БОШ ОҒРИҚЛАР

Мигрен – бошнинг бир томонида пароксизмал тарзда пайдо бўлувчи ва такрорланиб турувчи кучли оғриқлар билан кечувчи касаллик. Оғриқ хуружи, асосан, кўз-пешона-чакка соҳаларида кузатилади ва кўнгил айниши, қусиш, ёруғлик ва атрофдаги товушларга ўта сезгирлик билан намоён бўлади. Оғриқ хуружидан сўнг беморда уйқучанлик ва ҳолсизлик кузатилади.

Мигрен инсониятга қадимдан таниш бўлган касаллик. Мигрен ҳақида илк маълумотлар 3000 йил илгари эски египт ёзувларида топилган. Дастлаб бу касаллик «Гемикрания» деб аталган. Ушбу атама римлик врач Гален (милоддан аввалги 129–201 йй) томонидан тавсия этилган. Гален бошнинг ярмида кучли оғриқ хуружлари билан намоён бўлувчи бош оғриқларни "гемикра­ния" деб атаган. Бу атама асрлар мобайнида ўзгариб, «микрания», кейинчалик «Мигрен» деб атала бошланган.

Эпидемиологияси. Мигрен кенг тарқалган касаллик бўлиб, 12–15 % аҳоли ушбу касалликдан азият чекади. Аёллар эркакларга қараганда 2–3 баробар кўп касалланишади: аёллар орасида бу касаллик 20 %, эркаклар орасида 6 % га тенг. Мутахассислар фикрича, мигрен билан касалланган беморларнинг 20 % и врачларга мурожаат қилишади холос, қолганлари эса бош оғриқ хуружларини кучли аналгетиклар билан ўзлари бартараф этиб юришади. Бунинг асосий сабаблари – даволаш ҳар доим ҳам кутилган натижани беравермаслиги ва беморларнинг аналгетиклар билан чегараланиб қолишидир.

Таснифи. Бош оғриқларни ўрганиш бўйича Халқаро жамиятнинг [International Headache Society (IHS), 2004] тавсиясига биноан мигреннинг қуйидаги таснифи қабул қилинган.

1. Аурасиз мигрен
2. Аурали мигрен:

• Типик аура билан кечувчи мигрен.
• Типик аура билан кечувчи мигренсиз бош оғриқ.
• Бош оғриқсиз типик аура.
• Оилавий гемиплегик мигрен.
• Спорадик гемиплегик мигрен.
• Базиляр мигрен.

3. Болаларда ўқтин-ўқтин учрайдиган мигрен олди синдромлари:

• Даврий қусишлар.
• Абдоминал мигрен.
• Болалик даврида учрайдиган пароксизмал вертиго.

4. Ретинал мигрен
5. Мигрен асоратлари:

• Сурункали мигрен.
• Мигреноз статус.
• Мигреноз инсульт.
• Мигрен сабабли қўзғалган эпилептиформ хуружлар.

Этиологияси ва патогенези. Мигрен наслий касаллик бўлиб, аутосом-доминант типда наслдан-наслга узатилади. Мигрен билан касалланган беморнинг авлодида ёки яқин қариндош-уруғларида, кўпинча, мигрен касаллиги аниқланади. Мигрен, асосан, 20–30 ёшгача бўлган даврда ва жуда кам ҳолларда катта ёшда бошланади. Балоғат ёшига етмаган болаларнинг 4% и мигрен би­лан касалланишади. Ёш ўтган сайин мигрен билан касалланиш даражаси камая боради. Мигрен 50 ёшдан ошганларда учрамайди.

Мигрен этиологиясида триггер омилларининг ўрни катта. Бу омиллар жуда кўп бўлиб, уларга фаоллашган қуёш нури ва бошқа метеоомиллар, хонадаги кучли ёруғлик ва шовқин, телевизор ва компьютер экрани олдида кўп ўтириш, ҳидлар, стресс, ҳиссий ва жисмоний зўриқишлар, уйқусизлик киради. Машҳур невролог профессорлардан бири мигрендан азият чеккан. У ходимларни ишга олишда папирос чекмайдиган эркаклар ва атир сепмайдиган аёлларга эътибор қаратган. Шунингдек, бўлимда тинчлик сақлашни илтимос қилган. Чунки ҳар қандай салбий омил мигрен хуружини қўзғаб юборади. Машҳур невролог ва психоана­литик Зигмунд Фрейд ҳам мигрендан азият чеккан. Транспорт воситаларида узоқ жойларга бориш, самолётда учиш ва ҳар хил оғир спорт тўгаракларида қатнашиш ҳам мигрен хуружини қўзғаб юборади. Шунингдек, спиртли ичимликлар, орал контрацептивлар ва нитратларни қабул қилиш ҳам мигрен хуружини қўзғайди.

Мигрен патогенезида нейроваскуляр бузилишларнинг ўрни катта. Лимбикоретикуляр системанинг генетик детерминирлашган дисфункцияси ноцицептив ва антиноцицептив системалар фаолиятини издан чиқаради. Мигрен хуружи қўзғашидан олдин тригеминоваскуляр система фаолияти бузилади, уч шохли нервнинг периваскуляр ўсиқчаларида медиаторлар ажралиб чиқиши кучаяди ва улар нейроген ялллиғланиш жараёнини бошлаб беради. Натижада серотонин миқдори пасаяди, норадренергик ва допаминергик системалар фаоллиги ошади ва бош оғриқ хуружи бошланади. Бош оғриқ хуружининг патогенезида гамма-амин-ёғ кислотаси ва азот монооксиди дисметаболизми ҳам ўрни катта.

Мигрен хуружининг 4 босқичи фарқланади.

• Биринчи босқич – мия артерияларининг бирида спазм ва шу сабабли оғриқ пайдо бўлиш босқичи. Бу босқич 15–45 дақиқа давом этади ва церебрал ишемия ривожланиши билан кечади.
• Иккинчи босқич – мия артериялари ва веналарида патологик дилатация ривожланади, яъни мия томирлари пассив кенгая­ди. Бу босқичда лўқилловчи хусусиятга эга бош оғриқлар пайдо бўлади.
• Учинчи босқич – мия томирлари атонияси сабабли периваскуляр шиш вужудга келади, артериовеноз шунтлар очилиб, қон ортиқча миқдорда веноз томирлар системасига ўта бошлайди. Бунинг натижасида веналар янада кенгаяди ва лўқилловчи бош оғриқ янада кучаяди.
• Тўртинчи босқич – юқорида кўрсатилган патологик жараёнлар орқага чекина бошлайди, бош оғриқ хуружи сустлашади ва тўхтайди.

Клиникаси. Мигренда оғриқ хуружлари, асосан, бошнинг бир томонида бўлиб, пешона-чакка-тепа соҳаларини эгаллайди. Шунинг учун ҳам мигреннинг қадимги номи, яъни "гемикрания" атамаси ҳанузгача қўлланилади. Аксарият беморларда оғриқ хуружлари галма-гал бошнинг чап ёки ўнг томонларида кузатилиб туради. Оғриқ хуружи кучайган сайин у бошнинг барча соҳаларига тарқала бошлайди. Оғриқ хуружлари, одатда, ўта кучли бўлиб, бемор оғриққа чида олмай қўли билан бошини босиб туради ёки рўмол билан сиқиб боғлайди (15.1-расм).

15.1-расм. Бемор мигрен хуружи пайтида.

Бемор хонадаги чироқ, радио ва телевизорларни ўчириб ташлайди. Чунки ҳар қандай ёруғлиқ ва товуш бош оғриғини кучайтириб юборади. Беморга ҳаттоки чиқиллаб турган соат овози ҳам ёқмайди. Оғриқлар, кўпинча, лўқилловчи хусусиятга эга бўлиб, кам ҳолларда сиқиб оғрувчи ва қаттиқ босувчи тусда бўлади.

Мигренда оғриқ хуружлари, одатда, 4–72 соат давом этади. Жуда кўп ҳолларда мигрен хуружининг ўртача давомийлиги 6–24 соатга тенг. Хуружларнинг учраш даражаси турлича бўлиб, баъзи беморларда ҳар куни ёки ҳафтада бир марта учраса, бошқа бирларида ойда ёки йилда бир марта кузатилади. Хуружларнинг қай даражада тез учраши, кучи ва давомийлиги уни қўзғовчи омилларга кўп жиҳатдан боғлиқ. Аммо проградиент кечиш мигрен учун хос эмас.

Агар хуружлар бошлаган заҳоти ёки бошлашидан олдин бемор аналгетиклар истеъмол қилса, оғриқ кучи пасаяди ва давомийлиги қисқаради. Беморнинг кундалик турмуш тарзига таъсир қилишига қараб, мигреннинг қуйидаги 3 даражаси фарқ қилинади.

• Енгил – кундалик турмуш тарзи бузилмайди.
• Ўртача – кундалик турмуш тарзи пасаяди.
• Оғир – кундалик турмуш тарзи тўла бузилади.

Мигренда бош оғриқ хуружи пайтида кўнгил айниш, қусиш, ёруғлик ва товушларни ёқтирмаслик ҳам кузатилади. Шунингдек, оғриқ хуружи пайтида бутун танани титроқ босиш, юрак уриб кетиши, совқотиш, тана ҳароратининг бироз кўтарилиши, тер босиш ва ичак фаолияти бузилиши каби вегетатив симптомлар ҳам пайдо бўлиши мумкин.

Неврологик статус. Мигрен билан касалланган беморда неврологик статус соғлом одамникидан фарқ қилмайди. Неврологик симптомлар фақат хуруж пайтида аниқланиши мумкин. Баъзида хуруж пайтида амавроз, офталмоплегия ёки гемипарезлар вужудга келади. Хуружлар йўқ пайти­да ўчоқли неврологик симптомлар аниқланса, мигрен ташхиси гумон остига олинади ва бош оғриқ бошқа бир касалликнинг аломати ҳисобланади. Мигренда ўчоқли неврологик сипмтомлар фақат хуруж пайтида кузатилади, холос. Агарда "Мигрен" ташхиси билан врач назоратида турган беморда кейинчалик ўчоқли неврологик симптомлар (масалан, гемипарез) пайдо бўлса, унда бу ҳолат мигрен асорати (мигреноз инсульт) деб аталади.

Мигреннинг кўп учрайдиган баъзи турлари билан танишиб чиқамиз.

Аурасиз мигрен (оддий мигрен). Бу мигреннинг аввалги номи оддий мигрен. Оддий мигрен мигреннинг бошқа турлари ичида энг кўп учрайдиган (деярли 70 %) туридир.

Оддий мигреннинг диагностик белгилари:

• ауралар бўлмаслиги;
• хуружсимон бош оғриқларнинг 4–72 соат давом этиши;
• бир томонлама бош оғриқлар (гоҳида иккала томонда ҳам кузатилади);
• лўқилловчи бош оғриқлар;
• оғриқларнинг ўрта ёки кучли даражада намоён бўлиши;
• жисмоний зўриқишлардан сўнг оғриқлар кучайиши;
• кўнгил айниш, қусиш, фото ва фонофобиялар кузатилиши;
• анамнез, соматик ва неврологик текширувларда бош оғриқнинг бошқа сабаблари аниқланмаслиги.

Аурасиз мигрен ташхисини қўйиш учун анамнезда ушбу диагностик белгиларга мос келадиган мигрен хуружи камида 5 маротаба кузатилган бўлиши керак. Бош оғриқ хуружлари галма-гал ўнг ёки чап томонда кузатилиб туриши ҳам эътиборга олинади. Узоқ йиллардан буён бош оғриқ фақат бир томонда кузатилса, унинг бошқа сабабини излаш лозим.

Аурали мигрен (классик мигрен). Мигреннинг бу тури 30% ни ташкил қилади. Мигренда аура нимани англатади? Аура – бош оғриқ хуружи бошлангунга қадар кузатиладиган неврологик бузилиш. Аура пайдо бўлиши локал церебрал ишемия билан боғлиқ. Аура "хабарчи" дегани. Мигренда ауралар турли-туман бўлиб, бош оғриқ хуружи бошлашидан бир неча дақиқа ёки бир соат олдин пайдо бўлади. Аура кўз олдида ёруғ учқунлар ёки шарлар пайдо бўлиши, гемианопсия, бир томонлама сенсор бузилишлар (парестезиялар), афазия ва ҳаракат бузилишлари (гемипарез) билан намоён бўлади. Ауралар ичида энг кўп кузатиладигани – фотопсия (ёруғ шарлар ва учқунлар), кам учрайдигани – афазия ва гемипарезлардир. Аура 10–60 дақиқа (кўпинча, 15–30 дақиқа) давом этади ва бош оғриғи хуружи бошлагандан сўнг ўтиб кетади. Мигренда аура давомийлиги бир соатдан ошмайди.

Аурали мигреннинг диагностик белгилари:

• оғриқ хуружидан олдин ауралар кузатилиши;
• ауранинг, асосан, фотопсиялар билан намоён бўлиши;
• аура симптомларининг 4 дақиқа ичида шаклланиши;
• ауранинг 60 дақиқадан ошмаслиги (ўртача 15–30 дақиқа);
• аура тугар-тугамай бош оғриқ хуружлари бошланиши.

Базиляр мигрен. Жинсий балоғатга етиш даврида ва асосан, қизларда учрайдиган мигрен. Мигреннинг бу тури кам учрайди. Кучли бош оғриқ хуруж­лари бошлашидан олдин кучли фотопсия, бош айланиши, қулоқда шовқин, гипоакузия, атаксия, дизартрия, юз ва тилда, баъзида оёқ-қўлларда парестезиялар пайдо бўлади. Аура кўринишидаги бу белгилар 10–15 дақиқадан сўнг ўтиб кетади. Бош оғриқ хуружи эса бир неча соат давом этади. Оғриқ хуружлари ўтиб кетгач, бемор уйқуга кетади. Хуруж пайтида сипкопал ҳолатлар ҳам рўй беради.

Ретинал мигрен. Ретинал мигрен кўзнинг тўр пардасини қон билан таъминловчи марказий артерия спазми ва дилатацияси сабабли ривожланади. Мигреноз хуружлар фотопсия, скотома ва амавроз каби ауралар билан бошланади. Амавроз бир ёки бира тўла иккала кўзда ҳам кузатилиши мумкин. Ауралардан сўнг кўз соққаси атрофида кучли мигреноз оғриқлар пайдо бўлади. Ретинал мигренни деярли ҳар доим тарқоқ склерознинг кўз тури билан қиёслашга тўғри келади. Тарқоқ склерозда ўтиб кетувчи амавроз оғриқларсиз намоён бўлади.

Офталмоплегик мигрен. Мигреноз хуружлар мидриаз, птоз, диплопия ва ғилайлик билан бошланади. Бундай симптомларнинг пайдо бўлиши кўзни ҳаракатлантирувчи нервни қон билан таъминловчи артериялар спазми, дилатацияси, веноз стаз ва перифокал шиш билан боғлиқ. Птоз ва мидриаз зарарланган артерия томонда пайдо бўлади. Бир томонлама оғриқ хуружи кўз ва пешонада кузатилади.

Узоқ ауралар билан намоён бўлувчи мигрен. Юқорида айтиб ўтганимиздек, мигренда кузатиладиган ауралар одатда, бир соатдан ошмайди. Бир соат давом этадиган ауралар ҳатто мигреннинг диагностик белгилари ичидан ўрин олган. Аммо мигреннинг жуда узоқ давом этувчи ауралар билан кечадиган турлари мавжуд. Бунда ауралар давомийлиги 1 кундан 1 ҳафтагача чўзилади. Ауралар пайтида бош мия МРТ қилиб текширилганда ҳеч қандай органик бузилишлар аниқланмайди. Мигреннинг бу тури жуда кам учрайди.

Оилавий гемиплегик мигрен. Бу мигрен оилавий бўлиб учрайди ва аутосом-доминант типда наслдан-наслга ўтади. Мигреннинг ушбу тури ҳам турли ауралар билан бошланади. Айниқса, гемиплегик ауралар кўп учрайди. Мигреноз хуружлар тананинг бир томонида парестезия, дизестезия, гемианестезия ва гемипарезлар билан намоён бўлади. Хуружлар бир неча дақиқадан 2 соатгача давом этади. Парестезиялар юз ва тилнинг ярмига ҳам тарқайди. Бундай пайтда, одатда, ТИА деб ташхис қўйилади. Ташхисни тўғри аниқлаш учун чуқур анамнестик, неврологик ва МРТ текширувлар за­рур. Номидан кўриниб турибдики, мигренннинг бу тури оилавий бўлиб учрайди. Агар беморнинг авлоди суриштирилса, унинг отаси ёки онасида ҳам гемиплегик мигрен кузатилган бўлади. Лекин гемиплегик мигрен спорадик тарзда ҳам учраши мумкин.

Болалик даврида учрайдиган мигренга ўхшаш синдромлар. Баъзи болаларда бош оғриқ, бош айланиш, кўнгил айниш, қусиш, абдоминалгия каби ўтиб кетувчи симптомлар кузатилиб туради. Баъзида ўтиб кетувчи гемиплегия ва афазиялар ҳам вужудга келади. Болаларда учрайдиган бундай симптомлар мигреннинг диагностик белгиларига тўла мос келмайди. Ушбу симптомлар мигренолди ҳолатлар деб юритилади. Бундай болаларда келажакда мигрен ривожланиши мумкин. Агарда ушбу болаларнинг отаси ёки онаси мигрен билан касалланган бўлса, уларда мигрен ривожланиши хавфи янада ошади.

Ташхис ва қиёсий ташхис. Ташхис қўйишда мигреннинг клиник симптомлари ва кечишига алоҳида эътибор қаратилади. Классик ва оддий мигренга ташхис қўйиш қийинчиликлар туғдирмайди. Аммо, мигреннинг атипик ва ўчоқли неврологик симптомлар билан кечувчи турларини ҳар доим неврологик касалликлар (айниқса, ТИА билан) билан қиёслашга тўғри келади. Мигрен билан касалланган беморда бош миянинг ҳеч қандай органик касалликлари ва бош оғриқларни юзага келтириши мумкин бўлган соматик касаллликлар аниқланмайди. Мигрен ташхисини қўйиш ҳар доим уни бошқа этиологияли бош оғриқлар билан қиёслашни талаб қилади. Мигренни ниқобланган депрессияда учрайдиган психоген цефалгиялардан ҳам фарқлаш керак. Мигренни деярли ҳар доим "зўриқиш бош оғриғи" ва кластер цефалгия билан қиёслашга тўғри келади. Мигрен наслий касаллик бўлганлиги учун анамнестик маълумотлар ва генетик текширувлар ҳам ўта аҳамиятлидир.

Мигрен бошқа этиологияли бош оғриқлар, ТИА ва ишемик инсульт, фокал эпилептик хуружлар, чакка артериити, интракраниал гипертензия, гиперто­ник криз, ўткир гипертоник энцефалопатия, турли этиологияли прозопалгия ва краниоцервикалгия, глаукома, токсик энцефалопатия, тарқоқ склероз, вертебробазиляр синдром, психоген цефалгия, церебрал артериялар аневризмаси ва бош мия ўсмалари билан қиёсланади.

     Лаборатор ва инструментал текширувлар

1. Мигрен ташхиси, асосан, касаллик клиникаси ва кечишига қараб қўйилади. Унинг асосий симптоми – бу бош оғриқ хуружлари. Агарда мигрен ташхисига гумон пайдо бўлса, унда қўшимча равишда бошқа текширувлар ўтказилади ва уларнинг натижаси қиёсий ташхис ўтказиш учун зарур бўлади. Мигрен чакка артерити билан ҳам қиёсланади. Чакка артериитида ЭЧТ соатига 30 мм дан ошади ва аниқ ташхис қўйиш учун чакка артерияси биоп­сия қилинади.
2. Мигренни ТИА ёки ишемик инсульт билан қиёслаш учун бош мия қон томирларини дуплексли сканирлаш, транскраниал допплерография каби текширувлар ўтказилади.
3. Мигренни бошқа этиологияли бош оғриқлардан фарқлаш учун КТ, МРТ ёки ПЭТ текширувлари қилинади. Бу текширувлар ўчоқли неврологик симптомлар сабабини аниқлаш учун зарур.
4. ЭЭГ текшируви аура билан кечувчи мигрен билан фокал эпилептик хуружлар орасида қиёсий ташхис ўтказиш учун зарур бўлади. Жуда кам ҳолларда мигрен хуружлари эпилептик хуружларни қўзғаб юбориши мумкин.

Даволаш. Даволаш 3 мақсадни ўз олдига қўяди: 1) мигрен хуружини тўхтатиш; 2) мигреноз статус даврида даволаш; 3) хуружлараро даврда даволаш.

Мигрен хуружини тўхтатиш. Мигрен хуружи даврида беморни даволашда аналгетиклар ва яллиғланишга қарши ностероид дори воситаларидан фойдаланилади. Ацетилсалицил кислота (аспирин) ва унинг воситалари оғриқ қўзғовчи моддалар (простагландин, кинин ва шу кабилар) синтезини пасайтиради ва натижада оғриқ импульслари тарқалиши сустлашади ёки тўхтайди. Шунингдек, таркибида ацетилсалицил кисло­та сақловчи дори воситаларининг антиагрегант хусусиятга эга эканлиги хуруж пайтида капиллярларда нормал қон айланишни таъминлайди ва ишемиянинг олдини олади. Шунинг учун ҳам мигрен хуружини тўхтатиш учун таркибида ацетилсалицил кислота сақловчи дориларни ҳар до­им тавсия этиш керак.

Енгилроқ ҳолатларда хуруж бошланган заҳоти аспирин ёки парацетамолни 0,5–1,0 г дан 3 маҳал ичиш буюрилади. Шунингдек, кунига индометацин 75 мг, ортофен 75 мг, ксефокам 8 мг дан ичилади. Оғир хуружларида седалгин (таркибида: аспирин – 0,2 г, фенацетин – 0,2 г, кофеин – 0,05 г, коде­ин фосфат – 0,01 г, фенобарбитал – 0,025 г), пенталгин, баралгин, спазмовералгин, солпадеин каби кучлироқ аналгетик хусусиятга эга бўлган дорилар ичиш тавсия этилади.

Эслатма. Бемор аналгетикларни қанча эрта қабул қилишни бошласа, самараси шунча юқори бўлади. Агар врач мигрен ташхисини қўйишга қийналаётган бўлса, беморга эрготамин сақловчи дориларни бериб кўриши мумкин.

Хуруж бошланганидан 2 соат ўтгач, сўнг қабул қилинган дорининг таъсири ўта паст ёки бефойда. Таркибида ацетилсалицил кислотасини сақловчи дориларни тавсия этишга монелик қилувчи ҳолатлар – ошқозон-ичак системаси яраси, гипокоагуляция билан кечувчи касалликлар, аллергик реакциялар.

Шоҳкуя препаратлари артерияларнинг юмшоқ мускул қаватига кучли вазоконстриктив таъсир қилувчи ва нейроген яллиғланишни пасайтирувчи хусусиятга эга. Шунингдек, шоҳкуя препаратлари допаминергик ва адренергик таъсирга ҳам эга. Мигрен хуружини тўхтатишда бу дорилар жуда самарали бўлиб, деярли ҳар доим ярим соат ичида оғриқни тўхтатади ёки кескин пасайтиради.

Эрготамин – мигрен хуружларини тўхтатишда қўлланиладиган асосий дори воситаси. У жуда яхши вазоконстриктор таъсирга эга. Эрготамин ти­пик антимигреноз восита бўлганлиги учун у диагностик мақсадда ҳам қўлланилади. Бугунги кунда мигрен хуружларини тўхтатиш учун ишлаб чиқарилаётган барча фармакологик воситалар таркибида эрготамин бор.

Мигрен хуружи бошлаган заҳоти 1 табл. (1 мг) эрготамин тартрат тил остига ташлаб сўрилади. Бу дорининг кундалик дозаси 3 мг дан ошмаслиги керак. Эрготамин кучли вазоконстриктор бўлганлиги боис уни ТИА ва ЮИК аниқланган беморларга тавсия этиш хавфли. Акс ҳолда ишемик инсульт ёки миокард инфаркти ривожланиши мумкин. Шунингдек, бу дорилар қусиш ва диарея ҳам чақиради. Эрготаминнинг ножўя таъсирларини камайтириш учун "эрготамин+кофеин" комплексидан иборат турли дорилар ишлаб чиқарилган: кофетамин, кофергот, анкофен ва ҳ.к. Ушбу дорилардан бири хуруж бошланган заҳоти ичилади. Кейин ҳар 4 соатда 1 таблеткадан берилади. Бу дориларнинг кундалик миқдори 6 таблеткадан ошмаслиги керак.

Дигидроэрготамин эрготаминларнинг яққол намояндаси бўлиб, энг кам ножўя таъсирга эга. Дигидроэрготамин назал аэрозол типида (дигидергот) кўп ишлаб чиқарилади. Мигреноз хуружлар пайтида дигидергот буруннинг иккала тешигига битта дозадан (0,5 мг) пуркалади. Оғриқлар камаймаса, 15 дақиқадан сўнг пуркаш яна такрорланади. Битта мигреноз хуружни (4 соат давом этадиган) бартараф этиш учун дорини 4 маротаба пуркашнинг ўзи кифоя. Агар оғриқлар кун бўйи давом этаверса, дигидерготни бир кунда 8 маротаба пуркаш мумкин. Дигидерготнинг инъекцион турлари 1 мг дан тери ости ёки мушак ичига қилинади. Дорининг бир кунлик дозаси 3 мг, бир ҳафталик дозаси 6 мг дан ошмаслиги керак.

Серотонин агонистлари. Бу дорилар мия томирларининг серотонинга сезгир рецепторларига танлаб таъсир кўрсатади ва нейроген яллиғланишни пасайтиради, патологик кенгайган томирларни торайтиради. Серотониннинг 1-авлод агонистларидан суматриптан (имигран) 50–100 мг дан ичилади ёки 6 мг дан тери остига қилинади. Суматриптан инъекцияси 6 мг дан кунига 4 маҳал қилиниши мумкин. Бироқ дорининг дозасини ундан ошириб юбормаслик керак. Серотониннинг 2-авлод агонистларидан золмитриптан (зомиг) – 2,5 мг, наратриптан (нарамиг) – 2,5 мг, ризатриптан (максалт) – 5 мг; 3-авлод агонистларидан – элетриптан (релпакс) – 40 мг дозада мигреноз хуружни бартараф этишда кўп қўлланилади. Дориларни бир кунда бир неча бор тавсия этиш мумкин. Аммо уларнинг кундалик дозасини кўрсатилган миқдордан ошириб юбормаслик керак.

Мигреноз статусни бартараф этиш. Мигреноз статус – беморни шифохонага зудлик билан жойлаштиришни талаб этувчи оғир ҳолат. Зудлик билан преднизолон 40–60 мг ёки дексаметазон 4–8 мг томир ичига қилинади. Шунингдек, 1 мг дигидроэрготамин венага томчилатиб юборилади. Мигреноз статус кучли кўнгил айниш ва қусишлар билан ҳам намоён бўлади. Бу бузилишларни бартараф этиш учун 10 мг метоклопрамид венадан томчилатиб юборилади. Дигидроэрготамин ва метоклопрамид битта системанинг ўзида қилиниши мумкин. Ушбу таркибда дорилар заруратга қараб кунига 4–5 маҳал венадан юборилади. Чунки мигреноз статус узоқ давом этадиган оғир ҳолат. Кейинги кунлари 1 мг дигидроэрготамин 1 мг дан тери остига қилинади.

Нейролептиклардан 0,5 % ли 2 мл галоперидол венадан томчилатиб юборилади ёки мушак ичига қилинади. Галоперидол ўрнига аминазин ҳам қўлланилиши мумкин. АҚБ тушиб кетишидан эҳтиёт бўлиш керак. Жу­да оғир ҳолатларда 4 мг морфин венадан томчилатиб юборилади. Шунинг­дек, декстранлар (реополиглюкин, реомакродекс), гидрокарбонат натрий ҳам қилиниши керак. Диуретиклар (лазикс кунига 40–60 мг) ҳам қилинади. Бе­мор клиникадан чиқиб кетгунча ҳар куни дигидроэрготамин қабул қилиб ту-риши лозим. Унинг кундалик дозаси индивидуал тарзда белгиланади.

Беморни хуружлараро даврда даволаш. Агарда хуружлар сони ойига 3–5 мартадан ошса, беморнинг ҳаёт тарзига жиддий таъсир кўрсатади. Бундай пайтларда бемор шифохонага ётқизилади ва режали даволаш муолажалари олиб борилади. Режали даволаш муолажаларини ўтказишдан мақсад – хуружлар сонини камайтириш ва кучини пасайтиришга эришиш, беморнинг умумий қувватини ошириш, хуружларнинг олдини олишга ва хуруж пайтида нималарга эътибор қаратишга ўргатишдир. Чунки бугунги кунда беморни мигрен касаллигидан бутунлай халос қилишнинг иложи йўқ.

Режали даволаш курси касаллик даражасига қараб йилига 3–4 маротаба ўтказилади. Дори воситаларидан р-адреноблокаторлар (анаприлин, пропранолол, атенолол, надолол, метопролол), кальций каналини қамалга олувчилар (верапамил, нифедипин), антидепрессантлар (амитриптилин, портал, феварин), серотонин антагонистлари (метисегрид, перитол), миорелаксантлар (сирдалуд, мидокалм), антиконвулсантлар (карбамазепин, габапентин, топирамат) кўп қўлланилади (15.1-жадвал).

15.1-жадвал   

Хуружлараро даврда тавсия этиладиган дорилар

Изоҳ. Бу дорилар дозада бошланиб, кейин жадвалда кўрсатилган дозага кўтарилади.

Ушбу жадвалда кўрсатилган дориларни қабул қилиб юрадиган беморларда мигрен хуружлари енгил ўтади. Бу дориларнинг ичида энг кўп қўлланиладигани – бета-адреноблокаторлар. Улар антисеротонинергик таъсирга эга. Бу дори­лар, айниқса, артериал гипертония ва хавотирли синдромларда жуда самаралидир. Бета-адреноблокаторлар, шунингдек, краниал артериялар дилатациясига йўл қўймайди ва тромбоцитлар агрегациясини камайтиради.

Бу дорилар мигрен тури патогенези, оғриқлар даражаси кечиши, беморнинг умумий аҳволи ва йўлдош касалликлар турига қараб танланади. Даволашда дори воситаларини қўллаш билан биргаликда рефлектор таъсирга эга бўлган физиотерапевтик ва шу каби бошқа усуллардан ҳам фойдаланилади.

Мигрен хуружи профилактикаси. Дам олишни тўғри ташкил қилиш, тунги ишлардан воз кечиш ва ўз вақтида ухлаш қонун-қоидаларига амал қилиш, ортиқча ҳиссий зўриқишлардан сақланиш мигрен хуружлари со­ни ва кучини камайтиришга жуда катта ёрдам беради. Айтиб ўтганимиздек, мигрен хуружи, кўпинча, ташқи салбий омиллардан сўнг бошланади. Овқатланиш рационига амал қилиш ҳам ўта муҳим. Таркибида тирамин сақловчи озиқ-овқатларни (помидор, селдер, какао, шоколад, пишлоқ, сут, ёнғоқ, тухум) истеъмол қилишни чеклаш лозим. Шунингдек, спиртли ичимликларни истеъмол қилиш қатъиян ман қилинади. Улар бош оғриқ хуружини кучайтириб юборади. Спиртли ичимликлар нафақат мигренда, балки бош оғриққа мойил кишиларда ҳам оғриқни қўзғаб юборади. Бош оғриққа мойил одамларда, ҳатто пиво ҳам бош оғриғини қўзғайди ёки кучайтиради.

Стресс ҳолатларини юзага келтирувчи ҳар қандай вазият, яъни оила ва ишдаги келишмовчиликлар ҳам мигрен хуружини нафақат қўзғайди, балки касалликнинг оғир кечишига сабабчи бўлади. Шунинг учун рационал психотерапия, аутотренинг, жисмоний машқлар ва спортнинг енгил турлари билан шуғулланиш стресс ҳолатларининг олдини олади ёки уларни бартараф этади. Эрта саҳарда туриб пиёда юриш ва тушликдан сўнг кўчада сайр қилиш мигрен профилактикаси учун ўта муҳим.

Шунингдек, игна билан даволаш, массаж, постизометрик релаксация, гидротерапия ва шу каби бошқа рефлектор таъсирга эга муолажалар ҳам мигрен хуружлари профилактикаси учун жуда зарур. Меҳнат таътилларига ўз вақтида чиқиш, режали тарзда сиҳатгоҳларда дам олиб туриш ҳам фойдадан холи эмас.

Беморларга бериладиган тавсиялар. УАШ мигрен касаллигига оид маълумотларни билиши ва беморни соғлом турмуш тарзига ўргатиши лозим. Ҳар бир бемор мигрен хуружини қўзғовчи ва камайтирувчи омиллардан воқиф бўлиши керак.

     Мигрен хуружини қўзғовчи омиллар:

• стресс, психоэмоционал чарчаш;
• уйқусизлик, оч қолиш ёки тўйиб овқат ейиш;
• ортиқча жисмоний зўриқишлар;
• метеорологик омиллар;
• кучли шовқин ва ёруғлиқ;
• спиртли ичимликлар истеъмол қилиш ва сигарет чекиш;
• шоколад, қаҳва, ёнғоқ, шўр ва аччиқ нарсаларни истеъмол қилиш;
• аёлларда – ҳайз кўриш пайти, прогестерон сақловчи контрацептивларни қабул қилиш;
• иссиқ ва кислород кам жойларда узоқ қолиб кетиш;
• атир-упа ва шу каби кучли ҳидга эга кимёвий воситалар;
• овқатга қўшиладиган турли консервантлар (нитратлар, натрий глутамат, аспартам).

    Мигрен хуружини камайтирувчи омиллар:

• ўз вақтида ва етарли миқдорда ухлаш;
• тинч ва сокин жойларда ишлаш ва дам олиш;
• қоронғи ва ҳидсиз жойларда бўлиш;
• яшаш жойини ўзгартириб туриш (баъзан фойда беради);
• оғриқ пайтида бошга совуқ ёки илиқ нарса қўйиш;
• иш ва дам олишни тўғри ташкил этиш;
• оғриқ қолдирувчи дориларни зудлик билан қабул қилиш (дорини танлаб ўтирмасдан қўл остида бор бўлган ҳар қандай аналгетик қабул қилинади).

Прогноз. Мигрен бемор ҳаётига хавф солмайди. Аммо, ёшлик даврида бошланган бу касаллик узоқ йиллар давом этади. Даволашни тўғри ташкил этиш ва соғлом турмуш тарзига риоя қилиш ўта муҳим. Бундай беморларда мигрен хуружлари енгил кечади, уларнинг сони ва кучи камаяди. "Мигрен 40 ёшдан кейин тўхтайди", деган гап ҳам ўринлидир. Чунки ёш ўтган сайин мигрен хуружлари сони камая боради ва бутунлай йўқолади.

 Профессор Зарифбой Ибодуллаев