ва гипервентиляцион син­дромни юзага келтиради. Чунки нафас олиш системаси, худди юрак-қон томир системаси каби ҳиссий қўзғалишларга ўта сезгир ҳисобланади. Шунинг учун ҳам бу синдром этиологиясида психоген омилларга катта урғу бери­лади. ГВС жуда кам ҳолларда соматик ва эндокрин касалликлар, метаболик бузилишлар ва интоксикациялар сабабли ривожланади.

ГВС қандай этиологияли бўлишидан қатъи назар, унинг патогенезида биохимик бузилишларга алоҳида эътибор берилади. Гипервентиляция сабабли организмдан СО₂ ортиқча чиқа бошлайди ва, шу сабаб, алвеолаларда СО₂ миқдори камаяди, гипокапния ва респиратор алкалоз ривожланади. Бунинг натижасида мия устунидаги вегетатив марказлар ортиқча қўзғалади ва нормал физиологик жараёнлар янада издан чиқади. Алкалоз, артериал қонда кис­лород миқдорининг камайиши ва мия устунидаги вегетатив марказлар фаолиятининг издан чиқиши бир-бирига боғлиқ бўлган занжирли реакцияни юзага келтиради. Бунинг оқибатида гипервентиляция, психоэмоционал бузилиш­лар (қўрқув, хавотир), вегетатив пароксизмлар (шу жумладан, ҳушдан кетиш), бош айланиш, кардиосенестопатия, миалгия ва парестезиялар ривожланади.

Клиникаси. Нафас олиш ритмининг бузилиши, қўрқув ва хавотир, бош айланиши, синкопал ҳолатлар ва тетаник спазмлар ГВС нинг асосий клиник симптомларидир. Нафас олиш бузилишлари нафас олишдан қониқмаслик, ҳаво (кислород) етишмаслиги, кўп эснаш, чуқур хўрсиниш каби белгилар билан намоён бўлади. Бемор ўпкасини ҳавога тўлдириш учун чуқур-чуқур нафас олиб қўяди ва бу одатий ҳолга айланади. Шунинг учун ҳам бу синдромнинг номида "гипервентиляция" сўзи акс этган. Бемор деярли ҳар доим ҳаво (кис­лород) етишмаётганидан шикоят қилади, ёқаси очиқ кийимлар кийиб юради, деразаларни очаверади. Агар бемор одамлар гавжум автобуслар, метро ва катта йиғилишлар ўтказиладиган залларга тушиб қолса, унинг нафас олиши янада қийинлашади, иложи борича тоза ҳавога чиқишга ҳаракат қилади. Шу­нингдек, психоэмоционал стресс (имтиҳон ёки одамлар олдида сўзга чиқиш) пайтида нафас бузилишлари кучаяди. Нафас етишмовчилигининг сурункали кўринишларида баъзан адашиб, бронхиал астма ташхиси ҳам қўйилади.

Аксарият беморларда бош айланиши (баъзида, бош оғриғи), кўп терлаш, юз ва оёқ-қўлларда парестезиялар, уйқу бузилиши, ҳушдан кетишлар, қўрқув ва хавотир каби симптомлар кўп кузатилади. Шу ерда синкопал бузилишларни алоҳида таъкидлаб ўтиш лозим. Улар енгил тарзда намоён бўлади: бе­морнинг кўз олди қоронғилашади, ҳолдан тойиб ўтириб қолади, боши айланиб, бироз ҳушдан кетади. Бу пайтда умумий ички титроқ вужудга келади ва беморни тер босади. Яққол ифодаланган синкопал ҳолатлар, одатда, қаттиқ стресс (уриш-жанжаллар) пайтида рўй беради. Баъзида врачлар бу ҳолатни истерияга йўйишади. Бироқ у навбатдаги гипервентиляцион пароксизм бўлиши мумкин. ГВС нафас олиш ритмининг бузилишидан ташқари яна бир қатор клиник симптомлар билан намоён бўлади.

Вегетатив марказлар дисфункцияси сабабли юрак-қон томир фаолияти ҳам бузилади. Юракнинг тез-тез уриши, "юракнинг бўғизга тиқилиб келиши", юрак соҳасида увишиш, оғриқлар, кўкрак қафасининг сиқиши кўп кузатилади. АҚБ ўзгаришлари беморнинг қайси вегетатив типга киришига боғлиқ. Агар у ваготоник бўлса, АҚБ гипервентиляцион хуружлар пайтида тушиб кетади, симпатикотоник бўлса – АҚБ ошади.

ГВС клиникасида нерв-мушак қўзғалувчанлиги ошиши алоҳида ўрин тутади. Бунинг натижасида мускуллар спазми, яъни тетаниялар (юн. tetanos – мускулларнинг тоник титраши ва спазми) пайдо бўлади. Титроқ билан на­моён бўлувчи тоник спазмлар, кўпинча, қўлларнинг дистал қисмида кузатилади. Тоник спазмлар ва титрашлар пайтида беморнинг қўл панжаси тортишиб, «акушер қўли» симптоми пайдо бўлади, оёқ панжаси ҳам тортишиб, ичкарига ва пастга букилиб қолади. Тоник спазмлар ва титрашлар юз мускулларида ҳам кузатилади. Хвостек ва Труссо симптомлари аниқланади. Мускулларнинг тоник спазми ва титрашлари гипервентиляцион пароксизмлар пайтида вужудга келади ёки кучаяди. Улар тинч пайтда кузатилмаслиги мумкин.

Гипервентиляцион синдромда ошқозон-ичак системасида ҳам турли хил функционал бузилишлар аниқланади: кекириш, дисфагия, оғиз қуриши, қорин соҳасида нохуш сезгилар ва оғриқлар, қабзият ва ҳ.к. Бемор ичаклар ғўриллашини сезиб туради, қорни, кўпинча дам бўлиб юради, иштаҳаси бузилади. Ҳаётий муҳим аъзолар дисфункцияси ва минераллар алмашинувининг бузилиши, яъни нормал физиологик жараёнларнинг издан чиқиши беморнинг умумий аҳволига таъсир кўрсатмасдан қолмайди. Умумий ҳолсизлик, тез чарчаб қолиш, жисмоний ва ҳиссий зўриқишларни талаб қиладиган ишларга беморнинг лаёқати сўнади.

ГВС да гипервентиляцион кризлар ёки пароксизмлар кўп учрайди. Гипервентиляцион кризларнинг пайдо бўлишига психоэмоционал стресс ва жисмо­ний зўриқишлар туртки бўлади. Бу пайтда тўсатдан беморнинг нафас олиши бузилади, ҳаво етишмай бўғилиб қолади, чуқур-чуқур нафас ола бошлайди. Беморни қўрқув ва ваҳима босиб, титрай бошлайди, юзи ва оёқ-қўл мускулларида тетаниялар пайдо бўлади, боши айланади, совуқ терга ботиб, синкопе ривожланади. Бу пайтда беморнинг қўл панжаларига разм солинса, унда "акушер қўли"ни кузатиш мумкин. Локал тетаник спазмлар умумий титрашлар фонида намоён бўлади.

Гипервентиляцион кризни бартараф этиш учун беморга целофан қопча берилади. Бемор ушбу целофан қопчани икки қўли билан герметик тарзда ушлаб, унинг ичида нафас олиб-чиқара бошлайди. Бунинг натижасида целофан ичидаги ҳавода СО₂ миқдори ошади. Бемор ушбу целофандан нафас олиб-чиқаргач, алвеолаларда СО₂ миқдори кўпаяди ва нафас алкалози барҳам топади. Бунинг натижасида криз белгилари ўтиб кетади. Бундай пайтда тўғри нафас олиш машқларини ўтказиш ҳам кризнинг тез ўтиб кетишига ёрдам беради.

Ташхис қўйиш. Гипервентиляцион синдром ташхиси, асосан, клиник симптомларга асосланиб қўйилади. Бу ерда беморнинг шикоятлари асосий ўрин тутади. ГВС нинг асосий клиник симптомлари 16.4-жадвалда акс эттирилган. Ташхис қўйишда ушбу жадвалдан фойдаланиш мумкин.

16.4-жадвал

Гипервентиляцион синдромнинг диагностик белгилари

Нерв-мушак қўзғалувчанлиги ошганлигини кузатиш учун Хвостек ва Труссо симптомлари текширилади. Хвостек симптоми – юз нерви ўтадиган соҳаларга болғача билан уриб текширилади ва бунда юз мускуллари қисқариши пайдо бўлади. Бу симптом нормада кузатилмайди. У фақат нерв-мушак қўзғалувчанлиги ошганлигини кўрсатувчи патологик ҳолатларда пай­до бўлади. Масалан, гипокальциемия, гипомагниемия ва алкалозларда Хвос­тек симптоми чақирилади. Труссо симптоми эса қуйидагича текширила­ди: АҚБ ни ўлчашга мўлжалланган манжет қўлга (елкага) тақилади ва унга ҳаво юборилади. Елка мускуллари ва томирлари сиқилгандан сўнг қўл панжасида тоник спазмлар ва титрашлар пайдо бўлади. Труссо симптоми нормада кузатилмайди.

Яширин тетанияларни текшириш мақсадида электромиография текширувлари ўта аҳамиятлидир. ГВС да нерв-мушак ўтказувчанлиги ошишининг асосий сабаби – минерал алмашинувнинг бузилиши, яъни гипокапник алкалоз сабабли кальций, магний, калий ва хлоридлар миқдорининг камайиб кетиши. Гипервентиляция билан нерв-мушак қўзғалувчанлиги орасида бевосита боғлиқлик бор: гипервентиляция кучайган сайин нерв-мушак қўзғалувчанлиги оша боради.

Беморда ГВС борлигига ишонч ҳосил қилиш учун бу синдромни сунъий тарзда чақириш мумкин. Бунинг учун бемордан 3–5 дақиқа мобайнида чуқур-чуқур нафас олиб-чиқариш сўралади. Бу пайтда ГВС белгилари пай­до бўлади. Бунга гипервентиляцион синама деб айтилади.

Алвеоляр ҳавода СО₂ миқдори ва қонда pH кўрсаткичини ўрганиш ҳам катта диагностик аҳамиятга эга. Бунда алкалоз белгилари аниқланади. Қонда кальций, магний, калий, натрий, хлор, РСО₂, РО₂ миқдори текширилади. Заруратга қараб бошқа лаборатор ва параклиник текширувлар ўтказилиши мумкин. Қиёсий ташхис, асосан, бронхиал ва юрак астмалари билан ўтказилади.

Даволаш. Даволаш комплекс тарзда олиб борилади. Бунда асосий урғу беморга психотерапевтик таъсир кўрсатиш, тўғри нафас олиш кўникмасини шакллантириш ва минераллар бузилишни бартараф этишга қаратилади.

Психотерапевтик даволаш усуллари. Беморнинг ҳаёт ва ишлаш тарзи тўлалигича ўрганилади. ГВС ривожланишига туртки бўлувчи асосий стресс омили психодиагностик усуллар ва тестлар ёрдамида аниқлаб олинади. Касаллик сабаби аниқлангач, психодинамик терапия ёрдамида бу бузилишлар коррекция қилинади. Психодинамик терапияни психоанализ усулларини чуқур биладиган мутахассис ўтказиши керак. Бу ерда хатога йўл қўйиш тур­ли ятропатияларни юзага келтириши мумкин. Бемор соғлом турмуш тарзига ўргатилади, чекиш ва спиртли ичимликлар ичиш ман этилади. Баъзида ГВС ни юзага келтирган асосий сабаб бартараф қилинса, касаллик дарров орқага чекинади. Масалан, ўзига ёқмайдиган ишхонадан бўшади, эри ичкиликни ташлади, бетоб ётган боласи тузалиб кетди ва ҳ.к. Эрталаб ва кечқурун тоза ҳавода сайр қилиш, пиёда юриш каби енгил жисмоний машқларнинг фойдаси жуда катта. Аксарият ҳолларда бемор дори-дармонларсиз тузалиб кетади.

Фармакологик даволаш усуллари. Асосан, психотроп ва вегетотроп дорилар тавсия этилади. Бу дорилар қўрқув, хавотир ва депрессия аломатларини яхши бартараф этади. Айниқса, анксиолитиклар ўта самаралидир. Амитриптилин, пароксетин, флувоксамин, велаксин каби дорилардан фойдаланиш мумкин. Амитриптилин кунига 50–75 мг дан тавсия этилади. Унинг дастлабки кунлари намоён бўладиган седатив таъсири гипервентиляцияни бартараф этишда жуда самарали ҳисобланади. Агар дорининг ножўя таъсирлари (оғиз қуриши, тахикардия) беморни безовта қилса, у ҳолда флувоксамин кунига 50–100 мг, пароксетин 20–40 мг, сертралин 50–100 мг, велаксин 75 мг дан тавсия этилади. Антидепрессантлар билан даволаш, одатда, 2–4 ой мобайнида давом эттирилади. Агар бемор тез тузалиб кетса, бу дориларни узоқ вақт давомида беришга ҳожат йўқ.

Минераллар алмашинувини маромга келтириш ва нерв-мушак қўзғалувчанлигини пасайтириш мақсадида кальций ва магний препаратларини ичиш тавсия этилади. Бу мақсадда эргокальциферол (Д₂ витамини) кунига 20000–40000 ХБ, кальций глицерофосфат ва кальций глюканат каби дорилар 1–2 ой мобайнида ичишга буюрилади. Бемор таркибида кальций ва магний тузларини сақловчи ҳар қандай поливитаминларни (Магне В₆) қабул қилиши мумкин. Магне В₆ таркибида лактат магний ва пиридоксин бор. Магне В₆ нерв марказлари қўзғалишини пасайтиради, мускулларда минераллар алмашинувига ижобий таъсир кўрсатади. Магне В₆ ни 2 табл. кунига 3 маҳал ичиш тавсия этилади.

Прогноз. Деярли ҳар доим яхши.

 Профессор Зарифбой Ибодуллаев