ПЕРИФЕРИК НЕРВ СИСТЕМАСИНИНГ АНАТОМО-ФИЗИОЛОГИК ХУСУСИЯТЛАРИ

Периферик нервларнинг аксарияти ҳаракат, сезги ва вегетатив толалардан иборат. Бироқ улар барча периферик нервларда бир хил тақсимланмаган. Қайси периферик нервда ҳаракат толалари кўп, сезги толалари кам бўлса, ушбу нерв зарарланиши, асосан, ҳаракат бузилишлари (фалажликлар) билан намоён бўлади, сезги бузилишлари ва оғриқлар деярли кузатилмайди ёки суст ифодаланган бўлади. Масалан, сезги толалари кам бўлган n. ulnaris, n. radialis вa n. peroneus зарарланса бемор, асосан, ҳаракат бузилишларидан шикоят қилади, оғриқлар эса бўлмайди. Сезги толаларига бой бўлган n, trigeminus, n. medianus, n.ischiadicus вa n. tibialis зарарланса, беморда сезги бузилишлари кучли оғриқлар билан намоён бўлади, ҳаракат бузилишлари суст ифодаланган бўлади. Периферик нервлар зарарланганда кузатиладиган кучли оғриқлар нафақат сезги толалари, балки вегетатив толалар зарарланиши билан ҳам боғлиқ. Вегетатив толаларга бой бўлган периферик нерв зарарланса, ўша нерв иннервация қиладиган соҳада вегетатив-трофик бузилишлар яққол намоён бўлади.
Шундай қилиб, периферик нервлар зарарланганда, улар иннервация қиладиган соҳаларда ҳаракат, сезги ва вегетатив-трофик бузилишлар ҳамда оғриқлар аниқланади. Периферик нервларнинг ҳаракат толалари иннервация қиладиган мускуллар соҳаси – миотома, сезги толалари иннервация қиладиган тери соҳаси – дерматома деб аталади. Демак, фалажликлар миотомаларда, оғриқ ва сезги бузилишлари дерматомаларда кузатилади.
Периферик нервлар зарарланиши нерв чигаллари соҳасида кўп учраганлиги боис уларнинг тузилиши ҳақида тўхталиб ўтамиз. Орқа миянинг олдинги ва орқа илдизчалари бирлашиб, спинал нервни (n.spinalis) ҳосил қилади. Спинал нерв умуртқалараро тешикдан чиққан заҳоти 4 шохчага бўлинади:

ramus ventralis – тананинг олд томони, қўл-оёқлар териси ва мускулларини иннервация қилади;
ramus dorsalis – тананинг орқа қисми териси ва мускулларини иннервация қилади;
ramus meningeus – орқа мия пардаларини иннервация қилади;
ramus communicans – симпатик тугунларга боради.

Орқа миянинг ҳар бир сегменти гавданинг маълум бир соҳасини иннервация қилади. Буни метамер деб аташади. Метамер, ўз навбатида, дерматома, миотома, склеротома, спланхнотомаларга бўлинади:

дерматома – терининг сегментар иннервацияси;
миотома – мускулнинг сегментар иннервацияси;
склеротома – суякнинг сегментар иннервацияси;
спланхнотома – ички аъзонинг сегментар иннервацияси.

Спинал нервнинг олдинги шохчалари (ramus ventralis) ўзаро бирлашиб, нерв чигалларини (plexus ) ҳосил қилади. Орқа миянинг 5 та чигали фарқланади:

бўйин чигали (plexus cervicalis) – C₁-C₄) –сегментлар;
елка чигали (plexus brachialis) – C₅-C₈, Th₁ сегментлар;
бел чигали (plexus lumbalis) – L₁-L₄ сегментлар;
думғаза чигали (сегментлар;
дум чигали (plexus coccygeus) – S₅, Co₁-₂ сегментлар.

Бўйин чигали (plexus cervicalis) – C₁-C₄) спинал илдизчалар йиғиндисидан ҳосил бўлган. Бўйин чигалининг тери (сезги) нервлари – n.occipitalis minor, n. auricularis magnus, n. cutaneus colli бўлиб, улар энса ва бўйин соҳаси терисини иннервация қилади (5.1-расм). Ўмров усти нервлари (nn.supraclaviculares) эса ўмров усти соҳаси, кўкрак қафасининг устки қисми, елканинг юқори ва ташқи қисмлари терисини иннервация қилади. Бўйин чигалининг ҳаракат нервлари бўйин мускулларини, яъни m. platysma, m. sternocleidomastoideus, m. trapezius, m. longus colli ларни иннервация қилади. Улар бўйин ва бошнинг турли томонларга ҳаракати ва елкани кўтариш функциясини бажаради. Бўйин чигалининг ҳаракат нервлари шохчалари тилости нерви (ХII нерв) шохчалари билан анастомози бор. Шунинг учун ҳам бўйин чигалининг ҳаракат нервлари зарарланганда баъзан дизартрия кузатилади. Бўйин чигалининг яна бир муҳим нервларидан бири – бу диафрагмал нерв (n. phrenicus). N. phrenicus аралаш нерв бўлиб, унинг оз сонли сезги толалари плевра, перикард ва диафрагмани иннервация қилади, кўп сонли ҳаракат толалари эса диафрагмани, яъни нафас олиш мускулларини иннервация қилади. Ушбу нерв зарарланса, нафас олиш бузилади ва беморнинг ҳаёти хавф остида қолади, агар у таъсирлантирилса, бетиним ҳиқичоқ рўй беради (бундай пайтда адашиб узунчоқ мия патологиясини излашади). Баъзида кўкрак соҳасида кучли санчувчи оғриқлар пайдо бўлиб, у елкага иррадиация қилади. Бу оғриқлар худди стенокардия ёки миокард инфарктида кузатиладиган оғриқларга ўхшайди.
Елка чигали (plexus brachialis) – C₅-C₈, Th₁ спинал илдизчалар йиғиндисидан ҳосил бўлган. Елка чигали жуда мураккаб тузилишга эга бўлиб, у бир неча нервларга бўлиниб кетади. Улар елка соҳаси ва қўлларни иннервация қилади. Булар n.axillaris, n. musculocutaneus, n. medianus, n. ulnaris, n. radialis ва бошқа нервлар.
Бел чигали (plexus lumbalis) L₁-L₄ спинал илдизчалар йиғиндисидан ҳосил бўлган. Бел чигалидан ҳосил бўладиган асосий нервлар – n. iliohypogastricus, ilioinguinalis, n. genitofemoralis, n. cutaneus femoris lateralis, n.obturatorius, n. femoralis ва бошқа нервлар.
Думғаза чигали (plexus sacralis) L₅, S₁-S₄ спинал илдизчалар йиғиндисидан ҳосил бўлган жуда йирик чигалдир. Унинг асосий нервлари – n. gluteus superior, n. gluteus inferior, n. pudendus, n. cutaneus femorisposterior, n. Ischiadicus
Дум чигали (plexus coccygeus) S₅ спинал илдизчалар ва Co_1-2 нервлардан ташкил топган. Унинг ҳаракат толалари кичик тос мускулларини, шу жумладан, анал тешикни кўтарувчи мускулларни иннервация қилади. Бу чигалнинг сезги толалари, яъни nn. anococcygei анал тешик ва дум орасидаги тери соҳасини иннервация қилади. Дум чигалининг дум соҳасидаги симпатик чигаллар билан анастомози бор. Бу чигал зарарланса, аногенитал соҳада сезги бузилишлари ва кучли оғриқлар, сийдик тута олмаслик, дефекация бузилиши ва жинсий заифлик кузатилади.

Manba: © Z. Ibodullayev. Asab kasalliklari. 2-nashr. Darslik, Toshkent, 2021., 960 b.
     © Z. Ibodullayev. Umumiy nevrologiya. Darslik. Toshkent, 2021., 312 b.
     © Ibodullayev ensiklopediyasi
     © asab.cc