ИНТРАКРАНИАЛ ЎСМАЛАР
Бош мия ўсмалари организмда энг кўп учрайдиган ўсмалардан ҳисобланади ва учраши бўйича ошқозон, бачадон, ўпка ва қизилўнгач ўсмаларидан сўнг 5-ўринда туради. Бош мия ўсмалари ҳар қандай ёшда ривожланади.
Эпидемиологияси. Барча ўсмалар ичида нерв системаси ўсмалари 10% ни ташкил қилади (1 ва 2-жадваллар).
1-жадвал
Бош мия бирламчи ўсмаларининг асосий турлари
(Р. Волтз ва ҳаммуаллифлар бўйича, 2002)
Ўсмалар | Бош миянинг барча турдаги ўсмалари ичида учраш даражаси,% |
| Глиомалар: - глиобластома - астроцитома - олигодендроглиома - эпендимома - медуллобластома - бошқа ўсмалар | 49 22,6 15,5 3,2 2,3 1,8 3,6 |
| Менингиома | 24 |
| Гипофиз аденомаси | 8 |
| Невринома | 6,5 |
| Лимфома | 4,1 |
| Краниофарингиома | 0,9 |
| Гемангиобластома | 0,9 |
| Эмбрионал ҳужайралардан ўсувчи ўсмалар | 0,6 |
| Гемангиома | 0,3 |
| Қон-томир чигаллари ўсмаси | 0,3 |
| Эпифиз ўсмаси | 0,2 |
| Хондрома/хондросаркома | 0,2 |
| Бошқа ўсмалар | 5 |
2-жадвал
Нейроонкологик касалликлар таснифи (Жаҳон соғлиқни сақлаш ташкилоти, 1993)*
| I. Нейроэпителиал тўқима ўсмалари |
| Астроцитома • Глиобластома • Олигодендроглиома • Эпендимома • Хориоид чигаллар ўсмалари (папиллома, карцинома) • Нейроэпителиал ўсмалар (астробластома, қутбли спонгиобластома, мия глиоматози) • Нейроналглиал ўсмалар (ганглиоцитома, ганглиоглиома, нейроцитома, нейробластома) • Эмбрионал ўсмалар (медуллоэпителиома, найробластома, ретинобластома, медуллобластома) • Аралаш ўсмалар |
| II. Краниал ва спинал нервлар ўсмалари |
| • Невринома (шваннома, нейролеммома) • Нейрофиброма • Анапластик нейрофиброма |
| III. Мия пардалари ўсмалари |
| • Менингиома • Атипик менингиома • Анапластик менингиома • Мия пардаларининг номенингиал ўсмалари (суяк-тоғай ўсмалари, липома, хондросаркома, пардалар саркоматози, меланоцитома, гемангиобластома) |
| IV. Лимфома ва қон ишлаб чиқарувчи тўқима ўсмалари |
| • Бирламчи хавфли лимфома • Плазмоцитома • Гранулоцитар саркома |
| V. Эмбрионал ҳужайралардан ўсувчи ўсмалар |
| • Герминома • Эмбрионал карцинома • Хориокарцинома • Тератома |
| VI. Мия кисталари ва ўсмасимон жараёнлар |
| • Ратке чўнтаги кистаси • Эпидермоид киста • Дермоид киста • III қоринча коллоид кистаси |
| VII. Турк эгари соҳаси ўсмалари |
| • Гипофиз аденомаси • Гипофиз карциномаси • Краниофарингиома |
| VIII. Калла суяги ва умуртқа поғонаси ичига ўсиб кирувчи ўсмалар |
| • Параганглиома • Хордома • Хондрома • Карцинома |
| IХ. Метастатик ўсмалар |
| Х. Таснифланмаган ўсмалар |
* қисқартириб келтирилган.
Бош мия ўсмалари бош мия тўқимасига нисбатан жойлашиши бўйича 2 гуруҳга ажратилади:
- Интрацеребрал – бош мия тўқимасида жойлашган ўсмалар. Улар бош мия ўсмаларининг 60% ини ташкил қилади.
- Экстрацеребрал – бош мия тўқимасидан ташқарида жойлашган ўсмалар. Улар бош мия ўсмаларининг 40% ини ташкил қилади.
Хавфли ўсмалар кам етилган ёки етилмаган ҳужайралардан ўсувчи ўсмалар бўлиб, уларнинг қайси тўқимадан ўсганлигини аниқлаш анча мушкул. Хавфли ўсма атрофдаги тўқималарни бузиб тез ўсади (инфильтратив ўсиш), бошқа тўқималарга метастаз беради, қайта пайдо бўлиш хусусиятига ҳам эга. Хавфли ўсма оғир кечади ва организмга умумий салбий таъсир кўрсатиши ҳамда кахексиянинг тез ривожланиши билан ажралиб туради.
Ўсиш кетма-кетлигига қараб бош миянинг бирламчи ва иккиламчи ўсмалари ҳам фарқланади:
- Бирламчи – дастлаб бош мия ва унинг атроф тўқималарида пайдо бўлган ўсмалар;
- Иккиламчи – дастлаб бошқа аъзоларда пайдо бўлиб, кейин бош мия ва унинг атроф тўқималарига метастаз берган ўсмалар.
Глиома – глиал ҳужайралардан ўсувчи ва интрацеребрал жойлашган ўсма. Улар энг кўп учрайдиган ўсмалардир, яъни бош мияда жойлашган бирламчи ўсмаларнинг ярмидан кўпи глиома ҳисобланади. Глиомалар ичида мултиформ глиобластомалар кўп, медуллобластома, астроцитома ва олигодендроглиомалар эса камроқ учрайди.
Мультиформ глиобластома ўта хавфли ўсма бўлиб, кўпинча, бош мия катта ярим шарларида жойлашади. Бу ўсма турли ёшда учрайди, аммо катта ёшдагиларда кўп кузатилади. Мультиформ глиобластома диффуз тарзда тез ўсади, катта ҳажмга етади ва метастаз бериш хусусиятига эга. Бу ўсмага тез-тез қон қуйилиш ҳам кузатилиб туради.
Медуллобластома глиомалар ичида ўта хавфли ўсма ҳисобланади. Улар жуда тез ўсади ва бошқа аъзоларга метастаз беради. Асосан, болалик даврида учрайди ва кўпинча, миячада пайдо бўлади.
Астроцитома глиомаларнинг деярли 30% ини ташкил қилади ва секин ўсувчи хавфсиз ўсмалар сирасига киради.
Астроцитомалар атрофдаги тўқималар ичига ўсмайди, балки уларни суриб ўсади. Бу ўсмалар ҳар қандай ёшда ривожланади, бироқ улар 10–20 ёшларда кўп учрайди. Астроцитомалар, асосан, миячада жойлашади ва кистага айланиш хусусиятига эга.
Олигодендроглиома кўпинча, бош мия катта ярим шарларида ўсувчи нисбатан хавфсиз ўсма ҳисобланади. Секин ўсади ва уларга кальцинатлар йиғилиб туради. Анапластик олигодендроглиома эса ҳавфли ўсма бўлиб, тез ўсади.
Эпендимома – мия қоринчалари деворининг етилган эпендимал ҳужайраларидан ўсувчи ўсма. Эпендимома болаларда кўп учрайди, секин ўсади ва, асосан, ён қоринчаларда жойлашади. Бу ўсма III ва IV қоринчаларда кам учрайди. Эпендимома орқа мия марказий каналининг эпендимал ҳужайраларидан ҳам ўсади. Мия қоринчаларининг етилмаган эпендимал ҳужайраларидан ўсувчи ўсмалар ҳам мавжуд бўлиб, улар ўта хавфли ҳисобланади. Улар эпендимобластомалар деб айтилади. Эпендимобластомалар эрта болалик даврида кўп учрайди.
Менингиома – мия пардалари кўпинча юмшоқ парда ҳужайраларидан ўсувчи ўсма. Улар бош мия ўсмаларининг 12–14% ини ташкил қилади. Болалик ва ўсмирлик даврларида менингиомалар жуда кам учрайди. Ёш ўтган сайин менингиома билан касалланиш кўпая боради. Бу ўсма кўпинча думалоқ шаклда ўсади.
Ўсманинг чеккалари нотўғри шаклда бўлиб, қўл билан ушлаганда қаттиқроқ бўлади. Баъзида уларга кальцинатлар йиғилади. Менингиома мия тўқимасини бузиб, унинг ичига ўсмайди, балки уни итариб суриб ўсади. Агар бу ўсма бош мия суяги томон ўсса, мия суяги шаклини ўзгартириб юбориши ва унда эндостозлар ҳосил қилиши мумкин. Менингиома қон томирларга бой бўлиб, улар ўсган жойда диплоэтик веналар кенгайиб кетади. Бу ҳолат арахноидендотелиомалар учун жуда хос. Бундай ўсмаларни операция қилиб олиб ташлаш нисбатан осон бўлиб, аксарият ҳолларда операциядан сўнг мия тўқимаси тузилиши сақланиб қолади.
Невринома (шваннома) – миелин билан қопланган нервлардан ўсувчи ўсма. Ушбу хавфсиз ўсма эшитув нервида кўп учрайди. Эшитув нерви невриномаси мияча-кўприк бурчагида жойлашади. Невринома яхши ривожланган капсулага эга бўлиб, уни пайпаслаганда қаттиқ бўлади. Бу ўсма секин ўсади, жуда катталашиб кетиб, мия устунини босиб ва силжитиб қўяди. Невринома хавфсиз ўсмалар сирасига киради.
Гипофиз аденомаси – гипофиздан ўсувчи хавфсиз ўсма. Одатда, секин ўсади. Гормон ишлаб чиқарилишини кучайтирадиган ва кучайтирмайдиган аденомалар фарқланади. Гипофиз аденомаси интрацелляр ва экстрацелляр йўналишда ўсади.
Лимфома – қон ишлаб чиқариш аъзоларидан ўсувчи ўсма. Лимфомалар 5–10% ҳолатларда нерв системасида жойлашади. Дастлаб МНС да (асосан, бош мияда) пайдо бўлган лимфомалар бирламчи лимфомалар деб аталади. Улар иммунитетнинг кескин тушиб кетиши билан намоён бўлувчи вирусли ва систем касалликларда кўп учрайди. ОИТС, систем коллагенозлар ва сурункали вирусли инфекциялар билан оғрийдиган беморлар лимфомалар билан касалланишга мойил бўлишади. Бирламчи лимфомалар мия паренхимасида жойлашиб, якка ёки бир неча тугунлар кўринишида ўсади. Лимфомалар бош мия катта ярим шарлари, қадоқсимон тана ва кам ҳолларда, миячада жойлашади. Улар локал неврологик симптомлар, ИКГ, эпилептик хуружлар ва когнитив бузилишлар билан намоён бўлади. Клиник симптомларнинг қай тарзда намоён бўлиши лимфома жойлашган жойига боғлиқ.
МНС лимфомалари организмда учрайдиган ретикулосаркома, Ходжкин касаллиги (лимфогранулематоз), лейкоз каби оғир касалликларда ҳам учрайди. Бундай лимфомалар МНС нинг иккиламчи лимфомалари дейилади. Иккиламчи лимфомаларда, одатда, миянинг юмшоқ пардаси ҳам зарарланади ва у диффуз периваскуляр инфильтрация билан намоён бўлади. Менингеал симптомлар ҳам пайдо бўлади. Мия асосида жойлашган лимфомаларда краниал нервлар ҳам зарарланади. Тана ҳарорати 38°С гача кўтарилади. Бундай пайтда иккиламчи лимфомалар клиникаси худди сил менингитига ўхшаб кечади.
Лимфомалар, асосан, бош мияда учрайди, баъзида улар орқа мияда ҳам пайдо бўлиши мумкин. Ҳар қандай лимфомаларда барча аъзолар чуқур текширилиши лозим.
Гемангиобластома (ангиоретикулема) – қон-томир деворлари ҳужайраларидан ўсувчи хавфсиз ўсма. Бу ўсма 35–45 ёшларда кўп учрайди. Гемангиобластома, кўпинча миячада, кам ҳолларда бош мия ва орқа мияда жойлашади. Ўсма қон томирларга жуда бой бўлиб, асосан, киста ҳосил қилиб ўсади. Эрта аниқланмаган ҳолларда у жуда катта ҳажмгача етади. Гемангиобластоманинг ўзига хос хусусиятлари бор, яъни бу ўсма аниқланган беморларда кўз тўр пардаси ангиоматози, ички аъзолар кистаси ва полиситемия аниқланади. Бу белгилар Хиппел-Линдау синдромини ташкил қилади. Гемангиобластома 10% ҳолатларда наслий хусусиятга эга ва аутосом-доминант типда наслдан-наслга узатилади.
Гемангиома – қон томирлардан ўсувчи хавфсиз ўсма. Ушбу ўсмаларнинг хавфли турларига гемангиосаркома деб айтилади.
Хориоидпапиллома – хориоидал чигалларнинг қон томирлари эпителиясидан ўсувчи ўсма. Мия қоринчаларида жойлашган бу ўсма, асосан, болалик ва ўсмирлик даврида кўп учрайди. Хориоидпапиллома хавфсиз ўсма бўлиб, кам ҳоллардагина хавфли ўсмага айланади. Бундай ҳолатларда ўсма ликвор йўллари орқали бошқа тўқималарга метастаз беради.
Хондрома – суяк-тоғай тўқимасидан ўсувчи хавфсиз ўсма бўлиб, у кўпинча параназал ва сфенооксипитал синусларда жойлашади. Демак, хондромалар экстрадурал жойлашган бўлади. Хондромалар ўсган жойда калла суяги деструкцияга учрайди ва ўша жойларга кальцинатлар йиғилади.
Хондросаркома – суяк-тоғай тўқимасидан ўсувчи хавфли ўсма бўлиб, атрофдаги тўқималарга инфильтрация бериб тез ўсади, калла суяги тез деструкцияга учрайди ва ҳалокатли ҳолатларга тез олиб келади. Кўпинча, рецедив беради.
Этиологияси. Бош мия ўсмалари этиологияси тўла ўрганилмаган. Маълумки, улар, асосан, етилмаган ва кам ҳолларда етилган ҳужайралардан ривожланади. Мутахассислар фикрича, турли экзоген (радиация, экология, травма, инфекция, дорилар таъсири) ва эндоген омиллар етилмай қолган ҳужайраларнинг пролиферацияси ёки етилган ҳужайраларнинг ўсма ҳужайраларига айланишига туртки бўлади.
Бош мия ўсмаларининг, умуман, ўсмаларнинг келиб чиқишига оид бир қанча назариялар мавжуд.
Вирусли-генетик назария. Ушбу назария тарафдорлари ўсмалар ривожланишида вируслар таъсирига катта урғу беришади. Вируслар онкоген хусусиятга эга эканлиги исбот қилинган. Масалан, аксарият лимфомалар ривожланишида улар етакчи ўрин эгаллайди. Вируслар ҳужайраларнинг генетик тузилишини бузиб, уларнинг атипик ҳужайраларга айланиши, пролиферацияси ва ўсмалар пайдо бўлишига туртки бўлади. Мутахассислар фикрича, ўсма ривожланиб бўлгач, вирусларнинг онкоген хусусияти сустлашади ёки йўқолади.
Физик-кимёвий назария. Бу назария тарафдорлари ўсмаларнинг пайдо бўлишини турли хил физик ва кимёвий омилларнинг организмга зарарли таъсири билан боғлашади. Радиация, рентген нурлари, гамма-нурлар ва турли кимёвий канцероген моддалар организмда атипик ҳужайраларнинг пайдо бўлиши ва уларнинг кейинчалик ўсмаларга айланишига туртки бўлади.
Дисгормонал канцерогенез назарияси ўсмаларнинг вужудга келишини организмда гормонал мувозанатнинг издан чиқиши билан изоҳлайди.
Дизонтогенетик назария тарафдорлари фикрича, тўқималар дизэмбриогенези билан туғилганларда турли салбий омиллар ўсма шаклланишига туртки бўлади.
Полиетиологик назария тарафдорлари ҳар қандай ўсмани полиетиологик касаллик деб ҳисоблашади. Юқорида келтириб ўтилган барча назарияларни инкор қилмаган ҳолда, ўсма ривожланишида бир нечта ташқи ва ички омиллар ўрнини кўрсатиб ўтиш лозим (М. Ҳ. Қориев, 2000).
Патогенези. Бош мия ўсмалари мураккаб патогенезга эга. Патогенетик жараён ўсма тури, хавфлилик даражаси, миянинг қайси тўқимасидан ўсганлиги, қон томирлар ва ликвор йўлларига таъсир қилиш даражасига боғлиқ. Инфильтратив тарзда ўсадиган хавфли ўсмалар, айниқса, глиал ўсмалар соғлом тўқималарни бузиб ўсади. Шунинг учун ҳам КТ ва МРТ текширувларида бу ўсмаларнинг ҳақиқий ҳажмини аниқлаш ўта мушкул.
Мия ўсмалари турли даражада мия шиши, бўкиши, ишемияси ва нуқтасимон қон қўйилишларни юзага келтиради. Ушбу мураккаб патофизилогик жараёнлар сабабли ўсма атрофида перифокал шиш шаклланади. Ўсма қон томирларга қанча яқин бўлса, перифокал шиш шунча тез ривожланади ва катталашади. Ўсма таъсир қилган мия тўқималарида дастлаб қайтувчи морфофункционал ўзгаришлар вужудга келади, кейинчалик, яъни ўсма катталашган сайин зарарланган мия тўқималари бутунлай некрозга учрай бошлайди. Ўсма нафақат ўзи ўсаётган тўқимани, балки чеккароқда жойлашган мия тўқималарини ҳам зарарлайди. Айниқса, қон томирлар ёнида ўсган ўсмалар уларни босиб қўйиб, миянинг катта соҳасида ишемик жараёнларни юзага келтиради.
Ўсма ўсган сайин мия ҳажми катталаша боради, ликвор йўллари бекилади, артериал қон томирларда қон оқиши секинлашади, веналарда қон туриб қолади, қоннинг суюқ қисми периваскуляр бўшлиққа сизиб чиқади, ликвор босими ошади, мия қоринчалари кенгая боради ва натижада гипертензион-гидроцефал синдром ривожланади. Хавфли ўсмаларнинг парчаланиб туриши сабабли цитотоксик таъсирга эга заҳарли моддалар ажралиб чиқади, мия тўқималарида моддалар алмашинуви кескин бузилади ва оғир гипоксия ривожланади.
Мия ўсмасида мия тўқимаси қаршилик кам бўлган томон силжий бошлайди. Бунинг оқибатида дислокацион синдром юзага келади. Албатта, миянинг қай томонга қараб силжиши ўсманинг жойлашган жойи, ҳажми, зичлиги ва ликвор йўлларини қай даражада тўсиб қўйишига кўп жиҳатдан боғлиқ. Масалан, бош мия катта ярим шарлари, айниқса, пешона соҳасида жойлашган ўсмада гипертензион-гидроцефал синдром кеч ривожланади. Чунки бундай ўсмалар ликвор йўллари тешикларидан чеккароқда жойлашган. Субтенториал ўсмаларда эса (масалан, мияча ўсмаси) гипертензион-гидроцефал синдром тез ривожланади. Чунки бу ўсма Силвий сув йўли ва Мажанди тешигини тезда ёпиб қўяди ва натижада ликворнинг мия қоринчаларидан субарахноидал бўшлиққа ўтишига тўсиқ пайдо бўлади. Бундай вазиятларда бемор ҳаёти учун хавфли бўлган Брунс синдроми ривожланади.
Ўсма атрофдаги тўқималарга механик таъсир кўрсатибгина қолмасдан, ундаги нейродинамик жараёнларни ҳам издан чиқаради, яъни нерв марказлари қўзғалади ёки сўнади. Аксарият ҳолларда, бу иккала жараён биргаликда рўй беради. Нерв марказлари қўзғалиши эпилептик хуружларни юзага келтирса, уларнинг сўниши – гемипарез, гемигипестезия ва шу каби бошқа симптомларни юзага келтиради.
Клиникаси. Бош мия ўсмаси симптомлари умумий ва ўчоқли симптомларга ажратилади. Умумий симптомларнинг пайдо бўлиши мия ичи гипертензияси билан боғлиқ бўлса, ўчоқли симптомларнинг пайдо бўлиши мия тўқимасининг локал зарарланиши билан боғлиқ. Локал симптомларнинг мавжудлиги топик ташхис қўйишни осонлаштирса, умумий симптомлар ҳақида бундай хулосага келиш қийин.
Бош мия ўсмасининг асосий симптомлари:
- Доимий ва зўрайиб борувчи бош оғриғи;
- Церебрал қусиш;
- Кўз туби димланиши ва кўрув нерви атрофияси;
- Бош айланиши;
- Эпилептик хуружлар (кўпинча, Жексон типида);
- Психик бузилишлар.
Одатда, бош мия ўсмалари учун эрта саҳардаги ёки тунги оғриқлар хос. Ушбу оғриқлар сабабчиси веналарда қон туриб қолиши ва ундаги барорецепторлар таъсирланиши, ликвор босими ошиши натижасида юмшоқ пардадаги оғриқ рецепторлари қўзғалишидир. Одатда, бош оғриғи аввалига хуружсимон тарзда вужудга келади, жисмоний ва руҳий-ҳиссий зўриқишларда кучаяди. Бош оғриқлар, шунингдек, йўталганда, акса урганда, йиғлаганда ёки қаттиқ кулганда, иссиқ душ қабул қилганда ва шу каби бошқа жисмоний зўриқишларда кучаяди. Чунки бундай пайтларда ИКГ зўраяди ва оғриқ рецепторлари янада кўпроқ таъсирланади. Булар эса бош оғриқни янада кучайтиради.
Ўсма катталашган сайин бош оғриғи доимий тус олади. Бундай пайтларда бемор ўтирганда, турганда, юрганда, зинапоядан кўтарилганда, яъни тана вазиятини ҳар қандай ҳолатга ўзгартирганда ҳам бош оғрийди ёки кучаяди. Айниқса, горизонтал ҳолатда ёки паст ёстиқ қўйиб ётса ёки бошни пастга энгаштирса бош оғриқ кучайиб кетади. Бемор бирор иш билан чалғиса бош оғриғининг бироз пасайганини сезиши мумкин. Албатта, бош оғриқларнинг бундай тарзда намоён бўлиши бош мия ўсмалари учун жуда хос. Аммо бош оғриғининг бошқа турларида ҳам, масалан, мигрень, йирингли фронтит, сурункали идиопатик бош оғриқлар, веноз энцефалопатия ва артериал гипертензияда ҳам бош оғриқлар юқорида баён қилинган тарзда намоён бўлиши мумкин.
Мия паренхимасидан ўсувчи аксарият ўсмалар бош оғриқсиз намоён бўлади. Ҳар қандай ҳолатда, ҳаттоки бош оғриғи объектив неврологик симптомлар билан намоён бўлган тақдирда ҳам, КТ ёки МРТ текширувларисиз “Бош мия ўсмаси” деб хулоса чиқариш мумкин эмас. Бу оғир руҳий жароҳат, яъни ятропатияга сабабчи бўлиши мумкин.
Қусиш. Бош мия ўсмалари 70% ҳолатларда қусиш билан намоён бўлади. Буни “церебрал қусиш” деб аташади. Чунки у бош миядаги қусиш марказлари қўзғалиши ҳисобига рўй беради. Қусиш беморнинг овқат еган ёки емаганлигига боғлиқ эмас. Бу белги, айниқса, бош оғриғи зўрайган пайтлари вужудга келади. Қусиш билан намоён бўлувчи эрта саҳардаги бош оғриқлар бош мия ўсмалари, айниқса, мия қоринчалари ва калланинг орқа чуқурчаси ўсмалари учун хос. Қусиш, кўпинча, эрта саҳарда оч қоринга кўнгил айнимасдан тўсатдан рўй беради. Унинг сабабларини аниқлаш учун анамнез йиғилса, беморнинг эрталаб нонушта ҳам қилмаганлиги маълум бўлади. Қусиш бемор уйғонган заҳоти бош оғриқ билан бирга рўй беради. Баъзида эса бемор ўрнидан туриб бироз юргандан кейин бошланади. Демак, тонги қусиш бош мия ўсмалари (айниқса, калланинг орқа чуқурчаси ўсмаси) учун хосдир. Бу симптом, айниқса, IV қоринча ўсмасида кўп учрайди.
Кўрув нерви диски димланиши ва атрофияси. Бош мия ўсмаларининг деярли 80% ида кўрув нерви диски димланади. Агар окулист беморда ушбу белгини аниқласа, уни невропатолог ёки нейрохирург кўригига юбориши керак. Кўрув нерви диски димланиши кўп ҳолларда иккала кўзда бир пайтда ривожланади. Кўрув ўткирлиги узоқ вақт пасаймай туради. Кейинчалик кўрув нерви толалари атрофияси (иккиламчи атрофия) сабабли кўрув ўткирлиги пасая бошлайди. Бора-бора кўрув нерви толалари тўла атрофияга учраб, иккала кўзда ҳам кўриш қобилияти бутунлай йўқолади. Кам ҳолларда кўрув нерви дискининг димланиши фақат битта кўзда пайдо бўлади.
Кўрув нерви ёнида ўсган ўсмада эса кўрув нерви диски димланмасдан туриб атрофия ривожланади. Бунга кўрув нервининг бирламчи атрофияси деб айтилади. Кўрув нерви атрофияси сабабли ривожланган амавроз қайта тикланмайди. Шу боис кўрув нервлари атрофияси ривожланмасдан туриб, ўсмани даволашга киришиш керак. Бир кўзда кўрув нерви атрофияси, иккинчи кўзда кўрув нерви диски димланиши кузатилса, бундай ҳолатга Фостер-Кеннеди синдроми деб айтилади. Бу синдромнинг аниқланиши жуда катта диагностик аҳамиятга эга. Фостер-Кеннеди синдромида кўрув нерви атрофияси ўсма бор томонда ривожланади, ўсма йўқ томонда эса диск димланади. Ўсма бор томонда бир томонлама экзофталм ҳам юзага келиши мумкин. Кўрув нервининг бирламчи атрофияси, кўпинча, турк эгари соҳаси ўсмаси, яъни гипофиз аденомаси ёки краниофарингиомада кузатилади.
Эпилептик хуружлар. Бош мия катта ярим шарлари ўсмаларида, айниқса, конвекситал жойлашган ўсмаларда фокал эпилептик хуружлар кўп учрайди. Менингиома эпилептик хуружлар энг кўп кузатиладиган ўсмалар сирасига киради. Агар эпилептик хуружлар 40 ёшдан кейин пайдо бўлса, бундай беморда бош мия ўсмасини излаш керак. Ўсма сабабли ривожланган эпилептик хуружлардан сўнг монопарез ёки гемипарезлар ривожланади. Бу фалажликлар бироз вақтдан сўнг ўтиб кетади ёки узоқ вақтгача сақланиб қолади. Идиопатик эпилепсияларда эса хуружлардан сўнг фалажликлар ривожланмайди. Бош мия ўсмаларида Жексон типидаги хуружлар кўп кузатилади ва бундай хуружлар топик ташхисни тўғри аниқлашга ёрдам беради. Бундай пайтда КТ ёки МРТ текширувлари ўтказилиб, ўсма бор-йўқлиги аниқланади.
Бош айланиши. Бу симптом субтенториал ўсмаларда кўп учрайди ва улар вестибуляр бузилишлар билан намоён бўлади. Бош мия катта ярим шарлари ўсмаларида ҳам бош айланишлар кузатилади. Чакка бўлагида жойлашган ўсмаларда бош айланишлар психосенсор бузилишлар билан биргаликда намоён бўлади.
Ўчоқли неврологик симптомлар. Секин ривожланувчи ўчоқли неврологик симптомлар, яъни монопарез, гемипарез, афазия, атаксия, астазия-абазия ва шу каби белгилар бош мия ўсмалари учун хосдир. Улар ўсма бош миянинг қайси соҳасида ўсаётганлигини кўрсатади. Аста-секин ривожланаётган ва зўрайиб бораётган неврологик симптомлар бош мия ўсмаси билан боғлиқ бўлиши мумкин. Демак, ўчоқли неврологик симптомлар топик ташхисни аниқлашга ҳам ёрдам беради. Бош мия ўсмалари узоқ вақт неврологик белгиларсиз ҳам кечади. Масалан, субдоминант ярим шар, пешона бўлагининг олдинги қисми, энса бўлаги, III қоринча ва қадоқсимон тана ўсмаларида неврологик симптомлар узоқ вақт аниқланмайди. Бундай пайтларда ўсмалар бошқа мақсадда ўтказилган КТ ёки МРТ текширувларида тасодифан аниқланади. Аммо бу ўсмаларни нейропсихологик текширувлар ёрдамида аниқлаб олиш мумкин. Чунки бош мия ўсмаларида неврологик симптомлардан олдин руҳий бузилишлар пайдо бўлиши ҳам мумкин.
Руҳий бузилишлар – бош мия ўсмаларида энг кўп учрайдиган симптомлар. Улар кўпинча пешона соҳаси ўсмаларида кузатилади. Пешона соҳаси ўсмалари учун хулқ-атворнинг шундай бузилишлари хоски, улар ҳатто “пешона психикаси” номини олган. Пешона психикаси хулқ-атвор бузилишларидан иборат бўлиб, улар аста-секин намоён бўла бошлайди. Дастлаб беморнинг характери ўзгаради: бемор ўзига ва атрофдагиларга бефарқ бўлиб қолади ёки, аксинча, ўзини агрессив тарзда тутади. Беморнинг ўз касаллигига танқидий муносабати бузилади, хотираси пасаяди, фикрлаш доираси тораяди. Унда эйфория, бўлар-бўлмасга ҳазиллашишлар ва тутуриқсиз гап-сўзлар пайдо бўлади, устбошига қарамай қўяди, тоза юрмайди. Баъзида бемор бир нуқтага қараб ётаверади, атрофдагилар билан иши бўлмайди. Баъзида ўрнидан туриб бирон-бир ишни бошламоқчи бўлади-ю, кейин яна келиб ўрнига ётиб олади.
Кейинчалик беморнинг нутқи ўзгара бошлайди, яъни нутқ акинезияси ёки Брок афазияси пайдо бўлади. Шунингдек, унда апраксия ҳам ривожланади, яъни мақсадга йўналтирилган ҳар қандай ҳаракатлар нотўғри бажарилади. Масалан, бемор сигарет чекиш учун гугурт чақмоқчи бўлса, гугурт чўпини оғзига солади, сигаретни эса гурут қутисига уриб чақмоқчи бўлади ёки тугмаларини нотўғри қадайди, соқолини тўғри олмайди, сочини тароқнинг тескари томони билан тарайди, овқатланаётганда қошиқни оғзигача келтирмай ёқасига тўкиб юборади, косага қошиқни тўғри олиб бора олмайди ва ҳ.к. Беморнинг ҳуснихати бузилади, оддий қўшиш-айиришларни тўғри бажара олмайди, отини ёза олмайди, геометрик шаклларни чиза олмайди. Пешона соҳасида руҳий фаолиятни бошқарувчи ва назорат қилувчи 3-функционал блок жойлашган. Шу боис пешона соҳаси зарарланиши бир қатор олий руҳий функциялар бузилиши билан намоён бўлади. Оғир ҳолатларда бемор иштонига сийиб юборади ёки ҳожатга кирса, у ердан иштонини киймай чиқади. Пешона психикаси учун кучли даражада ифодаланган психомотор қўзғалишлар ҳам хос. Бу бузилишлар баъзида тўсатдан пайдо бўлади ва кўпинча, ўсмага қон қуйилишларда рўй беради. Руҳий бузилишлар кузатилган бемор баъзида адашиб, руҳий касалликлар шифохонасига ётқизилади. Демак, бундай пайтда МРТ текширувини ўтказиб, руҳий бузилишларнинг асл сабабини аниқлаш лозим.
Руҳий бузилишлар чакка соҳасида жойлашган ўсмаларда ҳам кузатилади. Аммо улар пешона соҳаси ўсмаларидаги каби кучли даражада бўлмайди. Чакка соҳаси ўсмасида психосенсор бузилишлар, сенсор афазия, акустик-мнестик афазия, вегетатив бузилишлар (вегетатив марказларнинг пўстлоқ қисми) ҳам кузатилади. Энса соҳаси ўсмаларида эса руҳий бузилишлар кам учрайди, бироқ кўрув агнозияси кўп кузатилади. Энса-тепа бўлаги ўсмасида оптик-фазовий агнозия шаклланади: бемор чап-ўнг, тепа-паст муносабатлари фарқига бормайди, кўчага чиқса адашиб қолади, қайтиб уйини топиб кела олмайди.
Юқорида кўрсатиб ўтилган барча руҳий бузилишларни нейропсихологик текширувлар ёрдамида аниқлаб олиш мумкин. Бундай текширувлар нафақат ўсманинг жойлашган жойи, балки олий руҳий функцияларнинг қай даражада бузилганлигини ҳам кўрсатиб беради.
Интракраниал гипертензия ва гидроцефалия бош мия ўсмалари учун жуда хос бўлган патологиялардир. Ўсма бош миянинг қайси қисмида жойлашишидан қатъи назар, эртами-кечми ИКГ ривожланади. Бироқ унинг қай даражада намоён бўлиши ўсманинг ликвор йўлларига нисбатан жойлашган жойи, ҳажми, тури ва ўсиш тезлигига кўп жиҳатдан боғлиқ. Мия паренхимасида жойлашган ўсмада аввал ўчоқли неврологик симптомлар пайдо бўлиб, ИКГ кейинроқ ривожланади. Мия қоринчаларида жойлашган ўсмада эса ИКГ эрта ривожланади ва кучли бош оғриқлар билан кечади. Субтенториал ўсмалар, айниқса, ИВ қоринча ўсмасида, гипертензион-гидроцефал синдром тез ривожланади. Чунки ўсма Силвий сув йўли, Мажанди ва Люшко тешикларини тез ёпиб қўяди.
Болаларда ИКГ узоқ вақтгача сезилмайди. Чунки уларда калла суяги ҳали тўла қотишмаган ва унинг човлари тўла битмаган бўлади. Интракраниал гипертензия кучайган сайин калла суяги човлари очилиб, боланинг боши катталаша боради. Болаларда ИКГ узоқ вақт бош оғриқларсиз ва объектив неврологик симптомларсиз намоён бўлади. Боланинг боши катталашиб бораётганига қараб ота-она хавотирга тушиб қолади ва уни врачга олиб боради. Бола МРТ текширувига юборилса, унда мия қоринчалари ва субарахноидал систерналар кенгайган, калла суяги юпқалашган ва унинг човлари очилганлиги аниқланади. Бу ҳолат, айниқса, ёш болаларда яққол намоён бўлади. Бундай болаларда объектив неврологик симптомлар ҳали пайдо бўлмаган бўлиши мумкин. Бироқ боланинг уйқуси бузилган, инжиқ, ланж, кўп ётадиган ва камҳаракат бўлиб қолади. Баъзида боши катталашаётган болада рахит бўлса керак, деб гумон қилинади ва унга рахитга қарши дорилар бериб юрилади. Врач боши катталашиб бораётган болада, албатта, МРТ текширувини ўтказиши ва бу ҳолатнинг асл сабабини аниқлаши керак.
Юрак ва нафас олиш фаолияти бузилиши бош мия ўсмаларининг, одатда, кеч пайдо бўладиган симптомлари сирасига киради. Бу симптомлар мия устунида жойлашган юрак ва нафас олиш марказлари фаолияти бузилиши сабабли рўй беради. Ўсма сабабли пайдо бўлган ИКГ ёки ўсманинг ўзи ушбу марказларга таъсир кўрсатса ёки бевосита уларни зарарласа, юрак ва нафас олиш фаолияти издан чиқади. Супратенториал ўсмаларда бу симптомлар кеч пайдо бўлади, субтенториал ўсмаларда эса анча эрта ривожланади. Ҳаётий муҳим функциялар бузилиши, асосан, тахиаритмия, брадиаритмия ва брадипноэ билан намоён бўлади. Шунингдек, беморда бошқа кардиоваскуляр ва вегетатив бузилишлар вужудга келади. Баъзида бундай беморлар юрак касалликлари ёки климактерик синдром ташхислари билан даволаниб юришади. Демак, бундай ҳолатларда неврологик текширувлар ҳам ўтказиш зарур.
Ликвор текшируви. Узоқ йиллар мобайнида бош мия ўсмаларида ликвор босимини аниқлаш ва ликвор таркибини ўрганиш ўта муҳим диагностик амалиётлардан бири бўлган. Тиббий амалиётга замонавий нейровизуализация текширувлари (КТ, МРТ, ПЭТ, МРА) кириб келиши туфайли бош мия ўсмасини эрта аниқлаш имкони пайдо бўлди. Шу боис ликворологик синамалар жуда кам қўлланилади. Ликвор текшируви қиёсий ташхис ўтказиш мақсадида қуйидаги ҳолатларда ўтказилади: 1) инфекцион касалликлар қўзғатувчисини аниқлаш; 2) интракраниал геморрагияни аниқлаш; 3) менингоэнцефалит ва абсцессларга гумон пайдо бўлганда; 4) специфик инфекцияларда (сил касаллиги, заҳм, ОИТС).
Бош мия ўсмаларида ликвор босими кўтарилади, ликвор рангсиз ва тиниқлигича қолади, оқсил миқдори ошади, ҳужайралар сони эса ўзгармай қолади ёки бироз ошиши мумкин. Бош мия ўсмалари учун (худди орқа мия ўсмалари каби) оқсил-ҳужайра диссоциацияси хос, яъни ликворда оқсил миқдори ундаги ҳужайралар сонига қараганда анча ошади. Чунки ликвор айланиши сустлашса, ундаги оқсиллар денатурацияга учрайди ва ликворда оқсил миқдори ошади. Нерв системасининг инфекцион касалликларида эса, аксинча, ҳужайра-оқсил диссоциацияси кузатилади, яъни ликвордаги ҳужайралар сони оқсил миқдорига қараганда ошиб кетади.
Бош мия ўсмаларида ЛП пайтида ликвор нинадан катта босим билан отилиб чиқади. Бунга йўл қўймаслик учун нина тешигини мандрен билан ярим бекитиб, ликворни жуда эҳтиёткорлик билан олиш керак. Лаборатор текширувлар учун 5-7 мл ликвор олишнинг ўзи етарли. Агар бу қоидаларга амал қилинмаса, ликвор босими тўсатдан тушиб кетиб, мия устуни дислокацияси кучайиши ва ҳаёт учун ўта хавфли вазият юзага келиши мумкин. Бу ҳолат, айниқса, мияча ўсмаларида пайдо бўлади. ЛП пайтида орқа миянинг субарахноидал бўшлиғида ликвор босими пасаяди. Бунинг натижасида мияча пастга қараб силжийди ва узунчоқ мия катта энса тешигига (foramen occipitalis magnum) тиқилиб қолади. Оқибатда узунчоқ мияда жойлашган юрак ва нафас олишни бошқарувчи марказлар фаолияти тўхтайди ва бемор ҳалок бўлади. Шунинг учун ҳам субтенториал ўсмаларда ЛП қилинмайди. Дислокацион синдромнинг ҳар қандай тури ЛП ўтказиш учун монелик қилувчи ҳолатлардир.
Ликвор йўлларидан узоқроқда жойлашган ўсмада (масалан, супратенториал ўсма) ликвор босими пасайиши хавфли эмас. Чунки ликвор босими сақланиб қолган ликвор йўллари ва тешиклари орқали компенсация қилинади.
Manba: ©Z. Ibodullayev. Asab kasalliklari. 2-nashr. Darslik, Toshkent, 2021., 960 b.
©Z. Ibodullayev. Nevrologiya. Qo`llanma., Toshkent, 2017., 404 b.
© Ibodullayev ensiklopediyasi
©asab.cc
Обуна бўлиш
Ва биринчи бўлиб билинг!
Ва биринчи бўлиб билинг!
МУҲОКАМАЛАР
Изоҳларнинг минимал узунлиги 50 та белгидан иборат. шарҳлар бошқарилади
Ҳеч қандай изоҳ йўқ. Сиз биринчи бўлишингиз мумкин!
Қизиқ мақолалар
"Ибодуллаев энциклопедияси" бўлими бўйича
