АНГИОТРОФОНЕВРОПАТИЯЛАР

Ангиотрофоневропатиялар (ангиотрофоалгик синдром) – яққол ифодаланган вазомотор ва трофик бузилишлар билан намоён бўлувчи вегетатив бузилишларнинг умумий номи. Ангиотрофоневропатияларга Рейно синдроми, эритромелалгия, турли этиологияли нейроваскуляр синдромлар, вегетатив невропатиялар, симпаталгиялар, диабетик полиневропатиялар, туннел синдромлар, коллагенозлар (систем қизил бўрича, склеродермия, ревматоид артрит, тугунли периартрит), нейроэндокрин касалликлар, хавфли ўсмалар сабабли ривожланган вазомотор ва трофик бузилишлар киради. Ангиотрофоневропатия синдромини алоҳида кўрсатиш учун оёқ ёки қўлларда кучли вазомотор ва трофик ўзгаришлар ҳамда вазоген шишлар бўлиши керак. Агар ушбу патологик бузилишлар оғриқлар билан намоён бўлса, бу ҳолат ангиотрофоалгик синдром деб аталади. Демак, ангиотрофоневропатия (ангиотрофоалгик синдром) алоҳида касаллик эмас, балки бошқа касалликларнинг клиник синдромидир. Ушбу синдром билан намоён бўлувчи баъзи касалликлар ҳақида тўхталиб ўтамиз.

РЕЙНО  СИНДРОМИ

Рейно синдроми – периферик артерияларнинг пароксизмал спазми сабабли қўл панжаларида (кам ҳолларда оёқ панжаларида) пайдо бўладиган ишемик синдром. Периферик артериялар спазми, асосан, совуқ таъсирида ёки эмоционал стресс сабабли пайдо бўлади. Спазм пайтида панжа ва бармоқлар оқариб кетади. Спазм ўтиб кетгандан сўнг цианоз ривожланади. Цианоз ривожланиши капилляр ва веналар кенгайиши билан боғлиқ. Рейно синдроми умумий популяцияда 3–5 % ҳолатларда учрайди. Касаллик 20–40 ёшларда, баъзида ўсмирлик даврида бошланади. Эркакларга қараганда аёллар 5 баробар кўп касалланишади. Ушбу касаллик 1862 йили француз врачи A. Rauynand (1834–1881) томонидан ёзиб қолдирилган.

Этиологияси ва патогенези. Рейно синдромининг идиопатик ва симптоматик турлари фарқланади. Идиопатик Рейно синдроми 70–80 % ни ташкил қилади ва Рейно касаллиги деб аталади. Рейно касаллиги сабаби ҳанузгача номаълум. Унинг ривожланишида наслий омилларга катта урғу берилади. Бу касалликда периферик артериялар зарарланмайди, балки уларни иннервация қилувчи вегетатив марказлар дисфункцияси аниқланади.

Симптоматик (иккиламчи) Рейно синдроми бошқа бир кассалликларнинг клиник синдроми сифатида намоён бўлади. Рейно синдроми 20–30 % ни ташкил қилади. Бу синдром, кўпинча бириктирувчи тўқима касалликлари (систем қизил бўрича, склеродермия) ва периферик артериялар патологияси (облитерацияловчи артерит), специфик вирусли инфекциялар, туннел синдромлар, эндокрин касалликлар ва вибрацион касаллик сабабли ривожланади. Қон томирларни иннервация қилувчи симпатик марказлар ёки периферик артерияларнинг бевосита зарарланиши билан кечувчи ҳар қандай касалликлар Рейно синдромини юзага келтириши мумкин. Ўмровости ёки елка артериялари стенози бир томонлама Рейно синдромини юзага келтиради.

Клиникаси. Рейно синдроми хуружлари 3 босқичда намоён бўлади.

Биринчиси – вазоспазм хуружи босқичи. Тўсатдан пайдо бўлган вазоспазм сабабли қўл панжалари ва бармоқлар оқариб кетади ва жуда совуқ бўлади. Вазоспазм хуружини беморлар қуйидагича таърифлашади: "Қўлларим тўсатдан оқ мармардек оқариб, музлаб қолади ва увишиб қаттиқ оғрийди. Уларни совуқ сувгаурсам, бу ҳолат дарров пайдо бўлади". Беморнинг ушбу шикояти Рейно синдроми учун жуда хос. Симптомлар симметрик тарзда намоён бўлади. Вазоспазм хуружи оёқ панжалари, бурун-лаб атрофи ва қулоқларда ҳам кузатилади. Бу хуружлар қаерда кузатилса, ўша ерда оғриқ ва парестезиялар вужудга келади. Вазоспазм хуружи 15–30 дақиқа давом этади, баъзида бир соатгача чўзилади.

Иккинчиси – маҳаллий цианоз босқичи. Вазоспазм босқичи ўтгач, маҳаллий қон айланиш яна тикланади, оғриқ ва парестезиялар барҳам топади. Бироқ, вазоспазм хуружи пайтида ривожланган ишемик гипоксия ва териости веналари парези сақланиб қолади. Бунинг натижасида аввал оқарган жойларда цианоз пайдо бўлади, яъни тери кўкимтир-сиёҳранг тусга киради.

Учинчиси – гиперемия босқичи. Бироз вақт ўтгач, тери кўкимтир-сиёҳрангдан кўкимтир-қизғиш тусга киради, яъни маҳаллий гиперемия ривожланади. Бунинг сабаби артериялар кенгайиши ва кислородга бой бўлган қоннинг оқиб келишидир. Гиперемия кузатилган соҳаларда пульсация қилувчи оғриқлар пайдо бўлади.

Шундай қилиб, Рейно синдроми хуружлари тери рангининг 3 босқичли ўзгариши билан намоён бўлади, яъни оқариш – кўкариш – қизариш. Ҳатто тери рангининг 3 босқичли ўзгаришига қараб, Рейно синдроми ташхиси ҳеч иккиланмай қўйилади:

• совуқ таъсири остида дастлаб тери ранги оқарса (1-босқич), кейин цианотик тусга кирса (2-босқич) ва ундан сўнг гиперемия (3-босқич) ривожланса – бу аниқ Рейно синдроми.
• совуқ таъсири остида дастлаб тери ранги оқарса (1-босқич), кейин цианотик тусга кирса (2-босқич) ёки фақат оқариш кузатилса – бу Рейно синдроми бўлиши мумкин.

Агарда совуқ таъсири остида тери рангида ҳеч қандай ўзгаришлар рўй бермаса, Рейно синдроми ташхиси умуман қўйилмайди.

Ташхис. Бирламчи (идиопатик) Рейно синдроми ташхисини қўйиш учун 1932 йили E.V. Allen ва G.E. Brown томонидан таклиф қилинган диагностик алгоритмга бироз ўзгартиришлар киритилган ва у ҳануз қўлланиб келинмоқда.

     Бирламчи Рейно синдроми учун хос бўлган белгилар:

• асосан, 20 ёшгача бўлган даврда бошланиши;
• вазоспазм хуружларининг симметрик тарзда намоён бўлиши;
• периферик артериялар касаллиги аниқланмаслиги;
• терида гангрена аломатларининг бўлмаслиги;
• тирноқости капиллярларининг нормал ҳолатда бўлиши;
• ЭЧТ нинг нормал кўрсаткичлари.

Бирламчи ва иккиламчи Рейно синдромлари клиникаси бир-бирига жуда ўхшаш бўлишига қарамасдан, уларнинг фарқ қилувчи томонлари ҳам кўп.

   Иккиламчи Рейно синдроми учун хос бўлган белгилар:

• кеч бошланиши, одатда, 30 ёшдан сўнг;
• эркаклар ва аёлларда ҳам бир хил тарқалганлиги;
• бошқа касалликлар фонида ривожланиши;
• периферик артерияларда структур ўзгаришлар борлиги;
• симптомларнинг асимметрик тарзда намоён бўлиши;
• лаборатор текширувларда яллиғланиш ва аутоиммун реакциялар ёки бошқа патологик ўзгаришлар аниқланиши;
• тирноқости капиллярларида патологик ўзгаришлар аниқланиши.

     Иккала ҳолатда ҳам Рейно синдроми хуружлари совуқ ва стресс таъсири остида вужудга келади ёки кучаяди. Бироқ вазоспазм хуружлари ҳеч қандай ташқи таъсирларсиз ҳам юзага келиши мумкин. Қиш фаслида вазоспазм хуружлари тез-тез кузатилиб туради.

Қиёсий ташхис. Қиёсий ташхис, асосан, облитерацияловчи эндартериит, қорин аортаси касалликлари, васкулитлар, вегетосенсор полиневропатиялар, периферик вегетатив етишмовчилик, токсик-метаболик ангионейропатиялар ва бириктирувчи тўқиманинг систем касалликлари билан ўтказилади. Рейно синдроми ушбу касалликларнинг клиник синдроми сифатида намоён бўлиши ҳам мумкин.

Даволаш. Рейно синдроми этиологияси қандай бўлишидан қатъи назар, беморга қуйидаги кўрсатмалар берилади.

• Совуқда қолиб кетмаслик, яшайдиган ва ишлайдиган жойлар иссиқ бўлишини таъминлаш. Совуқ сувга қўл урмаслик, сой ёки совуқ ҳовузларда чўмилмаслик.
• Иссиқ кийиниш, иссиқ пайпоқ кийиш ва қўлқоп тақиб юриш.
• Чекиш, спиртли ичимликлар ва кофеин сақловчи озиқ-овқатлардан воз кечиш.
• Эмоционал стрессдан ўзини эҳтиёт қилиш.
• Вазоспазм хуружи пайтида қўлларни илиқ сувда ювиш, бир-бирига ишқалаш ёки қўлтиқ остига тиқиб иситиш.
• Вазоконстрикция чақирувчи дорилар, яъни симпатомиметиклар, клонидин, эрготаминларни қабул қилмаслик.

Бемор юқорида кўрсатилган тавсияларга амал қилса, Рейно синдроми хуружлари анча енгил кечади.

Дорилар билан даволаш. Асосан, вазодилататорлар ва гемокоагуляцияни яхшиловчи дорилар тавсия этилади. Кальций каналларини қамалга олувчи воситалар юқори даражада вазодилатация таъсирига эга. Бу мақсадда нифедипин ва амлодипин каби дорилар тавсия этилади. Нифедипинни 10–20 мг дан кунига 3 маҳал ичиш буюрилади. Бу дори тез таъсир қилувчи хусусиятга эга бўлиб вазоспазмни 15–20 дақиқа ичида бартараф этади. Нифедипинни профилактик дозаларда қабул қилиб юриш совуқ таъсири остида юзага келадиган вазоспазм хуружларининг олдини олади.

Амлодипинни 5–10 мг дан кунига бир маҳал ичиш тавсия этилади. Шунингдек, исрадипинни 2,5 мг дан кунига 2 маҳал, фелодипин 10 мг дан кунига 1 маҳал ичиш мумкин. Вазоконстрикцияни бартараф этиш учун симпатолитиклар ҳам кенг қўлланилади. Масалан, празозин вазоспазмни жуда яхши бартараф этади. Простагландинлар (алпростадил, илопрост) ҳам антиагрегант, антиоксидант ва вазодилатация қилувчи таъсирга эга бўлганлиги боис Рейно синдромида кўп тавсия этилади.

Алпростадил (вазапростан) 20–40 мкг миқдорда натрий хлорнинг 200 мл физиологик эритмасида 10 кун мобайнида венадан томчилатиб юборилади. Вазопростан узоқ вақтгача вазоконстрикцияни бартараф этади ва олдини олади. Пентоксифиллин кучли антиагрегация ва енгил вазодилатация хусусиятига эга. Пентоксифиллин 200–300 мг дан натрий хлор ёки глюкозанинг физиологик эритмасида венадан томчилатиб юборилади. Кейин уни 1–2 ой мобайнида ичиш буюрилади.

Рейно синдромида, умуман периферик артериялар спазмида ксантинол никотинат ҳам кўп қўлланилади. Бу дори венадан томчилатиб юборилиши, м/и га қилиниши ёки таблетка кўринишида узоқ вақт ичиш учун тавсия этилиши мумкин. Ксантинол никотинат вазоспазмни бартараф этади, периферик қон айланишни меъёрлаштиради, томирлар метаболизмини яхшилайди. Дори 10–15 кун инъекция кўринишида тавсия этилади, сўнгра 150 мг дан кунига 3 маҳалдан ичишга буюрилади.

Хирургик даволаш. Консерватив даволаш муолажалари кўзланган натижани бермаса, хирургик усуллар, яъни локал дигитал симпатэктомия қўлланилади. Бироқ симпатэктомия ҳар доим ҳам кўзланган натижани бермайди.

Прогноз. Рейно синдроми беморнинг ҳаётига хавф солмайди. Аммо бирламчи ва иккиламчи Рейно синдромларида прогноз турлича бўлиши мумкин. Рейно синдроми узоқ йиллар давом этувчи сурункали касаллик бўлиб, беморнинг нормал ҳаёт кечириши учун қийинчилик туғдиради. Соғлом турмуш тарзига амал қилиб, врач назоратида турган беморда касаллик енгил кечади.

ЭРИТРОМЕЛАЛГИЯ

Эритромелалгия – тананинг бир қисмида, кўпинча оёқ панжасида хуружсимон оғриқ, қизариш ва шишлар билан намоён бўлувчи касаллик. Юнончадан erythros – қизил, melos – тана қисми, algos – оғриқ дегани. Биринчи бор 1872 йили америкалик невролог S.W. Mitchell томонидан ёзилган. Шунинг учун унинг иккинчи номи – Митчелл касаллиги. Касаллик, асосан, 30 ёшдан ошганларда кузатилади, болаларда жуда кам учрайди. Эркаклар аёлларга қараганда кўпроқ касалланишади.

Этиологияси ва патогенези. Касаллик этиологияси ҳанузгача номаълум. Этиологик омил капиллярлар, артериолалар ва венулалар иннервациясининг ўткир бузилиши билан боғлиқ бўлиши мумкин. Кўп ҳолларда иссиқлик, кам ҳолларда дистал мускуллар зўриқиши ва психоэмоционал стресслар қўзғовчи омиллар ҳисобланади. Касаллик хуружлари ёзда кўп кузатилади, қишда эса камаяди.

Клиникаси. Оёқ панжасида куйдиргувчи ва лўқилловчи ўткир оғриқ, қизариш ва шиш ҳамда маҳаллий ҳарорат кўтарилиши – эритромелалгиянинг асосий симптомлари. Улар хуружсимон кўринишда намоён бўлади. Хуруж пайтида оёқ панжаси терлаб кетади. Ушбу хуружлар фақат бир томонда рўй беради. Оёқ панжасини иситганда ва юрганда оғриқ ва шишлар кучайиб кетади, совуқда ва ётганда камаяди. Хуруж бир неча дақиқадан бир неча соатгача давом этади. Худди шундай ҳолатлар қўл панжаси ва бурунда ҳам кузатилиши мумкин.

Кечиши. Сурункали кечади ва қайталовчи хусусиятга эга. Кейинчалик трофик ўзгаришлар ривожланади.

Ташхис ва қиёсий ташхис. Ташхис эритромелалгия учун жуда хос бўлган симптомларга асосланиб қўйилади. Эритромелалгияга ўхшаш ҳолатлар васкулитлар, чуқур веналар тромбофлебити, склеродермияларда ҳам кузатилади. Бундай ҳолатлар симптоматик эритромелалгия деб аталади.

Даволаш. Самарали даволаш усуллари ҳанузгача ишлаб чиқилмаган. Асосан, қон томирни торайтирувчи дорилар (мезатон, изадрин), кальций препаратлари, эрготамин, карбамазепин, тебантин, аскорбин кислотаси, аскорутин, оғриқ қолдирувчи (аналгин, диклофенак) ва седатив дорилар қўлланилади.