МЕНИНГИТЛАР

Мия пардалари яллиғланишига менингит деб айтилади. Яллиғланиш жараёни, асосан, юмшоқ ва ўргимчак тўрисимон пардаларда кечади. Менингитни вируслар, бактериялар ва бошқа турли хил инфекциялар чақиради. Келиб чиқиши бўйича бирламчи ва иккиламчи менингитлар фарқланади. Агар яллиғланиш жараёни мия пардаларига бевосита тушган инфекциялар сабабли ривожланса – бирламчи, бошқа ўчоқлардан тушган инфекциялар сабабли ривожланса – иккиламчи менингит деб айтилади. Менингит нафақат турли хил инфекциялар, балки мия пардаларига кучли таъсир қилувчи заҳарли моддалар тушиши (ацетон, дихлоретан ва ҳ.к.) орқали ҳам ривожланади. Бироқ менингитнинг бундай турлари кам учрайди.
ЙИРИНГЛИ МЕНИНГИТ

    Мия пардаларининг йирингли яллиғланишига йирингли менингит деб айтилади. Ушбу жараён, асосан, юмшоқ ва ўргимчак тўрисимон пардаларда кечади.
       Этиологияси. Йирингли менингит турли инфекциялар, яъни менингококк, пневмококк, гемофил таёқчалар, стрептококк, стафилококк, салмонелла, ичак таёқчалари, замбуруғлар ва шу каби бошқа микроорганизмларнинг мия пардаларига бевосита таъсири остида ривожланади. Бундай менингитларга бирламчи йирингли менингитлар дейилади.
       Баъзан йирингли менингитлар организмда кечаётган сурункали яллиғланиш ўчоқларидан етиб келган инфекциялар сабабли ривожланади ва улар иккиламчи йирингли менингитлар деб аталади. Масалан, йирингли отит, стоматит, ринит, cинуcит, абсцесс, зотилжам, бронхит, фурункулез, бактериал эндокардит, сепсис каби организмдаги ҳар қандай йирингли жараён йирингли менингитлар ривожланишига сабабчи бўлиши мумкин. Демак, юқорида тилга олинган инфекциялар аввал бошқа аъзоларда йирингли касалликларни юзага келтиради, кейин эса ушбу касалликлар сабабли менингит ривожланади. Бундай ҳолатларда иккиламчи йирингли менингит ҳақида сўз кетади. Бунда инфекция мия пардаларига гематоген ва лимфоген йўллар орқали етиб боради. Баъзан иккиламчи йирингли менингит контакт йўл орқали ривожланади. Масалан, йирингли отитларда яллиғланиш жараёни мастоидитни юзага келтириб, у орқали мия пардаларига ўтиб олади ёки ички қулоқдаги йиринг мия қутисига ички эшитув йўли орқали ўтади.
       Шунингдек, иккиламчи йирингли менингитни септик эмболия, мия абцсесси, қаттиқ парда синуси тромбози ҳам ривожлантиради. Баъзида эса калла суягининг очиқ жароҳатлари сабабли мия бўшлиқларига тушган инфекциялар йирингли менингит ривожланишига олиб келади. Юз соҳасидаги фурункул ёки говмиччаларни бармоқ билан эзиш ёки йирингни сиқиб чиқаришга уриниш ҳам инфекциянинг гематоген йўл орқали мия пардаларига ўтиши оқибатида йирингли менингит ва менингоэнцефалитлар ривожланади. Чунки юздаги қон томирлар мия қон томирлари билан умумий анастомозга эга. Масалан, кўз косаси соҳасидан веноз қон v. ophthalmica superior орқали бевосита sinus cavernosus га қуйилади. Шунинг учун ҳам юз соҳасидаги ҳар қандай кичик йирингли ўчоқлардан инфекция тўғридан-тўғри мия пардаларига ўтиб кетиши ва иккиламчи менингитни юзага келтириши мумкин. Менингитнинг бу тури кўпинча ўсмирларда учрайди.
       Патогенези. Йирингли менингит патогенезини 2 та хавфли омил белгилаб беради: бири – микроблар фаолияти натижасида юзага келган йирингли жараён, иккинчиси – эндотоксинлар. Шунинг учун ҳам мия пардаларидаги кучли яллиғланиш жараёни организмнинг кучли интоксикацияси билан намоён бўлади.
    Менингит чақирувчилари ГЭБ дан ўтиб мия пардаларини зарарлайди. Менингит қўзғатувчисига қараб яллиғланиш жараёни турлича кечади. Яллиғланиш жараёни арахноидал ва юмшоқ пардада кучли намоён бўлади, айниқса, қон томирларга бой бўлган юмшоқ парда ва мия пўстлоғининг устки қисми кўпроқ зарарланади. Йирингли жараён мия эгатчалари ва бош мия нервларининг периневрал бўшлиқлари бўйлаб ҳам тарқалади. Худди шундай яллиғланиш жараёни орқа миянинг юмшоқ ва ўргимчак тўрисимон пардаларида ҳам кечади, унинг илдизчалари ҳам зарарланади.
       Менингит патогенезида яллиғланиш жараёни билан биргаликда эндотоксемиянинг салбий таъсири ҳам катта ўрин эгаллайди. Яллиғланиш жараёни қанча кучли бўлса, эндотоксемия ҳам шунча тез пайдо бўлади ва қисқа вақт ичида сепсис ривожланади. Эндотоксемия менингококкларнинг жуда катта миқдорда парчаланиши ҳисобига юзага келади. Бунинг натижасида инфекцион-токсик шок ривожланади. Эндотоксемияда микроциркуляция издан чиқади, капиллярларда қоннинг ивиш жараёни кучаяди, периваскуляр шишлар пайдо бўлади ва, охир-оқибат, нерв тўқималарида моддалар алмашинуви бузилади. Мия томирларининг мўртлашуви ва ўтказувчанлигининг ошуви ҳисобига периваскуляр геморрагиялар пайдо бўлиб, томир деворлари некрозга учрайди. Худди шундай ҳолат мия қоринчаларининг хориоидал чигалларида ҳам рўй беради. Мия қоринчалари хориоидал чигалларининг ортиқча таъсирланиши натижасида ликвор ишлаб чиқарилиши кучаяди. Бунинг оқибатида миянинг ички босими ошади, яъни интракраниал гипертензия ривожланади.
    Мия шиши ва бўкиши нейронларда ва уни ўраб турган тўқималарда электролитлар алмашинуви бузилиши, хусусан, натрий ва сувнинг ҳужайра ичига кириб олиши ва параллел тарзда мия қоринчалари кенгайиши ҳамда ликвор айланишининг бузилиши билан боғлиқ. Бир-бирига алоқадор ушбу патологик жараёнлар мия ҳажми катталашуви ва дислокацион синдром ривожланишига олиб келади. Ҳаётий муҳим марказлар жойлашган узунчоқ мия ва мияча пастга, яъни катта энса тешиги (foramen magnum) томон силжийди. Натижада мия устуни сиқилиб қолади, унинг ўзи ҳам, ундаги йирик томирлар ҳам қаттиқ эзила бошлайди ва охир-оқибат мия тўқималари ишемияси ривожланади, веноз қон айланиши издан чиқади ва интракраниал гипертензия янада кучаяди. Бош миянинг аксарият қисмида микроциркулятор бузилишлар ва ишемик ўчоқлар пайдо бўлади. Ушбу патофизиологик жараёнлар чуқур кома ривожланишига олиб келади ва беморнинг ҳаёти хавф остида қолади. Бу пайтда йирингли менингит менингоэнцефалитга ўтган бўлади.
    Клиникаси. Йирингли менингитлар этиологияси турлича бўлишига қарамасдан, уларнинг деярли барчаси тана ҳароратининг 40–41°С гача кўтарилиши билан ўткир бошланади. Бемор титрай бошлайди ва кучли бош огриги пайдо бўлади. Тана ҳарорати кўтарилиши мия устунидаги вегетатив марказлар, хусусан, тана ҳароратини бошқарувчи марказлар қўзғалиши билан боғлиқ. Вегетатив марказлар қўзғалиши кўнгил айниши ва кетма-кет қусишни ҳам юзага келтиради. Бундай қусишлар овқат қабул қилишга боғлиқ бўлмаган ҳолда кузатилаверади ва буни церебрал қусиш деб аташади.
    Аксарият ҳолларда бош оғриғи шу қадар зўрайиб кетадики, бемор икки қўли билан бошини қаттиқ ушлаб олади ва оғриққа чидолмай инграб бошлайди. Ёш болалар эса чинқириб йиғлайверади. Ўта кучли оғриқ калланинг барча, яъни кўз косаси, пешона, чакка ва энса соҳаларини қамраб олади. Ҳатто хонадаги ёруғлик ва соатнинг чиқиллаши ҳам бош оғриғини кучайтириб юборади. Шунинг учун ҳам бемор кўзларини чирт юмиб, қулоқларини кафти билан бекитиб олади. Миянинг юмшоқ пардаси (pia mater) рецепторлари ҳар хил патологик таъсирларга жуда сезгир. Кучли бош оғриғи дастлаб уч шохли ва сайёр нервларнинг юмшоқ пардада жойлашган рецепторлари қўзғалиши ҳисобига юзага келади, кейинчалик ИКГ сабабли кучайиб боради. Бундай беморнинг танасига қўл билан сал тегилса, у сапчиб тушади. Кучли бош оғриқ, ёруғлик ва шовқинга чидай олмаслик ва ташқи таъсиротларга бўлган ортиқча қўзғалишларга умумий гиперестезия деб айтилади. Умумий гиперестезия бош мия ва орқа мия пардаларидаги сезги рецепторлари, спинал илдизчалар ва симпатик ганглияларнинг механик ёки рефлектор таъсирланиши ҳисобига рўй беради.
       Бир неча соат ичида менингеал симптомлар ривожланади. Демак, мия пардаларининг қўзғалиши (зарарланиши) нафақат кучли бош оғриқ, балки менингеал симптомларни ҳам юзага келтиради. Дастлаб энса мушаклари ригидлиги ва Керниг симптоми вужудга келади, кейинчалик Брудзинский симптомлари ривожлана бошлайди. Энса мушаклари ригидлиги ва Керниг симптомлари мия пардаларининг енгилроқ зарарланишларида ҳам кузатилаверса, Брудзинский симптомлари, асосан, мия пардаларининг оғирроқ зарарланишларида пайдо бўлади. Демак, касаллик зўрайган сайин менингеал симптомлар кучайиб боради: энса мушакларини деярли олдинга букиб бўлмайди, яъни энса-бўйин мушаклари қотиб қолади, Брудзинский симптомларининг барчаси (юқори, ўрта, пастки) мусбат бўлади.
  Менингеал симптомларни текшириш усуллари

Энса мушаклари ригидлиги. Бемор текис ва равон жойда тепага қараб ётади. Врач унинг бошини қўли билан ушлаб олдинга эгади. Нормада бош олдинга яхши букилади ва беморнинг даҳани кўкракка тегади. Агар бош олдинга эгилмай қотиб турса, бунга энса мушаклари ригидлиги деб айтилади. Энса мушаклари ригидлиги турли даражада ифодаланган бўлади: агар бошни олдинга эгганда даҳан кўкраккача 1–2 см га етмай қолса – енгил, агар 3–5 см етмай қолса – ўрта даражадаги ригидлик деб айтилади. Агар бош умуман олдинга эгилмаса ёки орқага қайрилиб турса – унда кучли даражали ригидлик ривожланган бўлади. Энса мушаклари ригидлигини Нери симптоми билан адаштирмаслик керак. Нери симптоми ҳам худди шу тарзда, яъни бошни олдинга эгиб текширилади. Бошни олдинга эгаётганда спинал илдизчалар тортилиши сабабли бўйиннинг орқа қисмида рефлектор оғриқ пайдо бўлади. Демак, Нери симптоми ҳам патологик симптом бўлиб, у спинал илдизчалар таъсирланиши (зарарланиши) ҳисобига ривожланади. Менингитда энса мушаклари ригидлиги деярли ҳар доим Нери симптоми билан биргаликда намоён бўлади.
Керниг симптоми. Бемор текис жойда тепага қараб ётади. Бу симптом иккала оёқда ҳам галма-гал текширилади. Врач беморнинг оёғини тос ва тизза бўғимларида ўткир бурчак (90°) ҳосил қилиб букади (1-босқич). Кейин врач беморнинг букилган оёғини тизза бўғимида ёза бошлайди (2-босқич). Соғлом кишиларда оёқ тўла ёзилади. Агар оёқ тизза бўғимида ёзилмаса, демак, Керниг симптоми мусбат ҳисобланади. Керниг симптоми касаллик даражасига қараб турлича ифодаланган бўлади: енгил, ўрта ва оғир даража. Агар букилган оёқ тизза бўғимида озгина қаршилик билан бўлса-да, ёзилса – бу енгил, бироз ёзилса – ўрта, умуман ёзилмай ўткир бурчак ҳолида қолса – кучли даражадаги Керниг симптоми дейилади. Бу симптомни В. Керниг (1840 – 1917) талабалик давридаёқ менингит билан касалланган беморларда кузатиб юрган ва институтни тугатганидан сўнг бу ҳақда мақола ёзган (1882 йил). Кейинчалик бу симптомни унинг номи билан аташган.
Юқори Брудзинский симптоми. Бошни олдинга эгаётганда иккала оёқ тос ва тизза бўғимларида букилади. Демак, бу симптом худди энса мушаклари ригидлигини текширганга ўхшаб текширилади. Уни полшалик педиатр Ж. Брудзинский аниқлаган.
Ўрта Брудзинский симптоми. Қориннинг киндикдан пастки қисми мушт билан чуқурроқ босилса, иккала оёқ тос ва тизза бўғимларида букилади.
Пастки Брудзинский симптоми. Худди Керниг симптомига ўхшаб текширилади. Беморнинг битта оёғи тос ва тизза бўғимларида ўткир бурчак ҳосил қилиб букилади. Бунга жавобан иккинчи оёқ ҳам тос ва тизза бўғимларида бироз букилади.

Эрта ёшдаги, яъни 1 ёшга тўлмаган болаларда менингеал симптомларни текшириш усулларини келтириб ўтамиз.
    Ҳали 1 ёшга тўлмаган болаларда Лессажнинг “осилиб турувчи” симптоми менингитни аниқлашда жуда катта аҳамиятга эга. Бу симптомни текшириш учун врач иккала қўли билан боланинг қўлтиғидан ушлаб кўтаради, бош ва кўрсаткич бармоқлари билан унинг энсаси ва иягидан ушлаб туради. Бу пайтда боланинг иккала оёғи сон ва тизза бўғимларида букилиб қорнига тортилади ва шу ҳолатда узоқ вақт қимирламай осилиб туради. Соғлом болада бу симптомни текширмоқчи бўлсангиз, у эркаланиб ёки йиғлаб оёқ-қўлларини қимирлата бошлайди. Лессаж симптомини кўз олдингизга келтирмоқчи бўлсангиз, машҳур “Қирол Шер” мултфилмини эсланг ёки яна бир марта кўринг. Унда маймун энди туғилган шер болацини “оломон”га кўрсатиш учун иккала қўлтиғидан ушлаб кўтаради. Мултфилмдаги бу эпизод Лессажнинг осилиб турувчи симптомини жуда эслатади. Шунингдек, калла суягидаги лиқилдоғи битмаган болаларда калланинг тепа қисми бўртиб туради. Бунинг сабаби гипертензион-гидроцефал синдромдир.
    Ёши 3 ойга тўлмаган болаларда Керниг симптоми физиологик симптом эканлигини эсда тутиш лозим. Демак, ҳарорати кўтарилган болада унинг мавжудлиги ҳали менингит ривожланди, дегани эмас ва қўшимча текширувлар ўтказишни талаб қилади. Агар Керниг симптоми ёши 3 ойдан ошган болаларда аниқланса, у патологик симптом ҳисобланади.
    Агар энса мушаклари ригидлиги жуда кучли бўлса, бунда беморнинг боши орқага қайрилиб қолади. Бу симптом, одатда, касалликнинг 3–4-кунлари кузатила бошлайди. Агар тана ҳарорати кўтарилган бола кўзини юмиб бошини орқага қайириб ётса ва танасига тошмалар тошган бўлса, унда менингит аниқланиш эҳтимоли жуда юқори. Мана шундай ҳолатда ётган беморга кўзи тушган ҳар қандай шифокорнинг хаёлидан “Унда менингит эмасмикан?” деган фикр ўтади.
       Бундай болалар, одатда, оёқ-қўлларини букиб ёнбошлаб ётиб олади. Бўйнини тўғрилаб қўймоқчи бўлсангиз, унинг юз-кўзида оғриқли бужмайишни кўрасиз, яна уриниб кўрсангиз, у қусиб юбориши мумкин. Орқа миянинг субарахноидал бўшлиғида ликвор босимининг ошиши ва спинал илдизчаларнинг таъсирланиши сабабли умуртқа атрофидаги мушаклар ҳам таранглашади. Бунинг натижасида гавданинг тос қисми орқага чиқиб қолади. Бундай болани ўтқизмоқчи бўлсангиз, у шалпайиб яна ётиб олади.
       Психомотор қўзғалишлар менингитнинг ўткир даврида жуда кўп учрайди. Одатда, касалликнинг 2–3-кунидан бошлаб психомотор қўзғалишлар ривожланади. Баъзида улар бир ҳафтадан кейин пайдо бўлади. Бу, албатта, менингитнинг этиологияси ва қай даражада ўткир бошланишига боғлиқ. Психомотор қўзғалишлар делирия, галлюцинация ва ихтиёрсиз ортиқча ҳаракатлар билан намоён бўлади.
    Краниал нервлар ҳам, одатда, касалликнинг дастлабки ҳафтасида зарарлана бошлайди. Кўзни ҳаракатлантирувчи нервлар (III, VI нервлар) зарарланиши птоз ва ғилайлик каби симптомларни юзага келтирса, VII нерв зарарланиши сабабли мимик мускулларнинг бир томонлама фалажлиги ривожланади. Эшитув нервининг (VIII нерв) зарарланиши ва йирингли лабиринтит ривожланиши эшитиш пасайиши ва қулоқда кучли шовқиннинг пайдо бўлишига сабаб бўлади. Айниқса, эрта болалик даврида ўтказилган йирингли менингитдан сўнг баъзан икки томонлама карлик ривожланади. Авваллари буни менингитни даволашда кўп қўлланиладиган ототоксик таъсирга эга антибиотиклар, яъни канамицин ва гентамицин билан боғлашган. Ушбу дорилар билан даволанган беморда ҳақиқатан ҳам икки томонлама кохлеар неврит кўп кузатилган. Бироқ сепсис билан кечувчи йирингли менингитларда ототоксик антибиотиклар қилмаса ҳам кохлеар неврит ривожланиши мумкин. Бунинг сабаби кучли интоксикациядир. Шунингдек, мия пардаларида кечаётган йирингли жараён краниал нервларга субарахноидал бўшлиқ орқали тарқалади. Маълумки, мия пардалари краниал нервлар илдизчаларини ҳам ўраб туради, уларнинг бошланғич қисмида субарахноидал бўшлиққа ўхшаш бўшлиқ бор. Йиринг эса мана шу бўшлиқда ҳам тўпланади ва нервни босиб зарарлайди.
       Йирингли менингитда тутқаноқ хуружлари кузатилиб туради ва улар пўстлоқ марказларининг йирингли жараёнлар сабабли таъсирланиши билан боғлиқ. Шу боис, тутқаноқ хуружлари, асосан, Жексон типида намоён бўлади. Тутқаноқ хуружлари кузатилиши мия шиши (бўкишининг) янада кучайишига сабабчи бўлади ва кома ривожланишини тезлаштиради.
       Йирингли менингитда марказий типдаги пирамидал бузилишлар ҳам кузатилади: пай рефлекслари ошади, патологик симптомлар (кўпинча, Бабинский) пайдо бўлади, бироқ гемипарезлар кузатилмайди. Гемипарез ва гиперкинез каби неврологик симптомлар пайдо бўлиши мия пардаларидаги йирингли жараённинг мия паренхимасига ўтганлиги ва менингоэнцефалит ривожланганлигидан далолат беради.

  ЭПИДЕМИК ЦЕРЕБРОСПИНАЛ МЕНИНГИТ

       Менингитнинг ушбу турини Neisseria meningitidis (менингококк) чақиради. Касаллик спорадик ҳолатда ҳам, эпидемия бўлиб ҳам учрайди. Менингококк инфекцияси одам организмига тушгач, енгил бактериемия билан чегараланиб қолиши ёки яшин тезлигида ривожланувчи сепсис каби оғир патологик ҳолатни юзага келтириши мумкин. Баъзида сепсис бир неча соат ичида ривожланиб, беморнинг ўлимига сабабчи бўлади. Менингококк ўта хавфлилиги билан бошқа инфекциялардан ажралиб туради.
    Эпидемиологияси. Менингит бемор кишидан ёки менингококк ташувчисидан юқади. Менингит билан касалланиш, асосан, куз ва баҳор ойларида кўп учрайди. Европа давлатларида касалланиш даражаси йилига 100 000 аҳолига 0,5–3 кишини ташкил этса, Африка давлатларида бу кўрсаткич 100 000 аҳолига 20–25 кишига тенг. Агар бирор-бир ҳудудда эпидемик кўзғалишлар кузатилса, касалланганлар сони 100 000 аҳолига 600–800 кишини ташкил этади. Санитария шароити касалланиш даражасига бевосита таъсир кўрсатади.
    Менингококк менингит билан, асосан, 6 ойликдан 3 ёшгача бўлган болалар касалланишади. Менингококк инфекцияси турли ёшда, айниқса, 14–20 ёшларда ҳам қўзғалиб туради.
       Менингококкнинг дастлабки тушадиган ва кўпаядиган жойи бу – бурун-ҳалқум бўшлигидир. Инфекция ҳаво-томчи йўли орқали (аксирганда, йўталганда) ёки контакт йўл билан, масалан, ўпишганда юқади. Менингококк инфекция ўта юқувчан бўлиб, намлик юқори бўлган ёпиқ ва одам гавжум жойларда (боғча ва мактабларда) тез юқади. Бундай жойларда бир неча соат ичида менингит юққанлар сони 80% га етиши мумкин. Албатта, уларнинг ҳаммасида ҳам менингит ривожланавермайди, яъни уларнинг аксарияти бир неча ойгача менингококк ташувчига айланади ва инфекцияни одамларга юқтириб юришади.
    Патогенези. Менингококк бурун-ҳалқум соҳасига тушиб, у ерда кўпаяди ва назофарингит белгиларини юзага келтиради. Баъзида эса ҳеч қандай касаллик аломатлари сезилмайди. Менингококк шиллиқ қаватдан қон томирларга ўтиб олади, яъни бактериемия босқичи бошланади. Қонга тушган менингококклар пайдо бўлган антитаначалар таъсири остида нобуд бўла бошлайди (аутолиз) ва бунинг натижасида қонга эндотоксинлар ажралиб чиқади. Қонда менингококклар жуда катта тезлик билан кўпаяди ва уларнинг аутолизи туфайли кучли эндотоксемия ривожланади.
       Эндотоксинлар қоннинг патологик ивишини кучайтиради ва фибринолиз, тромбоцитлар агрегацияси, вазодилатация, капиллярлар ўтказувчанлигининг ошиши каби бир неча патологик жараёнларни бошлаб юборади. Буларнинг барчаси септик шок ривожланишига сабаб бўлади. Сепсиснинг қандай тезликда ривожланиши бактериемия даражаси ва қон плазмасидаги эндотоксинлар миқдорига боғлиқ. Менингококк инсон организмининг деярли барча тўқималарига бемалол ўта олади: мия пардалари, мия қоринчалари, субарахноидал бўшлиқлар, синовиал пардалар, бўғимлар, тери, буйракусти безлари ва ҳ.к. Менингококклар нафақат қонда, балки ликворда ҳам тез кўпаяди. Менингококк менингит ривожланган беморнинг ликворида эндотоксин миқдори унинг қондаги миқдоридан 100 баробар, баъзида эса 1000 баробар кўп бўлади.
    Менингококк менингит худди бошқа этиологияли менингитлар цингари иммунитети паст одамларда ривожланади. Юқори иммунитетга эга одамлар инфекция ташувчи бўлиши ва уни бошқаларга юқтириши, ўзлари эса касалланмай қолишлари мумкин ёки касаллик назофарингит билан чегараланиб қолади. Иммунитетни пасайтирувчи омиллар кўп бўлиб, уларнинг ичида ўткир вирусли респиратор инфекцияларнинг ўрни жуда катта.
    Клиникаси. Касалликнинг яширин даври, одатда, 1–10 кунни ташкил этади. Бу давр ўтгач, касаллик белгилари қуйидаги тартибда ўткир ривожланади: назофарингит→сепсис→менингит. Демак, менингококк инфекцияси ривожланишида 3 босқич фарқланади.

Назофарингит босқичи. Бурун-ҳалқум соҳаси менингококк инфекциянинг кириш жойи ҳисобланади. Инфекция бу соҳага тушгач, оддий «шамоллаш» белгилари билан намоён бўлади: бурун битади ва оқади, томоқ қичийди ва ачишади, йўтал тутади, бош оғрийди, тана ҳарорати 38°С га кўтарилади. Одатда, касалликнинг бу босқичи 3–4 кун давом этади. Баъзан касаллик шу босқичда тўхтаб қолади ва бемор тузалиб кетади. Агар инфекция янада авж олиб, қонга ўтса, сепсис ривожланади. Бу касалликнинг 2-босқичидир.
Сепсис босқичи. Сепсис деярли 40% беморда ривожланади ва, одатда, ўткир бошланади. Тана ҳарорати 40–41°Сга кўтарилади, бемор титрай бошлайди, кўнгли айниб қусади, бутун танаси қақшаб оғрийди, яъни кучли невралгия ва миалгиялар пайдо бўлади. Тез орада беморнинг терисига сувли ва геморрагик тошмалар тоша бошлайди, улар, айниқса, ёш болаларда яққол кўзга ташланади. Сепсис яшин тезликда ривожланса, тана ҳарорати кўтарилмаслиги мумкин, баъзида эса у гипотермия билан намоён бўлади.
Менингит босқичи. Бактериемия босқичидан сўнг йирингли менингит ривожланади. Бу эса менингококкларнинг гематоген йўл билан мия пардаларига ўтганлигини билдиради. Менингит ривожланишидан олдин ҳар доим ҳам сепсис кузатилавермайди, яъни инфекция қон орқали мия пардаларига дарров ўтиб биратўла йирингли менингит ривожланиши мумкин. Бундай пайтда йирингли менингит алоҳида касаллик сифатида намоён бўлади.

    Уотерхаус-Фридериксен синдроми ёки яшин тезликда ривожланувчи менингококк сепсис
    Менингококк менингитда буйракусти бези жуда кучли зарарланади, унинг паренхимасида майда нуқтасимон қон қуйилишлар пайдо бўлади, катехоламин ишлаб чиқарилиши издан чиқади. Бунинг натижасида буйракусти безининг ўткир етишмовчилиги ривожланади. Яшин тезликда ривожланувчи Уотерхаус-Фридериксен синдромини септик шок деб ҳам аташади.
    Септик шокнинг 4 даражаси фарқланади.

Биринчи даражаси. Бемор титрай бошлайди, юзи пушти ранг, танасидаги тери қатлами эса оқ тусга киради, оёқ-қўлларининг учи совийди, кучли тер босади. Баъзан тери қуруқ ва иссиқ бўлади. Тана ҳарорати 39–40°С га кўтарилади. Юрак уриши ва нафас олиш тезлашади. АҚБ нормада қолади ёки оша бошлайди. Марказий веноз босим ва диурез нормада ёки пасаяди. Беморнинг ҳуши жойида бўлиб, уни хавотир ва қўрқув босади. Пай рефлекслари ошади. Респиратор алкалоз юзага келади, биринчи даражали тарқалган томир ичи ивиши (ТТИИ) синдроми (гиперкоагуляция) ривожланади. Метаболик ацидоз ҳам шакллана бошлайди.
Иккинчи даражаси. Беморнинг аҳволи оғирлаша боради, ҳушини йўқота бошлайди. Юзи ва бошқа тери қатламлари оқариб, кулранг тусга киради. Акрасионоз вужудга келади, териси нам ва совуқ бўлади. Тана ҳарорати нормада ёки бироз пасаяди. Метаболик ацидоз шаклланади. Тахикардия кучаяди, нафас олиши тезлашади (тахипное), томир уриши сустлашади, юрак тонлари бўғиқлашади, АҚБ тушиб кетади. Марказий веноз босим ҳам пасаяди. Олигурия пайдо бўлади. Иккинчи даражали ТТИИ синдроми ривожланади.
Учинчи даражаси. Беморнинг аҳволи оғирлаша бориб, комага тушади. Тери ранги кўкимтир-кулранг тусга киради, яъни периферик вазоконстрикция ҳисобига тотал цианоз вужудга келади, оёқ-қўллари нам ва совуқ бўлади. Терида, айниқса, оёқ-қўлларининг дистал қисмида геморрагик ва некротик ўчоқлар кўзга ташланади. Бундай ўчоқларни мурда доглари деб ҳам аташади. Бу доғлар гангрена ривожланаётганлигидан далолат берувчи аломатдир. Қорачиқлар тораяди ва уларнинг ёруғликка сезгирлиги кескин пасаяди ёки йўқолади. АҚБ тушиб кетади, баъзида аниқланмайди ҳам. Томир билинар-билинмас уради ва буни ипсимон пульс деб аташади. Ўпка шишади ва нафас олиш бузилади. Миокардит ёки эндокардит ривожланади, доимий тахикардия пайдо бўлади, юрак индекси пасаяди. Пай рефлекслари диффуз тарзда ошади, икки томонлама патологик пирамидал симптомлар аниқланади. Тутқаноқ хуружлари кузатилиши мумкин. Лейкопения ва анурия ривожланади ва, ниҳоят учинчи даражали ТТИИ синдроми шаклланади.
Тўртинчи даражаси. Бу септик шокнинг терминал босқичи бўлиб, бемор чуқур комада, яъни агонал ҳолатда ётади. Юқори қовоқни пассив кўтарса, иккала қорачиқ ҳам кенгайган бўлади (мидриаз), уларнинг ёруғликка сезгирлиги бутунлай йўқолади. Мушакларда тоник титрашлар пайдо бўлади. Рефлекслар умуман чақирилмайди, яъни икки томонлама тотал арефлекция кузатилади. Юракнинг қисқариш фаолияти кескин бузилади, мия ва ўпка шиши белгилари кучаяди. Қон сира ивимайди ва барча ички аъзоларга қон қуйила бошлайди, баъзан беморнинг бурнидан қон кетади. Бу шокнинг оғир даражаси бўлиб, кўпинча ўлим билан тугайди.

    Ташхис. Касалликнинг дастлабки, яъни назофарингит босқичида клиник текширувлар орқали менингит ривожланаётганини билиш мушкул. Чунки касаллик клиникаси ЎРВИ га ўхшаб бошланади. Бундай пайтда оғиз-бурун бўшлиғи ажратмаларидан касаллик қўзғатувчини аниқлаб, яъни бактериологик усуллар билан ташхис қўйиш мумкин. Албатта, бунинг ҳар доим ҳам иложи бўлавермайди. “Менингит” ташхиси, одатда, менингеал симптомлар ривожлангандан сўнг қўйилади.
       Деярли барча йирингли менингитларда танага майда геморрагик тошмалар тошади ва уларнинг пайдо бўлиши бактериемия бошланганидан далолат беради. Аммо геморрагик тошмалар яна бир қатор касалликлар, яъни вирусли инфекциялар, микоплазмалар ва геморрагик васкулитларда ҳам кузатилади. Бундай пайтларда инфекцияни тери биоптатида бактериологик усул билан аниқлаш мумкин.
    Йирингли менингитлар этиологияси турлича бўлишига қарамасдан, уларни аниқлашнинг ягона алгоритми ишлаб чиқилган. Менингит ташхицини қўйиш учун зарур бўлган текшириш усуллари ҳақида тўхталиб ўтамиз.
       Люмбал пункция (ЛП) – менингит чақирувчисини тўғри аниқлашнинг энг мақбул усули. Менингит касаллигига шубҳа пайдо бўлган ҳар қандай ҳолатда ЛП қилиниши шарт. Чунки ликворда касаллик чақирувчисини ҳали менингит белгилари ривожланмасдан туриб аниқлаб олиш мумкин. Барча йирингли менингитларда касалликнинг дастлабки куниёқ ЛП пайтида ликвор босими ошганлиги аниқланади. Ликвор ранги лойқа сув рангига ўхшайди. Нейтрофиллар сони жуда ошиб кетади: 1 мкл ликворда уларнинг сони 3 000–10 000 тага етади, нейтрофиллар ликвордаги барча ҳужайраларнинг 90% ни ташкил қилади. Оқсил миқдори 1–3 г/л га ошади. Глюкоза ва хлоридлар миқдори кескин пасаяди. Лактат миқдори 10–20 ммол/л га ошади. рН 7,0 гача тушади, яъни ацидоз кузатилади.
       Бактериологик усул турли биологик суюқликлар ёки ажратмалардан касаллик чақирувчисини аниқлаш учун ўтказилади. Ушбу текширувни антибактериал терапияни бошлашдан олдин ўтказиш мақсадга мувофиқ. Менингококкларни аниқлаш учун эса қон ва ликворни экиш кифоя, баъзида менингококклар тери биоптати, плеврал ва синовиал суюқликларда ҳам аниқланади. Бу иш билан врач-лаборант шуғулланишади. Антибактериал терапия бошлангандан сўнг, бактериологик усулнинг аҳамияти пасаяди. Бундай пайтда иммунологик усуллардан фойдаланилади.
Иммунологик, яъни серологик усул антитана ва антигенларни қон зардоби ва ликворда аниқлаш мақсадида ўтказилади. Бунинг учун серологик реакциялардан фойдаланилади. Масалан, қон зардоби ёки ликворда менингококк антигенига антитана аниқланса, серологик реакция ижобий, аниқланмаса, манфий ҳисобланади. Булар ичида ПЗР усулининг диагностик аҳамияти жуда юқори. Иммунофермент анализ (ИФА) ҳам энг сезгир диагностик усуллардан биридир. ИФА ҳар қандай бактериал ва вирусли инфекцияларда касаллик қўзғатувчицини аниқлаш учун кенг қўлланилади.
    Бошқа текширув усуллари касаллик сабабини аниқлашда кам ёрдам беради. Масалан, менингитда КТ ва МРТ текширувлари орқали мияда кечаётган патологик ўзгаришларни аниқлаш мумкин, аммо касаллик сабабини билиб бўлмайди. КТ ва МРТ менингит ташхицини қўйишда кам информатив усуллардир. Ўткир менингитларнинг қиёсий ташхиси 2.2-жадвалда келтирилган.

       Қонда кузатиладиган ўзгаришлар. Касалликнинг бактериемия босқичида қонда кучли патологик ўзгаришлар рўй беради. Нейтрофил лейкоцитоз жуда юқори бўлади: баъзида лейкоцитлар сони 1 мкл қонда 40 000 тага етади, лейкоцитар формула чапга силжийди, қонда миелоцитлар аниқланиб бошлайди. Касаллик жуда оғир кечаётган пайтларда лейкоцитоз эмас, балки, лейкопения, нейтропения ва тромбоцитопения кузатилади. Лейкопения ва тромбоцитопения – булар ёмон прогностик белгилар.
       Демак, қондаги кўрсаткичлар касалликнинг оғирлик даражаси ва унинг кечишига боғлиқ. Унча оғир бўлмаган ҳолатларда фибриноген миқдори ошуви ва фибринолиз сусайиши ҳисобига гиперкоагуляция кузатилиши мумкин. Ўта оғир ҳолатларда эса коагулопатия ривожланади, фибриноген ва тромбоцитлар миқдори кескин камаяди, тромбоцитар фаоллик сустлашади. Тўқималар ишемияси ҳисобига метаболик ацидоз ривожланади, тахипное ҳисобига РСО₂ миқдори пасаяди. Буларнинг ҳаммаси ТТИИ синдроми ривожланганлигини кўрсатувчи аломатлардир.
    Сийдикдаги ўзгаришлар. Касалликнинг енгил турида сийдикда сезиларли ўзгаришлар аниқланмайди. Оғир ҳолатларда гематурия ва протеинурия ривожланади.

     ПНЕВМОКОКК МЕНИНГИТ

Пневмококк менингит – пневмококклар чақирадиган оғир йирингли менингит. Аҳоли орасида тарқалиши бўйича менингококк менингитлардан сўнг 2-ўринда туради. Касаллик турли ёшларда учрайди, бироқ 1 ёшгача бўлган болалар кўп касалланишади.
    Этиологияси. Пневмококк менингитни пневмококклар (Streptococcus pneumoniae) чақиради. Бу касаллик кўпинча зотилжам, йирингли отит, мастоидит ва синуситлардан сўнг ривожланади. Айниқса, йирингли мастоидит ва отитларнинг ўрни катта. Пневмококк йирингли ўчоқлардан гематоген ёки контакт йўллар орқали мия пардаларига етиб боради. Инфекция бош миянинг очиқ жароҳатлари ва ликвореядан азият чекадиганларда ҳам кўп учрайди. Сурункали ЛОР касалликлар ва ЎРК да иммунитетнинг тушиб кетиши ҳам менингит ривожланишига туртки бўлади. Касаллик патогенези йирингли менингитлар патогенезига ўхшашдир.
    Клиникаси. Пневмококк менингит клиникаси менингококк менингит клиникасига жуда ўхшаб кетади. Касаллик тана ҳароратининг кескин кўтарилиши билан ўткир бошланади. Кучли бош оғриғи, кетма-кет қусиш ва умумий гиперестезия пайдо бўлади. Баъзида касаллик кетма-кет ривожланувчи эпилептик хуружлар билан бошланади. Менингеал симптомлар ҳам дарров шаклланади. Бемор ҳушини тез йўқота бошлайди ва 24-48 соат ичида чуқур сопор ёки кома ривожланади. Бир ёшгача бўлган болаларнинг калласи катталашиб, лиқилдоғи очила бошлайди ва бўртиб туради. Оғизнинг шиллиқ қавати ва терида геморрагик тошмалар тошади.
    Баъзида касаллик секин ривожланади, тана ҳарорати ҳам 38°С дан ошмайди. Бош оғриғи ва менингеал симптомлар суст ифодаланади. Бироқ тез орада касаллик кескин тус ола бошлайди ва ўткир йирингли менингитга хос барча симптомлар вужудга келади. Пневмококк менингитда йирингли жараён кўпинча мия тўқимасига ўтади ва менингоэнцефалит ривожланади. Краниал нервлар зарарланиши ҳам кўп кузатилади, айниқса, кўрув нерви ва кўзни ҳаракатлантирувчи нервлар кўп зарарланади. Шунингдек, оёқ-қўлларда марказий фалажликлар пайдо бўлади. Умумий интоксикация, ИКГ ва мия шиши сабабли юрак-қон томир ва нафас олиш фаолияти издан чиқади. Қонда кучли яллиғланиш реакциялари аниқланади.
Ликвор босими кескин ошади ва унда ўткир йирингли менингитга хос барча белгилар аниқланади.
       Ташхис. Қон ва ликворда касаллик қўзғатувчиси, яъни Streptococcus pneumoniae аниқланиши орқали ташхисни тўғри қўйиш мумкин. Тўғри ташхис қўйишда серологик реакциялардан ҳам фойдаланилади.
    Прогноз. Даволаш зудлик билан бошланмаса, бир ҳафта ичида бемор ҳалок бўлиши мумкин. Агар антибиотиклар етарли даражада қилинмаса ва бошқа даволаш муолажалари ҳам талаб даражасида бўлмаса, беморнинг тузалиши чўзилиб кетади. Баъзида умрбод давом этувчи неврологик (амблиопия, ғилайлик, карлик, марказий фалажликлар) ва когнитив бузилишлар (ақлий ривожланишдан орқада қолиш) сақланиб қолади.

  ГЕМОФИЛ ТАЁҚЧАЛАР ЧАҚИРГАН МЕНИНГИТ

Гемофил таёқчалар чақирган менингит бактериал менингитлар ичида учраши бўйича 3-ўринда туради. Менингитнинг бу тури ҳам ўткир йирингли менингитлар сирасига киради.
    Этиологияси. Менингит чақирувчиси – гемофил таёқчалар (Haemophilus influenzae, Pfеyffеr таёқчалари). Пфейффер таёқчалари чақирган менингит 85–90% ҳолатларда 5 ёшгача бўлган болаларда кузатилади, шу жумладан, 1 ёшгача болалар 30% ни ташкил қилади. Булар бирламчи менингитлар сирасига киради. Бу менингит 5 ёшдан ошган болаларда ҳам учрайди ва, кўпинча, йирингли отит, синусит, калла суяги синиши сабабли юзага келади. Бу эса иккиламчи йирингли менингит бўлиб, 10–15% ни ташкил қилади. Касаллик патогенези бошқа ўткир йирингли менингитлар патогенези каби намоён бўлади.
    Клиникаси. Касаллик, одатда, унча ўткир бошланмайди. Тана ҳарорати 38–39° Сга ошади ва ЎРВИ белгилари пайдо бўлади. Орадан 3–4 кун ўтгач, тана ҳарорати 41°С гача кўтарилади, бош оғриғи кучаяди ва бола кетма-кет қусади. Менингеал симптомлар ва тутқаноқ хуружлари вужудга келади. Бемор ҳушини йўқота бошлайди ва кома ривожланади. Ўчоқли неврологик симптомлардан амавроз, ғилайлик, карлик, атакция ва фалажликлар кўп кузатилади.
       Агар менингококк ва пневмококклар чақирган менингитларда яққол ифодаланган менингеал симптомлар касалликнинг биринчи куниёқ пайдо бўлса, гемофил таёқчалар чақирган менингитда улар бироз кеч, яъни 1–2 кундан сўнг намоён бўлади. Бу эса тўғри ташхис қўйишни бироз кечиктиради.
    Ташхис. Аниқ ташхис қон ва ликворда Haemophilus influenzae аниқланиши орқали қўйилади. Шунингдек, ПЗР усулидан ҳам фойдаланилади.
       Прогноз. Ташхис кеч қўйилган пайтларда ўлим даражаси жуда юқори, яъни 80% га етади. Зудлик билан эрта бошланган даволаш муолажаларида ўлим деярли кузатилмайди. Баъзида, яъни 10–20% ҳолатларда ўчоқли неврологик ва нейропсихологик асоратлар қолади.

       ЙИРИНГЛИ МЕНИНГИТЛАРДА ДАВОЛАШ ТАМОЙИЛЛАРИ

       «Менингит» ташхисига гумон пайдо бўлган ҳар қандай бемор юқумли касалликлар шифохонасида кўрикдан ўтказилади. Ташхис тасдиқланса, бемор зудлик билан шифохонага ётқизилади. Шунингдек, бемор контактда бўлган жойларда (боғча, мактаб, уй, ишхона) махсус дезинфекция ишлари олиб борилиши талаб этилади. Назофарингит белгилари аниқланган беморда бактериологик текширилувлар ўтказилиши ҳам мақсадга мувофиқ.
    Даволашни бошлашдан олдин, албатта, менингит чақирувчисини аниқлаш лозим. Бунинг учун оғиз-бурун бўшлиғи, қон ва ликвордан олинган материалларда бактериологик ва серологик текширувлар ўтказилади. Агар сил менингити  аниқланса, бемор сил касалликлари шифохонасига ётқизилади.
    Менингитнинг клиник белгилари аниқланган ҳар қандай беморга, албатта, ЛП қилинади. Ушбу муолажасиз менингит этиологияси ва турларини аниқлаш ўта мушкул. Агар ЛП га монелик қилувчи ҳолатлар аниқланса (нистагм, оғир кома), улар бартараф этилгач, ЛП ўтказиш масаласи яна қайта кўриб чиқилади. Менингитнинг енгилроқ турларида бемор менингит инфекциялари даволанадиган оддий бўлим ёки махсус палатага ётқизилади. Агар беморнинг аҳволи оғир бўлса (сопор ёки кома), у албатта реанимация бўлимига жойлаштирилади.
    Антибактериал терапия. Даволаш муолажалари менингит этиологияцини бартараф этишдан, яъни уларни юзага келтирган инфекцияларни йўқ қилишдан бошланиши керак. Йирингли менингитларни бактериялар чақирар экан, даволаш антибиотиклар билан бошланади.
       Бу мақсадда ҳанузгача бензилпенициллин кенг қўлланилмоқда. Чунки йирингли менингитларни 90% ҳолатларда менингококк, пневмококк, стафилококк ва стрептококклар чақиради. Уларнинг барчаси бензилпенициллинга жуда сезгир. Бензилпенициллин болаларга 1 кг тана вазнига кунига 200 000 – 300 000 БК дан қилинади. Демак, боланинг тана вазни 10 кг бўлса, дорининг бир кунлик дозаси 2 000 000 – 3 000 000 БК ни ташкил қилади. Бугунги кунда бензилпенициллин кам қўлланилишига сабаб, унинг аллерген хусуциятга эгалиги ва таъсир доирацининг торлигидир. У ГЭБ дан ҳам суст ўтади.
       Антибиотикларни тўғри танлаш ва тавсия этиш врачдан катта маҳорат талаб қилади. Унинг умумий қонун-қоидаларини келтириб ўтамиз.
    Антибиотиклар билан даволашни бошлашдан олдин менингит тури аниқланади, яъ