ВЕГЕТАТИВ ДИСТОНИЯ СИНДРОМИ

Вегетатив дистония синдроми – бир қатор вегетатив, психоэмоционал ва психосоматик бузилишлар билан намоён бўлувчи синдром. Вегетатив дисто­ния синдроми (ВДС) – бу алоҳида касаллик эмас, балки турли касалликларда учраши мумкин бўлган синдром. Яқин кунларгача «вегетатив-томир дистонияси» ва «нейроциркулятор дистония» атамалари параллел тарзда қўллаб келинди. Бу атамалар ҳозирда қўлланилмайди. Асосан, вегетатив бузилишлар билан намоён бўлувчи ушбу синдромни «вегетатив дистония синдроми» деб аташ маъқул топилди.

ВДС синдроми, асосан, ёшлар орасида кўп учрайди. ВДС турли касалликларнинг клиник синдроми сифатида намоён бўлганлиги боис, унинг аҳоли орасида тарқалишига оид аниқ статистик маълумотлар йўқ.

Этиологияси ва патогенези. ВДС келиб чиқишида наслий-конституционал омилларга катта урғу берилади. ВНС нинг симпатик ва парасимпатик қисмлари орасидаги морфофункционал номутаносиблик ёки уларнинг кечикиб ривожланиши ВДС келиб чиқишининг асосий этиопатогенетик омилларидан бири деб ҳисобланади. Бу номутаносиблик, айниқса, ўсмирлик ёшида клиник симптомлар билан намоён бўла бошлайди. ВДС га мойиллиги бор одамларда жинсий етилиш даври, ҳайз кўриш, ҳомиладорлик, психоэмоцио­нал стресс, носоғлом турмуш тарзи каби ҳолатлар вегетатив дисфункцияни янада кучайтириб юборади. Наслий-конституционал мойиллик яққол намоён бўлган ўсмирларда ҳатто тўйиб овқат ейиш, мактаб, коллеж ёки лицейдаги талаблар, ёшига мос бўлмаган оғир жисмоний меҳнат, мириқиб ухламаслик, оиладаги носоғлом муҳит, ҳавонинг исиб кетиши ва бошқа метеорологик омиллар ВДС ривожланишига туртки бўлади.

Эрта болалик давридан буён ўткир респиратор инфекциялар ва сурунка­ли кечувчи йирингли жараёнлар (синуситлар, отит, тонзиллит) кўп кузатиладиган, яъни халқ тили билан айтганда, кўп шамоллайдиган болалар ҳам ВДС ривожланишига мойил бўлишади. Ушбу синдром ривожланишида бош мия касалликларининг ҳам ўрни катта. Чунки бош мияда супрасегментар вегетатив марказлар жойлашган. Шу боис ҳар қандай церебрал патология ёки нейроинфекциялар ВНС дисфункциясига сабаб бўлади. Шу ерда ВНС турли патоген омилларга ўта сезгир эканлигини ҳам алоҳида таъкидлаб ўтиш лозим. Маълумки, ВНС гомеостазни, яъни ички аъзолар ва системалар фаолиятини таъминлаб, организмни ўзгариб турувчи турли ташқи таъсиротларга мослаштиради, психоэмоционал ва жисмоний фаолликни оширишда бевосита иштирок этади.

Организмдаги ҳеч бир физиологик ва патофизиологик жараёнлар ВНС иштирокисиз кечмайди. Турли экзоген ва эндоген омилларга жавобан юза­га келадиган турли хил вегетатив реакциялар ҳимоя функцияси деб эътироф этилади. Маълум бир вазиятларда ушбу ҳимоя функцияси вегетатив бузилишлар билан намоён бўлади. Шунинг учун ҳам турли хил патологик ҳолатларда вегетатив реакцияларни кузатамиз. Уларнинг қай даражада юзага келиши организмнинг патоген омилларга бўлган реакцияси ва таъсир этиш кучига кўп жиҳатдан боғлиқ. Албатта, бу ерда наслий-конституционал мойилликнинг ўрни ҳам катта.

Вегетатив функцияларни таъминлашда гуморал механизмлар бевосита иштирок этади. Шу боис гипоталамо-гипофизар система касалликлари турли даражадаги нейроэндокрин ва вегетатив-висцерал бузилишлар билан намоён бўлади. Гипоталамо-гипофизар соҳа зарарланиши оддий вегетатив дисфункциялар эмас, балки симпатоадренал ва холинергик кризлар ҳамда кучли метаболик бузилишлар сабабчиси ҳамдир. Климактерик даврда юзага келадиган вегетатив бузилишларни ҳам алоҳида кўрсатиб ўтиш лозим. Сурункали ичкиликбозлик, гиёҳвандлик ва заҳарли кимёвий воситалар билан ишлаш ҳам вегетатив дисфункцияни вужудга келтиради. Бир қатор соматик касалликлар, яъни артериал гипертония, сурункали бронхит, бронхиал астма, ошқозон-ичак системаси касалликларида ҳам вегетатив бузилишлар кузатилади.

Оғриқлар билан вегетатив дисфункциялар орасида ҳам узвий боғлиқлик бор. Тананинг қайси соҳасида жойлашган бўлишидан қатъи назар, ўткир ва сурункали оғриқли синдромлар вегетатив бузилишлар билан намоён бўлади. Вегетатив дисфункциялар нафақат ВНС нинг супрасегментар, балки сегментар тузилмалари патологиясида ҳам кўп учрайди. Идиопатик ва симптоматик ПВЕ нинг барча турларида вегетатив бузилишлар вужудга келади. Айниқса, Фабри касаллиги, Райли-Дей ва Шай-Дрежер синдромларида кучли вегетататив-висцерал бузилишлар пайдо бўлади. Булар ВНС зарарланиши билан кечувчи наслий касалликлар бўлиб, уларнинг тури кўп.

Клиникаси. Асосан, ички аъзолар ва системаларнинг функционал бузилишлари билан намоён бўлади. Уларнинг қай тарзда кечиши эса бемор қайси типга тааллуқли эканлигига ҳам боғлиқ. Маълумки, симпатик ёки парасимпатик нерв системаларининг функционал устуворлигига қараб одамлар симпатикотоник ва ваготоник типларга ажратилади (16.3-жадвал).

16.3-жадвал

Симпатик ва парасимпатик нерв системалар функциялари

 Симпатикотониклар. Симпатикотоникларга хос белгилар болалик давридаёқ яққол кўзга ташлана бошлайди. Улар қизғин характерга эга, атрофдаги воқеалар ва ўзига бўлган муносабатларга дарҳол реакция берадиган, кайфияти тез ўзгариб турадиган, оғриқларга сезгир, фикри тез чалғийдиган шахслардир. Уларда сангвиник ва холерикларга хос хулқ-атворни кузатиш мумкин. Бу белгилар гиперстеник невроз белгиларига ҳам ўхшаб кетади. Стрессли вазиятларда уларнинг қорачиқлари кенгайиб оғзи қурийди, ранги оқаради, юрак уриши тезлашади ва санчиб оғрийди, АҚБ кўтарилади, боши ва танаси қизиб кетади, оёқ-қўллари эса "музлаб" қолади ва уюшади. Стрессли вазият ўтиб кетгач, беморнинг тез сийгиси келади.

Симпатикотониклар яхши иштаҳага эга бўлса-да, деярли семиришмайди ва астеник тана тузилишига эга бўлишади. Бунинг асосий сабаби уларда моддалар алмашинувининг тезлиги билан изоҳланади. Уларни, кўпинча, атоник қабзият ва метеоризм безовта қилади. Териси оқимтир тусга эга ва доимо қуруқ, оёқ-қўлларининг учи совуқ ва тез увишадиган бўлади. Объек­тив текширишлар кучли оқ дермографизмни кўрсатади. Вестибуляр ва рес­пиратор бузилишлар хос эмас. ЭКГ – синусли тахикардия, Р-Q интерва­ли қисқарган, ST сегменти изометрик чизиқдан пастга силжиган ва Т тиш силлиқлашган бўлади.

Ваготониклар. Сайёр нерв (n.vagus) мия устунида жойлашган парасимпатик нерв системаси ядроларининг энг муҳим қисмидир. N.vagus тармоқлари аксарият ички аъзолар ва системаларни иннервация қилади, уларнинг фаолиятини бошқаришда бевосита иштирок этади. Шунинг учун ҳам "парасимпатикотония" атамаси ўрнига "ваготония" атамаси кўп қўлланилади. Ваготоникларда симпатикотоникларга хос хулқ-атворнинг аксини кўриш мумкин. Улар пассив, атрофдаги воқеа ва ҳодисаларга суст, тез чарчаб қоладиган одамлардир. Уларнинг бир қарорга келиши бирмунча қийин бўлиб, бирор ишни бажаришда иккиланишлар кузатилади. Ваготониклар апатия ва ипохондрияга мойил одамлар. Уларнинг хулқ-атворида меланхолия ёки астеник неврозга хос белгилар яққол кўзга ташланади. Ортиқча ҳиссий ва жисмоний зўриқишлар ваготониклар иш фаолиятини сусайтириб юборади.

Ваготониклар иштаҳаси суст бўлса-да, семиришга мойил одамлар ҳисобланади. Бунинг асосий сабаби моддалар алмашинуви сустлигидир. Улар "сув ичсам ҳам семираман", деб шикоят қилувчилар тоифасига киришади. Ваготоникларнинг жаҳли чиқса қорачиқлари тораяди, юрак ури­ши секинлашади, АҚБ тушиб кетади, боши айланади, кўнгли айнийди ва қулоқлари шанғиллай бошлайди. Бундай пайтларда синкопе ривожланиши ҳам мумкин. Стресс пайтида ҳаво етишмай қолиши, бўғилиш, томоқда бирор нарса тургандек бўлиш ҳолатлари ҳам рўй беради. Ваготоникларда чуқур хўрсиниб қўйишлар кўп учрайди. Одамлар гавжум ва ҳавоси димиққан жойлар уларга ёмон таъсир қилади, совуққа ҳам чидамсиз бўлишади. Шу боис ваготониклар радикулалгия ва артралгияларга мойил кишилардир. Тунда кузатиладиган "безовта оёқлар" ҳамда сурункали чарчаш синдроми, акроцианоз, терининг мармар тусда бўлиши, кучли қизил дермогра­физм, кўп терлаш, терининг ёғли ва нам бўлиб юриши ҳам ваготониклар учун жуда хос. Эрталаб уйғонганда уларнинг юз-кўзлари бироз шишган ва кўзлар таги салқиган бўлади. Чунки бу одамларда суюқликнинг организмда ушланиб қолишига мойиллик бор. Баъзида аёллар "шишиб кетаяпман" деб диуретиклар ичишни хуш кўришади ва нефролог ёки эндокринологга қатнаб юришади. Ваготоникларни гиперсаливация (айниқса, тунда), спастик колит, баъзида диарея, овқатнинг қийин ҳазм бўлиши ва абдоминалгиялар ҳам безовта қилади. Бундай шикоятлар билан улар терапевтларга қатнаб юришади.

Ваготоникларда юрак мускуллари тонуси пасайган ва юрак тони бўғиқ бўлади. ЭКГ да синусли брадикардия (баъзида, брадиаритмия ёки экстрасистолия), Р-Q интервали чўзилган, ST сегменти изометрик чизиқдан юқорига силжиган ва Т тиш ампитудаси катталашганлиги аниқланади.

Кардиоваскуляр бузилишлар. Бундай бузилишлар ВДС нинг энг кўп учрайдиган симптомларидир. Симпатикотониклар ва ваготоникларда кардиоваскуляр бузилишлар турлича кечади. Бу ҳақда юқорида айтиб ўтдик. Амалий тиббиётда ВДС нинг кардиоваскуляр бузилишлар устунлик қиладиган тури нейроциркулятор дистония деб аталган.

ВДС билан касалланган 40 ёшдан ошган беморларда кардиалгиянинг кўп кузатилиши уларни хавотирга солиб қўяди. Бундай беморлар стенокардиядан қўрқиб, бир неча бор ЭКГ текширувларидан ўтиб юришади. Юрак соҳасидаги оғриқлар санчувчи, куйдирувчи ва сиқувчи хусусиятга эга. Стенокардиядан фарқли ўлароқ, бу оғриқлар жисмоний зўриқишларда кучаймайди, иррадиа­ция қилмайди, нитратлардан сўнг ўтиб кетмайди, ЭКГ да ишемия белгилари аниқланмайди. Кардиалгия, асосан, психоэмоционал стрессдан сўнг ёки вегетатив криз пайтида вужудга келади. Оғриқ кўп ҳолларда соатлаб сақланади, кам ҳолларда тез ўтиб кетади. Шунингдек, юрак соҳасида увишиш, гипервентиляция, қўрқув ва хавотир белгилари пайдо бўлади. Бу белгилар мажмуаси кардиосенестопатик синдром деб аталади.

Психовегетатив бузилишлар вегетатив дистонияда кўп учрайди. Бу бузилишлар аксарият ҳолларда ВДС нинг асосий клиникасини белгилаб беради. Психовегетатив бузилишлар яққол намоён бўлганда, бевосита "психо­вегетатив синдром" атамасини қўллаш мақсадга мувофиқ. Психовегетатив синдром депрессияга мойил кишиларда, эпилепсия, шизофрения, гормонал дисфункция, тез-тез такрорланувчи стресслар ва сурункали равишда спиртли ичимликлар истеъмол қилувчиларда кўп учрайди. Меланхолик типдаги шахслар ҳам психовегетатив бузилишларга мойил бўлишади.

Психовегетатив синдромда беморнинг кайфияти тез-тез бузилиб туради, доимо дисфория ҳолатида юради, арзимаган нарсага жаҳли чиқаверади, ҳиссий портлашлар кузатилиб туради, атрофдаги воқеалардан доимо норози бўлиб юради. Баъзида депрессияга тушиб, ҳеч ким билан гаплашмай қўяди, ҳеч нарсадан қониқмайди. Ақлий ва жисмоний ишларга хоҳиши бўлмайди, паришонхотир бўлади, хотираси доимо панд беради. Ушбу бузилишлар кучли тахикардия ёки брадикардия, АҚБ ўйнаб туриши, гипо- ёки гипергидроз, иштаҳа йўқолиши ва бошқа психосоматик бузилишлар билан биргаликда кузатилади. Аксарият ҳолларда психовегетатив синдром кучли қўрқув ва хавотир билан намоён бўлади. Қўрқув ва хавотир беморнинг бутун вужудини қамраб олади. Беморнинг фикри хаёли фобиядан қутулиш бўлиб қолади. Психовегетатив синдромда обсессив-компульсив бузилишлар ҳам кўп учрайди. Бундай бемор тиббий-психологик ёрдамга муҳтож бўлиб қолади.

Респиратор бузилишлар гипервентиляцион синдромда кузатиладиган белгилар билан намоён бўлади. Гипервентиляцион синдром ушбу бобда алоҳида мавзу қилиб ёритилган.

Гастроэнтерологик бузилишлар иштаҳа бузилиши, қабзият, қорин соҳасида ёқимсиз оғриқлар, метеоризм белгилари билан намоён бўлади. Бе­мор овқатнинг қийин ҳазм бўлиши, жиғилдон қайнаши, ютинганда томоқда худди бир нарса тургандек бўлиши, ич қотиши ва дам бўлишидан шикоят қилиб юради. Бемор оч қолса титраб кетади ва дарров овқат еб олиши керак бўлади. Объектив текширувларда ошқозон-ичак системасининг органик касалликлари аниқланмайди. Бундай беморга терапевтлар "қўзғалган ичак синдроми" деб ташхис қўйишади.

Тер ажралиши бузилишлари гипо- ёки гипергидроз билан намоён бўлади. Бироқ гипергидроз кўп кузатилади. Баъзида бемор шу қадар кўп терлайдики, ҳатто сочиқ ҳам ҳўл бўлиб кетади. Терлаш ҳаяжонланганда, жисмоний иш қилганда ва тўйиб овқатланганда кучайиб кетади. Бундай беморлар айнан мана шу терлашдан қутулиш учун докторма-доктор қатнаб юришади.

Гипертермик синдром вегетатив дистониянинг бошқа турларига қараганда кам учрайди. Бундай ҳолатлар, кўпинча, ўтказилган нейроинфекция, бош мия жароҳати, эндокрин бузилишлар ва кучли стрессдан сўнг ривожланган ВДС да кузатилади. Кўп ҳолларда тана ҳарорати 37–38°С, кам ҳолларда 39–40°С га етади. Бундай беморлар қонида яллиғланиш реакциялари аниқланмайди, улар ҳолсизланиб ётиб қолишмайди, врач қабулига бемалол ўзлари қатнаб юришади. Яллиғланишга қарши дорилар, аспирин ва антибиотиклар таъсири жуда паст бўлади ёки умуман таъсир қилмайди. Анксиолитиклар ёки бошқа вегетотроп дорилар эса тана ҳароратини яхши пасайтиради. Психоэмоционал стресс сабабли ривожланган ва вегетатив бузилишларсиз намоён бўладиган гипертермик синдромда "психоген гипертер­мия" ташхиси қўйилади. Субфебрилитет бир неча ой ва йиллаб сақланиши мумкин. Тана ҳарорати кундузи баландроқ (38–39°С), кечаси пастроқ (37–38°С) бўлади. Шунингдек, бемор тинчланганда, транквилизатор ичганда ҳам тана ҳарорати нормага тушиши мумкин. Баъзида эса ҳеч қандай дори-дармонлар самара бермайди. Беморни бу тарзда ҳадеб самарасиз даволашга уринавериш унда ятропатияни юзага келтиради. Бундай беморни режали тарзда кузатувга олиш ва психотерапевтик ёрдам кўрсатишнинг ўзи кифоя. Вақт ўтиб, тана ҳарорати яна нормага қайтади.

Гипотермия гипертермияга қараганда кам учрайди ва оғирроқ кечади. Тана ҳарорати 35°С дан пастга тушганда гипотермия деб хулоса чиқарилади. Гипотермия артериал гипотензия, умумий ҳолсизлик, кўп терлаш ва умумий титрашлар билан намоён бўлади. Бемор совуқ қотганидан шикоят қилади. Иссиқ одеялга ўраниб олади. Беморлар гипотермияни гипертермияга қараганда оғирроқ кечиришади. Гипотермия гипертермияга ўхшаб узоқ давом этмайди.

ВДС, шунингдек, невроген қовуқ синдроми ва эректил дисфункциялар билан ҳам намоён бўлади.

Кечиши. Вегетатив дистония синдроми клиникаси бир хил кечмайди. Симптомлар гоҳ зўрайиб, гоҳ сусайиб туради. Тинч ҳолатда ва беморнинг атрофида яхши психологик муҳит яратилганда ВДС енгил кечади. Психоэмоционал стресс, жисмоний зўриқишлар, метеоқўзғалишлар (айниқса, ер магнит майдонининг кучайиши) ва ўткир инфекциялардан сўнг касаллик белгилари зўраяди. Бу вазиятлар тез-тез такрорланаверса, вегетатив бузилишлар со­ни кўпаяди, янги симптомлар қўшилади ва беморнинг тузалиши кечикади. ВДС турли вегетатив кризлар билан ҳам кечади.

Вегетатив кризлар – тўсатдан рўй берувчи ва кучли ифодаланган вегетатив бузилишлар билан кечувчи пароксизмлар. Вегетатив кризлар ўртача 30–60 дақиқа давом этади. Унинг вагоинсуляр ва симпатоадренал типлари фақрланади: 1) вагоинсуляр кризлар – АҚБ пасайиб кетиши, беморнинг ранги оқариб кетиши, кўнгил айниши, қусиш, гипотермия, кардиалгия, абдоминалгия, нафас сиқиши, тер босиш, умумий титроқ ва баъзида хушдан кетишлар билан намоён бўладиган ҳолат; 2) симпатоадренал криз – АҚБ кўтарилиши, кучли қўрқув ва хавотир, ўлим қўрқуви, бош оғриқ, умумий титроқ, тахи­кардия, кардиалгия, оғиз қуриши, тана ҳарорати ошиши ва полиурия билан намоён бўладиган ҳолат. Кучли хавотир ва қўрқув билан кечувчи вегетатив кризлар психовегетатив кризлар деб ҳам аталади.

КХТ-10 да вегетатив кризлар алоҳида ажратилмаган. Шундай бўлса-да, бу атамадан клиник тиббиётда фойдаланишади.

Ташхис. Вегетатив дистония клиник синдром бўлиб, у алоҳида касаллик эмас. Демак, аввал ВДС этиологияси аниқланиб, кейин ушбу синдром кўрсатиб ўтилади. Битта-иккита вегетатив бузилишларга асосланиб ВДС қўйиш мумкин эмас. ВДС – ўзгариб турувчи турли-туман психоэмоционал, вегетатив ва соматик бузилишлардан иборат синдром. Ташхис қўйишда буни эътиборга олиш лозим.

Ташхис касаллик ва ҳаёт анамнези, субъектив симптомлар хронологияси, объектив (вегетатив) бузилишлар динамикасини ўрганиш асосида қўйилади. Беморнинг ҳаёт анамнезини ўрганиш асносида болалик давридаёқ унинг вегетатив бузилишларга мойиллигини сезиш мумкин. Шу йўл билан бе­морнинг ваготония ёки симпатикотонияга мойиллиги аниқланади. Кейинча­лик турли этиологик омиллар ушбу вегетатив дисфункцияни кучайтириб юборгани маълум бўлади. Бунинг учун этиологик ташхисни аниқлаб олиш лозим. Ваготоникларда, кўпинча бронхиал астма, ошқозон яра касаллиги, нейродермит аниқланса, симпатикотоникларда – гипертония, юрак ишемик касаллиги, қандли диабет ва гипертиреоз аниқланади. ВДС аниқланган аксарият беморларнинг болалик даври оғир кечган бўлади. Улар, кўпин­ча, носоғлом оилавий муҳитда катта бўлишган, оғир жисмоний меҳнатлар қилишган ва тез-тез касалланган болалар бўлиб чиқишади.

Объектив симптомлар, асосан, вегетатив бузилишлардан иборат. Бу белгиларни ВНС ни текширувчи синамалар орқали билиб олиш мумкин. Вегетатив синамалар орқали беморнинг қайси вегетатив типга тааллуқлиги аниқланади. Бунинг учун маҳаллий ва рефлектор дермографизм, пиломотор рефлекслар, тери ҳароратини ўлчаш, Данин-Ашнер рефлекси, клиноортостатик рефлекс, ЭКГ ва кардиоинтервалография усуллари қўлланилади. Вегетатив тонусни текширишда фармакологик синамалар ҳам қўлланилиши мумкин. Бугунги кунда вегетатив тонусни ўрганувчи компьютерлаштирилган дастурлар ҳам мавжуд.

Қўшимча равишда нейрофизиологик (УТД, ЭЭГ) ва психофизиологик текширувлар ўтказилади. Шахс типини аниқлаш учун Айзенк тести жуда маъқул ҳисобланади. Унинг ёрдамида экстраверсия, интраверсия ва нейротизм даражаси баҳоланади. Айниқса, психовегетатив синдромларда психо­логик тестларнинг диагностик аҳамияти катта. Қўрқув ва хавотир даражасини баҳолашда Спилбергер-Ханин ва Гамилтон шкалаларидан кўп фойдаланилади. Бу тестларнинг хулосаси психотерапия усулини танлаш ва тўғри ўтказишга ёрдам беради. Баъзида психиатр маслаҳати зарур бўлади. Бемор­нинг гормонал статусини ўрганиш ўта муҳим ва эндокринологик текширувлардан ўтиш ҳам талаб этилади.

Даволаш. Даволаш этиологик омилларни бартараф этишдан бошланади. Стрессли вазиятларни бартараф этиш – даволашнинг энг муҳим мезонларидан биридир. Шунинг учун ҳам ташхис қўйиш ва даволаш жараёнида тиббий психолог, албатта иштирок этиши лозим. Бу ерда психоаналитик терапиянинг самараси жуда катта. Беморга аутотренинг усулларидан фойдаланиш қоидалари ҳам ўргатилади.

Инфекцион-токсик этиологияли вегетатив дистонияда беморнинг иммунитетини кўтариш ва сурункали инфекция ўчоқларини санация қилишга асосий эътибор қаратилади. Оғир жисмоний меҳнат ва беморнинг касби би­лан боғлиқ муаммольар ҳам бартараф этилиши лозим. Бемор тунги ишда ва экстремал шароитларда ишламаслиги керак. Эндокрин бузилишлар (гипотиреоз, гипертиреоз) ҳам коррекция қилиниши лозим.

Фармакологик даволаш усулларидан транквилизаторлар, седатив дори­лар, анксиолитиклар ва психостимуляторлардан кўп фойдаланилади. Улар вегетотроп таъсирга эга.

Седатив дорилар. Валериан ва арслонқуйруқ нафақат тинчлантирувчи таъсирга эга, балки мия устунида жойлашган вегетатив марказлар орқали умумий вегетатив тонусга ҳам ижобий таъсир кўрсатади. Валериан илдизлари ёки арслонқуйруқ дамламаси (10 г ўт 200 мл сувда дамланади) 1 ош қошиқдан 3 маҳал оч қоринга ичиш буюрилади. Кечқурунгиси ётишдан олдин ичилади.

Транквилизаторлар анксиолитик таъсирга эга бўлиб, қўрқув, хавотир ҳамда соматовегетатив бузилишлар, психоген оғриқларни бартараф этади ва кучли ухлатувчи таъсирга эга. Транквилизаторлардан диазепам (элени­ум, реланиум, седуксен) 2,5–5 мг дан кунига 2–3 маҳал ичишга тавсия этила­ди. Симпатоадренал кризларни бартараф этишда 2 мл диазепам 5 мл натрий хлориднинг физиологик эритмасига қўшиб венадан секин юборилади. Феназепим ҳам юқори самарага эга бўлган транквилизатордан ҳисобланади. Бу дорини 0,5 мг дан кунига 2–3 маҳал ичиш буюрилади. Оксазепам (нозепам, тазепам) 0,01 г дан кунига 2–3 маҳал, медазепам (мезапам, рудотел) 0,01 г дан кунига 2–3 маҳал, тофизопам (грандаксин) – кундузги транквилизатор 0,05–0,1 г дан кунига 2–3 маҳал ичиш тавсия этилади. Транквилизаторлар 2–3 ҳафта мобайнида қабул қилинади.

Беллоид ва беллатаминал ҳам кенг қўлланилади. Бу дорилар адренергик ва холинергик системалар қўзғалувчанлигини камайтиради, гипоталамик марказлар орқали вегетатив бузилишларни коррекция қилади. Беллоиднинг 1 таблеткаси 30 мг бутобарбитал, 0,1 мг белладонна алкалоидлари, 0,3 мг эрготоксиндан иборат. Беллоидни 1 табл. кунига 2–3 маҳал ичиш тавсия этилади. Беллатаминалнинг 1 таблеткаси 20 мг фенобарбитал, 0,3 мг эрготамин, 0,1 мг белладонна алкалоидларидан иборат. Бу дори кунига 1 табл. 2–3 маҳал ичилади. Тинчлантирувчи дорилардан персен, новопассит, валериан экстракти 1–2 табл. кунига 3 маҳал ичиш тавсия этилади.

Антидепрессантлар депрессия, қўрқув, хавотир ҳамда психосома­тик бузилишларни коррекция қилишда кенг қўлланилади. Психосома­тик бузилишлар ниқобланган депрессиянинг клиник симптомларидан ҳисобланади. Шунинг учун психосоматик бузилишларда антидепрессан­тлар кўп қўлланилади. Амитриптилин (триптизол) 25 мг дан кунига 2–3 маҳал, имипрамин (имизин, мелипрамин) 25 мг дан кунига 2–3 маҳал, терален 20–40 мг/кун, сонапакс 25–50 мг тавсия этилади. Депрессиянинг енгил турида азафен кунига 0,075–0,125 г дан буюрилади. Замонавий антидепрессантлардан: флуоксетин (прозак) 20 мг, пароксетин (рексетин) 20 мг, золофт 50 мг, велаксин 75 мг тавсия этилади. Антидепрессант кам дозада тавсия этилади ва ҳар 3–5 кунда унинг дозаси оши­риб борилади. Кўзланган натижага эришилгач терапевтик доза ушлаб турилади ва аста-секин камайтирилади. ВДС билан касалланган беморни антидепрессант билан даволаш 4–6 ҳафта мобайнида олиб борилади.

Ноотроп дорилардан пирацетам кенг қўлланилади. Пирацетам (ноотропил) миядаги метаболик ва энергетик жараёнларни яхшилайди, когнитив функцияларни фаоллаштиради. Ноотроплар адинамия, апатия ва психастенияларда кенг тавсия этилади. Пирацетамни 0,4–0,8 г дан кунига 3 маҳал 4–8 ҳафта мобайнида ичиш буюрилади. Шунингдек, фенотропил, пантокальцин, фенибут ҳам тавсия этилиши мумкин.

Симпатоадренал система фаоллиги ошиши сабабли юзага келган вегетатив бузилишларда (тахикардия, артериал гипертония) бета-адреноблокаторлар кенг қўлланилади. Бу мақсадда пропранолол (анаприлин, индерал, обзидан) буюрилади. Бу дори кунига 40–120 мг дан ичилади. Даволаш 4–6 ҳафта давом эттирилади. Кўзланган натижага эришилгач, унинг дозаси камайти­рилади. Пропранолол симпатикотоникларда қўрқув ва хавотирни ҳам бартараф этишга ёрдам беради.

Артериал гипотония, адинамия, астения, апатияларда женшен дамламаси ва элеутерококк экстракти 20–30 томчидан кунига 3 маҳал ичишга тавсия этилади. Бугунги кунда таркибида женшен сақловчи дорилар тури кўп бўлиб, вегетатив бузилишларни коррекция қилишда улардан кенг фойдаланилади.

Абдоминал бузилишларни (оғриқ, метеоризм, ичаклар спастикаси) коррекция қилиш учун сулпирид кунига 200–600 мг, метоклопрамид 20–40 мг, мотилиум 20–30 мг, фаоллаштирилган кўмир 10 кг тана вазнига 250 мг (1 табл.) ичиш тавсия этилади. Шунингдек, ношпа ва никотин кислотаси ҳам ичак дисфункциясида самаралидир. Бемор спиртли ичимликлар, аччиқ ва шўр овқатларни истеъмол қилишдан ўзини тийиши керак. Хамирли овқатларни чеклаш лозим. Яхши ҳазм бўладиган енгил овқатларни кам-камдан тановвул қилиш тавсия этилади.

Кучли терлашларда формалин, калий перманганат ёки танин кислотали ванналар қабул қилинади. Шунингдек, турли транквилизаторлар, седа­тив дорилар, анксиолитиклар, балчиқ билан даволаш, бўйин-елка соҳасига тинчлантирувчи дорилар электрофорези ҳам ортиқча терлашни пасайтиради. Психоген гипертермияда пирроксан 15 мг дан кунига 3 маҳал ичиш тавсия этилади. Гипертермия ва бошқа вегетатив бузилишларни коррекция қилишда 20–40 мг (1–2 амп.) амитриптилин 0,9 % ли 250 мл натрий хлор эритмасида венадан томчилатиб юборилади. Бу муолажа 5–7 кун мобайнида қилиниши мумкин.

Вегетатив бузилишларни бартараф этишда турли гиёҳлардан тайёрланган дамламалар, физиотерапевтик усуллар, умумий массаж, игна билан даволаш каби муолажалар кенг қўлланилади.

Артериал гипертония билан намоён бўлувчи вегетатив бузилишларда бўйин-елка соҳасига 5–10% натрий ёки калий бромид эритмаси, 5% ли маг­ний сулфат эритмаси ҳамда новокаин, анаприлин, панангин ва никотин кислотаси электрофорез йўли билан юборилиши мумкин. Дориларни электро­форез йўли билан юбориш, айниқса, ипохондрия билан намоён бўлувчи ВДС да жуда фойдали. Чунки бундай беморлар турли хил даволаш усулларини ёқтиришади. Бу мақсадда плацеботерапия усули ҳам кенг қўлланилади.

Артериал гипотонияда бўйин-елка соҳасига кофеин электрофорези қилинади. Бу соҳага электростимуляция ва дорсанвал муолажаларини ўтказиш яхши самара беради.

Радонли, йод-бромли, олтингугуртли, азотли, карбонат ангидридли ванналар вегетатив бузилишлар ва вегетатив оғриқларни коррекция қилишда са­марали воситалардир. Маҳаллий оғриқлар билан намоён бўлувчи вегетатив бузилишларда электро- ва магнитотерапия, парафин ва балчиқ аппликациялари фойдали ҳисобланади. Вегетатив бузилишларнинг ҳар қандай турида сиҳатгоҳларда дам олиш ва мўътадил иқлимга эга давлатларга сайр қилиб туриш тавсия этилади.

Прогноз. Аксарият ҳолларда яхши.

 Профессор Зарифбой Ибодуллаев