ЭПИЛЕПСИЯ ВА ЭПИЛЕПТИК СИНДРОМЛАР

УМУМИЙ МАЪЛУМОТЛАР

Эпилепсия (юнон. epilepsia – ушлаб оламан) турли хусусиятга эга такрорланувчи эпилептик хуружлар билан намоён бўлувчи бош миянинг сурункали касаллиги.
Тарихи. Эпилепсия атамаси Гиппократ (мил.ав. 460–377-йиллар) томонидан тавсия этилган. Кейинчалик ушбу касаллик Абу Али ибн Сино (980–1037) томонидан ҳам ўрганилган. Тарихдан маълумки, Суқрот, Аристотел, Юлий Цезар, Жорж Байрон, Жанна Дарк, Ван Гог, Наполеон, рус императори Пётр 1, Ф. Достоевский каби буюк шахслар эпилепсия билан касалланишган. Баъзи мутахассислар кучли тафаккур эгалари эпилепсияга мойил бўлишади дейишса, бошқа бирлари эса тутқаноқ хуружлари одамда талант куртакларини қўзғаб юборади, деб ҳисоблашади. Бу фикрларга тўлиқ қўшилиш қийин, бироқ эпилепсия билан касалланган баъзи беморларда кучли талант аломатларини учратиш мумкин. Биз ҳам ўз амалиётимизда «Қуръон» ва «Ҳадис» китобларини ёддан биладиган ёш йигитни, кучли рассом, шоир ва математикларни кўп учратганмиз. Бундай беморлар орасида инсон ҳайратда қоладиган даражада ҳикматли иборалар ўйлаб топувчилар, чуқур маънога эга тўртликлар битувчилар ҳам бор. Доимо хуруж кузатиладиган бир бемор қизда сезги ва идрок қобилиятининг яққол кучайганини кузатганмиз. Бироқ эпилептик хуружлар эрта тўхтатилмаса, хуружлар сони кўпайиб, беморнинг хулқ-атвори ҳам ўзгариб боради ва уларнинг баъзиларида когнитив бузилишлар ривожланади.
Эпидемиологияси. Дунё бўйича эпилепсиянинг тарқалиш даражаси 1000 аҳолига 5–10 кишини ташкил этади. Аммо бу кўрсаткич Осиё ва Африка давлатларида 3,6–4,2 га тенг. Жаҳон соғлиқни сақлаш ташкилотининг маълумотларига кўра, 2010-йилда эпилепсия билан рўйхатга олинган беморлар сони 50 млн. дан ошган. Маълумотларга кўра, 75% бемор режали тарзда даволаниш муолажаларини олишмайди. Касаллик аёлларга қараганда эркакларда кўп учрайди. Эпилепсия ёшга боғлиқ касаллик бўлиб, эпилептик хуружлар болалар ва 60 ёшдан ошганларда кўп кузатилади. Ўрта ёшдагиларда бу касаллик кам учрайди. Эпилептологлар фикрича, ер шарининг 5% аҳолиси бутун умри мобайнида эпилептик хуружни камида бир маротаба бошидан кечиради.
ЭТИОЛОГИЯСИ ВА ПАТОГЕНЕЗИ
Этиологияси. Эпилепсия – сурункали кечувчи полиетиологик касаллик. Унинг ривожланишида бир қатор салбий омиллар, яъни генетик, бош мия жароҳатлари, туғма аномалиялар, инфекциялар, метаболик бузилишлар, интоксикациялар, нейродегенерациялар ва цереброваскуляр касалликларнинг ўрни катта. Ушбу этиологик омилларнинг ўрни турли ёшда турличадир (10.1-жадвал).

10.1-жадвал
Эпилептик хуружларнинг асосий сабаблари ва уларнинг ёшга боғлиқлиги
(П. Курте, П. Рутекки, 2008 ).

Ёши	Эпилептик хуружларнинг асосий сабаблари
3 oйлик давргача	Интракраниал геморрагиялар (травматик, гипоксик ва бошқа сабабли). Бош мия ишемияси, гипоксемия. Краниоцеребрал жароҳатлар.Туғма аномалиялар, артериовеноз малформациялар.Вирусли (қизилча, қизамиқ, герпес, цитомегалия, ЕЧО) ва бактериал (стафилококк, листериоз, колибацилляр, аэробактериал) инфекциялар. Шунингдек, ОИТС, токсоплазмоз, заҳм ва ҳ.к. Метаболик бузилишлар: гипогликемия, гипергликемия, гипокалциемия, гипомагниемия, гипонатриемия, гипернатриемия, пиридоксин миқдори камайиши, генетик дисметаболизмлар. Эндоген (уремия, билирубинемия) ва экзоген (пенициллин, барбитуратлар) интоксикациялар.
4 oйликдан 3 ёшгача	Пренатал ёки перинатал патологиялар, постнатал краниоцеребрал жароҳатлар. Метаболик бузилишлар. МНС инфекциялари. Туғма малформациялар.
3-20 ёшлар	Наслий мойиллик. МНС инфекциялари. МНС жароҳатлари. Туғма малформациялар. Метаболик бузилишлар
20-60 ёшлар	Интракраниал ўсмалар. Бош мия жароҳатлари. Цереброваскуляр касалликлар. МНС инфекциялари. Ичкиликбозлик ва гиёҳвандлик (кокаин, амфетамин). Токсик интоксикациялар (изониазид, лидокаин, пенициллин).
60 yoshdan so‘ng	Цереброваскуляр касалликлар. Бош мия ўсмалари. Бош мия жароҳатлари. Метаболик энцефалопатиялар. Аввал ўтказилган бошқа церебрал касалликлар..

Патогенези. Касаллик этиологиясидан маълумки, бош мия катта ярим шарларининг биоэлектрик фаоллигини кескин ўзгартирувчи ҳар қандай омиллар эпилептик хуружларни юзага келтириши мумкин. Бундай омиллар таъсири остида пўстлоқда эпилептоген ўчоқ шаклланади. Эпилептоген ўчоқ – бош мия катта ярим шарлари пўстлоғида жойлашган юқори даражада қўзғалувчан нейронлар гуруҳи.
Идиопатик эпилепсия, яъни наслий хусусиятга эга эпилепсияларда эпилептоген ўчоқ нейронларида турли функционал ва метаболик ўзгаришлар аниқланади. Морфологик ўзгаришлар (атрофия, дегенерация), одатда, кейинчалик вужудга келади. Абсанслар билан намоён бўлувчи идиопатик эпилепсияларда бош мияда морфологик ўзгаришлар деярли аниқланмайди.
Идиопатик эпилепсияларда эпилептоген ўчоқ бош миянинг онтогенетик ривожланиш даврида шаклланади деб фараз қилинади. Демак, наслий хусусиятга эга эпилепсиялар ривожланишига ҳам ташқи омиллар катта туртки бўлиши мумкин. Чунки ота-онасида эпилепсия аниқланганларда ҳар доим ҳам ушбу касаллик ривожланавермайди. Бироқ уларда эпилепсияга мойиллик сақланиб қолади, яъни бундай беморларда бош мия жароҳати рўй берса, эпилептик хуружлар ривожланиш хавфи юқоридир.
Бугунги кунда бир қатор идиопатик эпилепсияларнинг генетик маркерлари аниқланган. Шулардан бири ювенил миоклоник эпилепсиядир. Бу касалликда генетик дефект 6-хромосоманинг қисқа елкасида жойлашган. Ҳозирча “идиопатик эпилепсия” ташхиси, асосан, касалликнинг оила аъзоларида ҳам учраши асосида қўйилмоқда.
Эпилептик хуружлар сабаби аниқланган ҳолларда (бош мия жароҳатлари, аномалиялари, инфекциялар, цереброваскуляр ва метаболик бузилишлар, интоксикациялар, ўсмалар) симптоматик эпилепсия ташхиси қўйилади. Аммо бош миядаги мавжуд патологиялар билан эпилептик хуружлар орасидаги узвий боғлиқликни, албатта, топиш керак. Масалан, энса соҳасидаги арахноидал кистанинг пешона соҳасидаги фокал эпилептик хуружга алоқаси йўқ. Демак, бош миядаги ҳар қандай ўчоқни эпилепсия сабаби қилиб кўрсатавериш ҳақиқатга зид. Шунингдек, пўстлоғости тузилмаларидаги ўчоқлар ҳам ҳар доим пўстлоқда эпилептоген ўчоқларни ҳосил қила олмайди. Асосан, пўстлоқ зарарланишлари эпилептоген ўчоқни юзага келтиради.
Симптоматик эпилепсияларда эпилептоген ўчоқ нейронлари ва ҳатто глиал ҳужайралар ҳам алоҳида морфофункционал тузилишга эга. Бу соҳада атрофия, дегенерация, киста ва глиал чандиқлар аниқланади. Эпилептоген ўчоқ катталаша бориб пўстлоқнинг бошқа соҳаларига тарқалиш хусусиятига эга. Эпилептоген ўчоқ дарров вужудга келмайди, балки у аста-секин шаклланади. Бунга мисол – эпилептик хуружларнинг бош мия жароҳатларидан сўнг бир қанча вақт ўтгач бошланиши. Шу ерда яна бир мунозарали масалани айтиб ўтиш лозим. Эпилептологлар фикрича, ҳатто симптоматик эпилепсияларда ҳам эпилепсияга генетик мойиллик бор. Чунки бош миянинг оғир касалликлари (масалан, краниоцеребрал жароҳатлар, церебрал инсултлар, нейродегенератив касалликлар) ҳар доим ҳам эпилептик хуружларни юзага келтиравермайди.
Баъзида эпилепсиянинг сабаби аниқланмай қолади, яъни беморда ушбу касалликка на наслий мойиллик, на бош мия касалликлари аниқланади. Бундай ҳолларда криптоген эпилепсия ташхиси қўйилади. Криптоген эпилепсия – бу сабаби аниқланмаган эпилепсия. Бироқ эпилепсиянинг баъзи турлари, масалан, Уэст ва Леннокс-Гасто синдромларининг ҳам криптоген, ҳам симптоматик турлари фарқланади. Келажакда “сабабсиз” эпилепсиялар этиологияси аниқланса, “криптоген” атамаси эпилептологиядан чиқиб кетиши мумкин.
ЭПИЛЕПСИЯНИНГ ХАЛҚАРО ТАСНИФЛАРИ
КХТ-10 бўйича эпилепсия ва эпилептик синдромлар, асосан, G40 рукнида келтирилган. Эпилептик статус эса G41 рукнида ёритилган (10.2-жадвал).

10.2-жадвал
Эпилепсия ва эпилептик синдромлар таснифи (КХТ-10 бўйича, 1989).

G40	Эпилепсия
G40.0	Локал (фокал, парциал) идиопатик эпилепсия ва фокал хуружлар билан бошланувчи эпилептик синдромлар
G40.1	Локал (фокал, парциал) симптоматик эпилепсия ва оддий парциал хуружлар билан бошланувчи эпилептик синдромлар
G40.2	Локал (фокал, парциал) симптоматик эпилепсия ва комплекс парциал хуружлар билан бошланувчи эпилептик синдромлар
G40.3	Тарқалган идиопатик эпилепсия ва эпилептик синдромлар
G40.4	Тарқалган эпилепсия ва эпилептик синдромларнинг бошқа турлари
G40.5	Алоҳида ажралиб турувчи эпилептик синдромлар
G40.6	Аниқланмаган гранд мал хуружлари (петит мал хуружлари билан ёки уларсиз)
G40.7	Аниқланмаган петит мал хуружлари (гранд мал хуружларисиз)
G40.8	Эпилепсиянинг бошқа аниқланган турлари
G40.9	Аниқланмаган эпилепсия
G41	Эпилептик статус
G41.0	Гранд мал билан намоён бўлувчи эпилептик статус
G41.1	Петит мал билан юзага келувчи эпилептик статус
G41.2	Мураккаб парциал эпилептик статус
G41.8	Аниқланган бошқа эпилептик статус
G41.9	Аниқланмаган эпилептик статус

Изоҳ. Бошқа рукнларда «Фебрил хуружлар (R56.0)», Тодд фалажи (G83.8), Ландау-Клеффнер синдроми (F80.3) келтириб ўтилган.

КХТ-10 да келтирилган эпилепсия таснифи 1989-йили Эпилепсияга қарши халқаро Лига томонидан ишлаб чиқилган «Эпилепсия ва эпилептик синдромлар» таснифи асосида тузилган. Ушбу таснифни тузишда эпилепсия ва эпилептик хуружлар типи ва этиологияси асос қилиб олинган. Унга мувофиқ эпилепсия ва эпилептик хуружлар 2 катта гуруҳга ажратилади: 1) Парциал (локал, фокал) эпилепсия; 2) Тарқалган эпилепсия.
Эпилептоген ўчоқда пайдо бўлган кучли қўзғалишлар бир жойда сақланиб қолса, парциал (локал, фокал) эпилептик хуружлар ривожланади. Агар ушбу қўзғалишлар пўстлоқнинг барча соҳаларига ҳам тарқалса, тарқалган эпилептик хуружлар ривожланади.

10.3-жадвал
Эпилептик хуружларнинг Халқаро таснифи (1981-йил, Киото)

I. ПАРЦИАЛ (ФОКАЛ, ЛОКАЛ) ХУРУЖЛАР

Оддий парциал хуружлар (ҳушни йўқотмасдан намоён бўлувчи)

Мотор парциал хуружлар:

“Жексон юриши” билан намоён бўлувчи мотор хуружлар
«Жексон юриши» кузатилмайдиган мотор хуружлар
адверсив хуружлар
постурал хуружлар
фонатор хуружлар (вокализация ёки нутқнинг тўхтаб қолиши).

Сенсор парциал хуружлар:

соматосенсор
кўрув
эшитув
ҳид билиш
таъм сезиш
бош айланиш хуружи

Вегетатив парциал хуружлар:

мидриаз, юз гиперемияси ёки оқариб кетиши
артериал қон босимнинг ошиб ёки тушиб кетиши
тахикардия, терлаб кетиш
эпигастрал соҳада нохуш ҳолатлар
бошқа вегетатив хуружлар

Руҳий парциал хуружлар:

дисфазия хуружлари
дисмнестик хуружлар (масалан, дежа ву ёки жамаис ву феномени)
дереализация
деперсонализация
галлюцинация ва иллюзиялар
қўрқув ва хавотир хуружлари
сомнамбулия

Мураккаб парциал хуружлар (ҳуш йўқолиши билан намоён бўлувчи):

оддий парциал хуружлар билан бошланиб, кейин ҳушнинг бузилиши
аввал автоматизмлар пайдо бўлиб, сўнг ҳушни йўқотиш
парциал хуружларнинг биратўла ҳушнинг бузилиши билан бошланиши
парциал хуружларнинг ҳушнинг бузилиши ва автоматизмлар билан бошланиши

Тарқалган хуружларга ўтиб кетувчи парциал хуружлар (иккиламчи тарқалган хуружлар):

- тарқалган хуружларга ўтиб кетувчи оддий парциал хуружлар
- тарқалган хуружларга ўтиб кетувчи мураккаб парциал хуружлар
- оддий парциал хуружларнинг мураккаб парциал хуружларга ўтиши ва сўнгра тарқалган хуружлар ривожланиши

II. ТАРҚАЛГАН ХУРУЖЛАР

Типик абсанслар (тез бошланиб тез тугайдиган):

- фақат ҳушдан кетиш билан (оддий абсанс)
- клоник
- тоник
- атоник
- вегетатив
- автомотизмлар

Атипик абсанслар (секин бошланиб секин тугайдиган):

- миоклоник
- клоник
- тоник
- тоник-клоник
- атоник

III. ТАСНИФЛАБ БЎЛМАЙДИГАН ХУРУЖЛАР

Юқорида таснифи келтирилган гуруҳларнинг бирортасига ҳам тўғри келмайдиган ҳар қандай эпилептик хуружлар ушбу гуруҳга киритилади (масалан, неонатал хуружлар)

IV. ТАКРОРИЙ ЭПИЛЕПТИК ХУРУЖЛАР

тасодифий хуружлар
циклик хуружлар

Рефлектор, яъни қўзғаш мумкин бўлган хуружлар:

сенсор таъсирларсиз
сенсор таъсирлар ёрдамида

V. УЗОҚ ДАВОМ ЭТУВЧИ ХУРУЖЛАР (ЭПИЛЕПТИК СТАТУС)

парциал эпилептик статус (Жексон типидаги)
абсанслар статуси
тоник-клоник хуружлар статуси

Эпилептик хуружларнинг Халқаро таснифи (1981-йил, Киото) касаллик этиологияси, бошланиш даври, локализацияси, асосий клиник синдром, кечиши ва прогнозига асосланиб тузилган.
Эпилептик синдромлар таснифини яратишда эътиборга олинган асосий тамойиллар ҳақида тўхталиб ўтамиз.

Этиология тамойили

- Идиопатик – наслий мойиллик асосий этиологик омил қилиб кўрсатилган ва бош миянинг зарарланишига оид маълумотлар йўқ.
- Симптоматик – касаллик этиологияси аниқланган ва бош мияда патологик ўзгаришлар топилган.
- Криптоген – сабаби ноаниқ, наслий мойиллик йўқ ва бош мияда патологик ўзгаришлар ҳам йўқ.

2. Локализация тамойили

- Локал, яъни эпилептоген ўчоқ бош миянинг маълум бир соҳасида жойлашган.
- Тарқалган, яъни эпилептик фаоллик бош мия катта ярим шарлари бўйлаб тарқалган.
- Ҳам локал, ҳам тарқалган хусусиятларга эга.

3. Бошланиш даври

Чақалоқлик
Гўдаклик
Болалик
Ўсмирлик

4. Касаллик клиникасини белгилаб берувчи асосий хуружлар

- Инфантил спазмлар
- Фебрил хуружлар
- Абсанслар
- Тоник-клоник хуружлар

5. Кечиши ва прогнози

- Хавфсиз кечувчи
- Хавфли кечувчи

Ҳар бир невролог клиник ташхисни шакллантираётганда Халқаро қабул қилинган клиник тасниф ва тавсияномаларга қатъиян амал қилиши лозим (10.4-жадвал).
10.4-жадвал
Эпилепсия ва эпилептик синдромларнинг Халқаро таснифи, 1989-й.

I. Локал (парциал, фокал) эпилепсия ва эпилептик синдромлар
Идиопатик	Симптоматик	Kриптоген
1. Марказий темпорал пиклар билан хавфсиз кечувчи болалар эпилепсияси. 2.Энса пароксизмлари билан кечувчи болалар эпилепсияси. 3. Ўқишнинг бирламчи эпилепсияси	1. Сурункали зўрайиб борувчи болалар континуал эпилепсияси. 2. Пешона эпилепсияси. 3. Чакка эпилепсияси. 4. Тепа эпилепсияси. 5. Энса эпилепсияси.	Хуружлар типи ва локализациясига қараб аниқланади. Клиникаси симптоматик эпилепсияга ўхшаб намоён бўлади.
II. Тарқалган эпилепсия ва эпилептик синдромлар
Идиопатик	Симптоматик	Kриптоген ёки Симптоматик
1. Хавфсиз кечувчи оилавий неонатал хуружлар. 2. Хавфсиз кечувчи идиопатик неонатал хуружлар. 3. Эрта болалик даврининг хавфсиз кечувчи миоклоник эпилепсияси.	Носпецефик этиологияли: 1.Эрта миоклоник эпилепсия. 2.Гўдаклик даври эпилептик энцефалопатияси (Отахара синдроми) 3.Тарқалган симптоматик эпилепсиянинг бошқа турлари.	1. Уэст синдроми (инфантил спазмлар) 2. Леннокс-Гасто синдроми. 3. Миоклоник-астатик эпилепсия. 4. Миоклоник абсанслар билан намоён бўлувчи эпилепсия.
4. Болалар абсанс эпилепсияси (пикнолепсия). 5. Ювенил абсанс эпилепсия. 6. Ювенил миоклоник эпилепсия. 7. Уйғонганда кузатиладиган катта эпилептик хуружлар. 8. Тарқалган идиопатик эпилепсиянинг бошқа турлари. 9. Махсус таъсирлар билан қўзғаганда рўй берадиган эпилептик хуружлар.	Спецефик этиологияли: 1. Артериовеноз малформациялар. 2. Онкологик касалликлар. 3. Дегенератив касалликлар. 4. Метаболик бузилишлар. 5. Бошқа касалликлар.
III. Эпилепсиянинг парциал ва тарқалган эпилепсиялар гуруҳига киритиб бўлмайдиган турлари
А. Ҳам тарқалган, ҳам парциал хуружлар билан намоён бўлувчи эпилепсия ва эпилептик синдромлар Неонатал хуружлар. Эрта болалик даврининг оғир миоклоник эпилепсияси. Секин уйқу даврида узлуксиз пик-тўлқинлар билан намоён бўлувчи эпилепсия. Орттирилган эпилептик афазия (Ландау-Клеффнер синдроми). Эпилепсиянинг таснифлаб бўлмайдиган бошқа турлари. Б. Клиник белгилари ва ЭЭГ кўрсаткичлари бўйича эпилепсиянинг бирор-бир турига киритиб бўлмайдиган турлари
B. Klinik bеlgilari va EEG ko‘rsatkichlari bo‘yicha epilеpsiyaning biror-bir turiga kiritib bo‘lmaydigan turlari
IV. Специфик эпилептик синдромлар
Фебрил хуружлар. Ўткир метаболик бузилишлар ёки интоксикациялар натижасида пайдо бўлувчи эпилептик хуружлар. Алоҳида учровчи хуружлар ёки эпилептик статус.

Шу ерда эпилептологияда қўлланиладиган баъзи атамаларга изоҳ бериб ўтсак. 2001 йили таснифлар ва атамалар бўйича Халқаро ҳайъат эпилепсия ва эпилептик синдромларнинг янги таснифини таклиф этди. Ушбу таснифни тузишда ҳам эпилепсиянинг фокал ва тарқалган турлари асос қилиб олинган. Бироқ бу ерда эпилептологияда қўлланиладиган атамаларга бироз ўзгартиришлар киритилган. Масалан, «парциал хуружлар ва парциал эпилепсия»ни «фокал хуружлар ва фокал эпилепсия» деб аташ таклиф қилинган. «Тутқаноқ» атамаси ўрнига «хуруж» атамасини қўллаш маъқул топилган. Чунки «хуруж» атамаси «тутқаноқ» атамасига қараганда кенгроқ маънони касб этади. Барча хуружлар ҳам тутқаноқ билан намоён бўлавермайди. Ўзбек атамашунослигида «тутқаноқ» деганда, асосан, мотор эпилептик хуружлар тушунилади. Абсанслар ва айниқса, сенсор, руҳий ёки вегетатив хуружларга «тутқаноқ хуружлари» атамаси тўғри келмайди. Демак, бу ерда эпилептик хуружларни ўз номи билан аташ керак.
Халқаро атамашуносликда «эпилептик хуружлар» деганда, эпилепсияга хос бўлган ҳар қандай тур ва шаклдаги хуружлар кўзда тутилган. Шу боис биз эпилепсияда кузатиладиган хуружларни тавсифлашда «эпилептик хуружлар» атамасидан фойдаланамиз. Мотор типдаги эпилептик хуружларни таърифлашда эса «тутқаноқ хуружлари» атамасини ишлатамиз. Ваҳоланки, тутқаноқ хуружлари эпилептик хуружларнинг бир туридир, бироқ унинг синоними эмас.
ПАРЦИАЛ (ФОКАЛ) ХУРУЖЛАР
Бош мия катта ярим шарларида пайдо бўлган локал эпилептоген ўчоқлар сабабли ривожланган эпилептик хуружларга парциал эпилептик хуружлар деб айтилади. Парциал хуружларда бош мия катта ярим шарлари пўстлоғида патологик ўчоқ ҳар доим аниқланади. Парциал хуружлар бош миянинг локал зарарланишлари сабабли юзага келганлиги учун ҳам у локал (фокал) эпилептик хуружлар деб ҳам аталади. Парциал эпилептик хуружлар барча эпилептик хуружларнинг деярли 60% ини ташкил қилади. Бугунги кун талабидан келиб чиқиб, «парциал» ва «локал хуружлар» ўрнига «фокал хуружлар» атамасини қўллаймиз.
Фокал хуруж турлари:

- Оддий фокал хуружлар – ҳуши сақланган ҳолда намоён бўлувчи фокал хуружлар.
- Мураккаб фокал хуружлар – ҳушнинг йўқолиши билан намоён бўлувчи фокал хуружлар.
- Иккиламчи-тарқалган хуружлар – оддий ёки мураккаб фокал хуружлар билан бошланиб тарқалган хуружларга ўтиб кетувчи ҳолатлар.

Оддий фокал хуружлар. Оддий фокал хуружлар мотор, сенсор, вегетатив ва руҳий бузилишлар билан намоён бўлади. Бемор ҳушини йўқотмайди ва бўлаётган хуружларни ўз кўзи билан кўриб туради. ЭЭГ да эпилептоген ўчоқ соҳасида локал эпилептик фаоллик аниқланади. Бироқ хуружлараро даврда эпилептик фаоллик ҳар доим ҳам кузатилавермайди. Асосий биоэлектрик фаоллик касаллик этиологиясига боғлиқ ҳолда турли даражада ўзгаради.
Фокал мотор хуружлар – олдинги марказий пушта таъсирланганда кузатилаган хуружлар. Ҳаракат қўзғалишлари билан намоён бўлувчи оддий фокал хуружларга 1884-йили биринчи бор инглиз неврологи Жексон эътибор қаратган. Жексон шундай деб ёзади: «Эпилепсияда тутқаноқ хуружлари ҳар доим ҳам беморнинг ҳуши йўқолиши билан намоён бўлавермайди. Ҳуш сақланган ҳолда ҳам рўй берадиган тутқаноқ хуружлари борки, бундай хуружлар тананинг фақат бир томонида ва маълум бир соҳасида кузатилади». Фокал хуружларнинг пайдо бўлишини Жексон ҳақли равишда олдинги марказий пушта, яъни ҳаракат марказининг таъсирланиши билан боғлаган. Шу боис, фокал хуружлар Жексон типидаги хуружлар деб аталади.
Фокал хуружларнинг қай тарзда юзага келишига қараб патологик ўчоқ бош мия катта ярим шарларининг қайси соҳасида жойлашганлигини аниқлаб олиш мумкин. Агар ўчоқ чап ярим шар олдинги марказий пуштасининг қўл проекцион соҳасида жойлашса – клоник хуружлар ўнг қўлда, оёқ проекцион соҳасида жойлашса – ўнг оёқда кузатилади ва ҳ.к. Клоник хуружларнинг частотаси 2,5-3 Гц бўлиб, қўл панжасининг такрорий букилиб-очилиши билан намоён бўлади. Қўл ва бош проекцион соҳалари ёнма-ён жойлашганлиги учун клоник хуружлар мимик мушакларга ҳам тез ўтади. Бундай пайтларда беморнинг лаб бурчаги ёки кўз атрофидаги мушаклар тортиб-тортиб қўяди. Баъзан клоник хуружлар билан биргаликда ёки алоҳида тоник хуружлар, яъни мушакларнинг хуружсимон тортишишлари кузатилади.
Фокал мотор хуружлар бир жойдан (масалан, бармоқлардан) бошланиб, сўнгра тананинг бошқа қисмларига бир неча сония ичида тарқалади. Бу эса эпилептик фаолликнинг пўстлоқдаги мотор марказлар бўйлаб тарқалиши билан боғлиқ. Аксарият ҳолларда хуруж кузатилган қўл ёки оёқда ўтиб кетувчи фалажлик вужудга келади. Эпилептик хуружлардан сўнг пайдо бўладиган фалажликларга Тодд фалажлиги деб айтилади. Хуружлар қайси қўл ёки оёқда кузатилса, фалажлик ҳам ўша қўл ёки оёқда рўй беради. Тодд фалажлиги, одатда, бир неча соатгача сақланади.
Баъзан фокал хуружлар давомли кечади. Фокал хуружларнинг бу тарзда намоён бўлишига фокал хуружлар статуси деб аталади. Одатда, бундай хуружлар бош миянинг ҳажмли жараёнлари сабабли юзага келади. Бироқ бош мияда ҳажмли жараён топилмаса ҳам фокал хуружлар кетма-кет такрорланавериши мумкин. Бу тарзда кечувчи фокал хуружларни бартараф этиш анча мушкул. Фокал мотор хуружлар ҳушнинг йўқолиши билан намоён бўлувчи катта тутқаноқ хуружларига ўтиб кетиши ҳам мумкин. Бундай пайтларда фокал мотор хуружларга мотор ауралар сифатида қаралади. Бундай эпилептик хуружлар мотор ауралар билан бошланувчи иккиламчи-тарқалган эпилептик хуружлардир.
Фокал сенсор хуружлар – орқа марказий пушта таъсирланганда рўй берадиган хуружлар. Бу хуружлар Жексон сенсор хуружлари деб аталади. Улар ҳам патологик ўчоққа қарама-қарши томонда рўй беради. Хуруж пайтида бош ва тананинг ярми увишиб жимирлай бошлайди, терида чумоли юргандек сезгилар пайдо бўлади. Сенсор хуружлар ҳам худди мотор хуружлар каби аввал бир соҳадан (юз, қўл ёки оёқдан) бошланади. Эпилептоген ўчоқ орқа марказий пуштанинг пастки қисмида жойлашса, парестезиялар юзнинг ярмида пайдо бўлади ва ундан кейин қўл-оёқларга тарқайди. Агар эпилептоген ўчоқ орқа марказий пуштанинг устки қисмида жойлашса, парестезиялар оёқда пайдо бўлади, кейин эса тананинг ярми, қўл ва юзга тарқайди. Сенсор хуружлар ҳам фақат бир томонда, яъни қарама-қарши томонда кузатилади. Бу пайтда бемор юзининг ярмини қўллари билан ишқай бошлайди, гўёки шу йўл билан хуружни тўхтатмоқчи бўлади. Агар сенсор хуружлар қўлда кузатилса, у қўлини ишқалай бошлайди.
Орқа ва олдинги марказий пушталарда юзнинг проекцион соҳаси қўл ва оёқ проекцион соҳаларига қараганда катта соҳани эгаллагани учун сенсор ва мотор хуружлар юзда кўп кузатилади. Баъзида фокал сенсор хуружлар фокал мотор хуружлар билан биргаликда намоён бўлади. Бундай пайтларда сенсомотор фокал хуружлар ҳақида сўз кетади.
Фокал вегетатив хуружлар – вегетатив пароксизмлар билан намоён бўлувчи хуружлар. Улар эпилептоген ўчоқ чакка бўлагининг медиобазал соҳасида жойлашганда кўп кузатилади. Бу соҳада лимбик система тузилмалари жойлашган. Хуруж пайтида тўсатдан кучли тахикардия, кардиалгия, нафас олишнинг тезлашуви, юзнинг оқариб ёки қизариб кетиши, оғиз қуриши, мидриаз, қон босимнинг ошиб ёки тушиб кетиши, эпигастрал соҳада оғриқлар, сийишга қистовнинг пайдо бўлиши, чанқаш ва оч қолиш каби вегетатив пароксизмлар пайдо бўлади. Хуруж пайтида беморнинг юзи худди қўрққан одамнинг юзини эслатади. Хуружлар 2-3 дақиқа давом этади. Фокал вегетатив хуружлар мезотемпорал эпилепсиянинг (медиал типдаги чакка эпилепсияси) асосий клиник симптомлари ҳисобланади.
Фокал вегетатив хуружлар тиббий амалиётда ҳар доим ҳам тўғри аниқланавермайди ва кўпинча, “гипоталамик синдром”, “вегетатив-томир дистонияси”, “пароксизмал тахикардия” ташхислари қўйилади. Натижада беморга антиконвулсантлар эмас, балки вегетотроп дорилар буюрилади. Баъзи вегетотроп дорилар эпилептоген ўчоқни қўзғаб юборувчи хусусиятга эга. Фокал вегетатив хуружлар баъзида катта тутқаноқ хуружларига ўтади. Бундай пайтларда вегетатив бузилишларга вегетатив ауралар сифатида қаралади. Ушбу эпилептик хуружлар вегетатив ауралар билан бошланувчи иккиламчи-тарқалган эпилепсия хуружлари тоифасига киради.
Фокал руҳий хуружлар – руҳий пароксизмлар билан кечувчи хуружлар. Хуруж пайтида беморнинг руҳияти ва хулқ-атвори тўсатдан ўзгариб қолади. Унда уйқусимон ҳолат, иллюзия, галлюцинация, дереализация ва деперсонализация ҳолатлари вужудга келади. Беморнинг кайфияти бирдан тушиб кетади, сабабсиз уриша бошлайди, ўзини агрессив тутади ва маъносиз ҳаракатлар (қилиқлар) қилади. Ушбу аффектив бузилишлар қисқа муддат давом этади ва бир неча дақиқа ичида ўтиб кетади. Аммо беморда дисфория ҳолати бир неча соатгача сақланиши мумкин. Оддий фокал хуружлар баъзида мураккаб фокал хуружлар ёки иккиламчи-тарқалган хуружларга ўтади. Бундай пайтда оддий фокал хуруж белгилари аура ҳисобланади.
Мураккаб фокал хуружлар. Мураккаб фокал хуружлар оддий фокал хуружларга ўхшаб бошланади ва ҳушнинг бузилиши, яъни йўқолиши билан намоён бўлади. Демак, мураккаб фокал хуружлар формуласини қуйидагича таърифлаш мумкин:

МФХ=ОФХ+ҲБ,

бу ерда: МФХ – мураккаб фокал хуружлар, ОФХ – оддий фокал хуружлар,
ҲБ – ҳушнинг бузилиши (йўқолиши).

Юқорида таърифлаб ўтилган барча ҳаракат, сезги, вегетатив ва руҳий бузилишлар мураккаб фокал хуружларда бирмунча яққол ифодаланади ва ҳушнинг бузилиши билан кечади. Айниқса, вегетатив ва руҳий бузилишлар мураккаб фокал хуружларда кўп кузатилади.
Мураккаб фокал хуружлар клиникаси турли-туман бўлиб, уларнинг қай тарзда намоён бўлиши эпилептоген ўчоқ пўстлоқнинг қайси соҳасида жойлашганлигига боғлиқ. Бироқ оддий фокал хуружлардан фарқли ўлароқ, мураккаб фокал хуружлар ҳушнинг бузилиши (йўқолиши) билан намоён бўлади. Аввал оддий фокал хуружлар белгилари пайдо бўлади-ю, кейин бемор ҳушини йўқотади. Демак, оддий фокал хуружларда кузатиладиган субьектив ва обьектив симптомлар мураккаб фокал хуружлар учун аура ҳисобланади. Агар эпилептоген ўчоқ доминант ярим шарда жойлашса, хуруж пайтида бемор нутқини ҳам йўқотади.
Хуруж ўтгач, бемор ўзида хуруж қандай кечганини айтиб бера олмайди, кўп ҳолларда унинг аҳволи сомнолент ҳолатда қолади. ЭЭГ хуружлараро даврда ўзгармайди, бироқ пик ва ўткир тўлқинлар аниқланиши мумкин. Мураккаб фокал хуружлар, кўпинча пешона ва чакка бўлакларининг медиобазал тузилмалари зарарланганда кузатилади. Чунки бу соҳалар онг фаолиятини таъминлашда муҳим аҳамиятга эга.
Иккиламчи-тарқалган хуружларга ўтувчи фокал хуружлар. Фокал хуружларни юзага келтирган эпилептик фаоллик иккала ярим шарга ҳам тарқалса, катта эпилептик хуруж юзага келади. Бундай хуружлар иккиламчи-тарқалган хуружлар ҳисобланади. Юқорида таъкидлаб ўтилганидек, аввал оддий фокал хуружлар пайдо бўлиб, унинг кетидан биратўла тарқалган хуружлар ривожланса, бундай хуружлар иккиламчитарқалган эпилептик хуружлар деб аталади. Айниқса, эпилептоген ўчоқ пешона соҳасида жойлашганда оддий фокал хуружларнинг иккиламчи-тарқалган хуружларга ўтиб кетиши кўп кузатилади.
ТАРҚАЛГАН ЭПИЛЕПТИК ХУРУЖЛАР
Ҳушнинг йўқолиши билан намоён бўлувчи ҳар қандай тутқаноқли ва тутқаноқсиз хуружларга тарқалган эпилептик хуружлар деб айтилади. Буларга турли хил абсанслар, тарқалган тоник-клоник ёки алоҳида клоник ва тоник, атоник (астатик) ва миоклоник хуружлар киради. «Тарқалган эпилепсия» ташхиси фақат бемор ҳушини йўқотган тақдирда қўйилади. Агар тутқаноқ хуружлари тананинг тўла ярмини эгаллаган бўлса-ю, бироқ беморнинг ҳуши сақланиб қолган бўлса – бу тарқалган эпилепсия эмас, балки фокал эпилепсиядир. Демак, ҳушнинг йўқолиши тарқалган эпилепсия ташхисини қўйиш учун асосий мезон ҳисобланади. Тарқалган эпилепсияда ЭЭГ да эпилептик фаоллик иккала ярим шарга ҳам тарқалади, яъни эпилептик тўлқинлар билатерал-синхрон кўринишда намоён бўлади. Демак, «тарқалган» сўзи тутқаноқ хуружларининг бутун танага тарқалганлигини эмас, балки эпилептик фаолликнинг иккала ярим шарга тарқалганлигини англатади. Шу боис, тутқаноқ хуружларисиз намоён бўлувчи абсанслар ҳам тарқалган эпилепсия гуруҳига киради. Тарқалган эпилепсия барча эпилепсияларнинг деярли 40% ини ташкил қилади.

Manba: ©Z. Ibodullayev. Asab kasalliklari. 2-nashr. Darslik, Toshkent, 2021., 960 b.
©Z. Ibodullayev. Nevrologiya. Qo`llanma., Toshkent, 2017., 404 b.
©Z. Ibodullayev. Epilepsiya. Qo`llanma., Toshkent, 2018., 128 b.
© Ibodullayev ensiklopediyasi ©asab.cc