ГИПНОТЕРАПИЯ

Гипнотерапия қадим-қадимдан маълум. Уни барча психотерапевтик усуллардан олдин қўллай бошлашган, деган фикрлар мавжуд. Гипнотерапия турлари жуда кўп бўлиб, турли соҳаларда кенг қўлланилади. Тиббиётда гипнотерапия жуда катта аҳамиятга эга. Айниқса, невроз, депрессия ва психосоматик касалликларда гипнотерапия юқори даражада самаралидир. Гипнотерапияни органик касалликларда ҳам қўллаб ижобий натижаларга эришилмоқда. Аллергик дерматозлар, экзема ва бронхиал астмани бунга мисол қилиб кўрсатиш мумкин.
Гипнотерапия пайтида ҳозирда «бўртиб» турган белгиларга, клиник симптомларга эътибор қаратилади ва уларни бартараф этишга киришилади. Гипноз ўтказаётган врач беморга силаш, кўз ва сўз орқали таъсир қилса, мия пўстлоғида жойлашган уч хил, яъни сезги, кўрув ва эшитув марказлари тормозланади ва гипнозга тушиш осонлашади (1-расм).

1-расм. Гипноз техникаси. Сўз орқали таъсир қилиш – нутқ (1), силаш – сезги (2) ва кўз билан таъсир этиш – кўрув марказларини (3) тормозлайди. Бунинг натижасида бемор транс ҳолатига тез тушади ва гипноз қилиш осон кечади.

Гипнотерапия ўтказиладиган хона. Гипноз учун кенг, тинч, осойишта, ортиқча товуш ва ҳидлардан ҳоли хона зарур. Паст товушда енгил мусиқа янграб туриши мумкин. Хона деворларида фикрни чалғитувчи картиналар, айниқса, одамлар портрети бўлмагани маъқул. Агар деворда йилнинг тўрт фаслини акс эттирувчи 4 хил картина осиғлиқ турса, бу инсоннинг руҳиятига яхши таъсир кўрсатади Хонадаги мебеллар ораси ҳам иложи борича очиқ бўлиши лозим. Албатта, юмшоқ кресло ва шу каби бошқа ётоқ мебеллар албатта бўлиши керак.
Гипноз техникаси. Турли хил гипноз ўтказиш техникалари мавжуд. Улардан бирини келтириб ўтамиз. Гиппнотерапия босқичлари қуйидагича:
1-босқич. Беморни юмшоқ креслога ўтказинг. Ўзингиз унинг рўпарасига ўтириб олинг. Сиз стулда шундай жойлашингки, кўзларингиз унинг юзидан тепароқда бўлсин. Ўнг қўлингиз билан беморнинг чап қўлини, яъни пулс уришини текширадиган жойдан оҳиста ушланг. Чап қўлингизни унинг ўнг елкасига қўйинг.
2-босқич. “Ўзингизни бўш қўйинг! Менинг кўзларимга қаранг” деб, дадил овоз билан буйруқ беринг. Сиз эса унинг кўзларига эмас, балки иккала қошининг ўртасига қаранг. Акс ҳолда унинг нигоҳи кучли бўлса, сизнинг кўзларингизни чарчатиб қўйиши мумкин. Шу ҳолатда 3 дақиқа унинг иккала қоши ўртасига тикилиб туринг. Бу ҳолат унинг кўзларини чарчатиб қўяди ва трансга тушишни осонлаштиради. Бу пайтда йўталиш, овоз қириб қўйиш ёки беморнинг диққатини чалғитадиган бошқа ҳаракатлар қилиш мумкин эмас.
3-босқич. Шошилмасдан, ишончли овозда унинг кўзларига тикилиб, қуйидагиларни сўзланг:
– Бутун танангиз бўшашган ва уни илиқлик қамраб олган. Юқори қовоқларингиз оғирлашиб келяпти, ухлагингиз келяпти, бунга қаршилик қилманг. Ҳозир уйқуга кетасиз! Уйқунгиз узоқ давом этмайди ва сиз учун ўта фойдали. Сиз уйқудан тана ва руҳингиз соғлом бўлиб уйғонасиз, қушдек енгил бўласиз! Дард сизни тарк этади, кайфиятигиз юқори бўлади.
4-босқич. Сиз фақат менинг овозимни эшитяпсиз. Бир неча дақиқадан сўнг сиз уйқуга кетасиз. Сизда уйқуга кетиш хоҳиши ортиб бормоқда. Сиз бунга қаршилик кўрсата олмаяпсиз. Ҳозир мен ўнгача санайман ва сиз уйқуга кетасиз.
5-босқич. Шошмасдан доно-доно қилиб бирдан ўнгача саналади:

Бир. Юқори қовоқлар оғирлашгандан-оғирлашмоқда.
Икки. Сиз фақат менинг овозимни эшитяпсиз.
Уч. Уйқуга кетиш хоҳиши ҳар сония кучайиб бормоқда.
Тўрт. Танангиз бўшашган. Бутун вужудингиз мени тингламоқда.
Беш. Кўзларингиз юмилган. Бутунлай ҳаракатсиз ҳолатдасиз.
Олти. Сиз ухлаяпсиз.
Етти. Ухлаяпсиз, ухлаяпсиз, ухлаяпсиз...
Саккиз. Сизни буткул уйқу босган.
Тўққиз. Сиз ухлаяпсиз, ухлаяпсиз, ухлаяпсиз.
Ўн. Сиз ухлаб қолдингиз.

Эслаб қолинг: Гипноз ўтказадиган хона талабга жавоб берса ва гипнотерапия қоидаларига амал қилинса, бемор гипноз ҳолатига тез тушади. Бу ерда, албатта гипнозчи маҳорати ва тажрибаси катта аҳамиятга эга. Гипнозчи қанчалик машҳур амалиётчи бўлса, у ҳақда одамлар яхши фикрда бўлсалар, ҳар қандай инсонни гипнозга тушириш шунча осон бўлади. Элга танилган кучли гипнозчилар бир-икки сўз ва ўткир нигоҳи билан инсонни дарров гипнозга тушириб қўйишади ва сомнамбулия босқичига тез эришади. Агар гипнозни ўрганмоқчи бўлсангиз, аввал бу техникани ўсмирларда қўллаб кўриш керак. Уларни гипнозга тушириш осон.
Беморнинг чуқур гипнозга тушганига ишонч ҳосил қилмоқчи бўлсангиз ёки бунга амин бўлсангиз, унинг бир қўлини бироз кўтариб ташлаб юборинг ёки “Мен ҳозир чап қўлингизни тепага кўтараман ва уни шу ҳолатда ушлаб турасиз”, деб айтинг. Бемор худди шундай қилади ҳам. Чунки у фақат гипнозчини эшитади. Мабодо биров хонага кириб шундай топшириқ берса, бемор уни бажармайди. Чунки у гипнозчига мутлақ тобе. Гипнознинг чуқур босқичига сомнамбулия дейилади.. Бундай ҳолатга тушган одамни қуш каби сайратиш, баланд мусиқа қўйиб рақсга тушириш, кийикка ўхшатиб сакратиш, чақалоққа ўхшаб йиғлатиш ва унинг эсидан чиқиб кетган болалик даврини сўзлатиш мумкин. Гипнозчиларнинг бариси ҳам гипнозни сомнамбулия даражасига етказа олмайди. Шу боис аксарият гипнозчилар одамни транс ҳолатига тушириб ҳам ишлашади. Транс ҳолатида ҳам яхши натижаларга эришиш мумкин.
Гипноз пайтида бемор сизнинг олдингизга қайси дарддан халос бўлиш учун келган бўлса, транс ёки сомнамбулия пайтида ўша касаллик ҳақида сўзлаш керак. Сиз дарддан бутунлай халос бўлиб уйғонасиз дейилади ва у қайси касалликдан қутулиш учун сизга мурожаат қилиб келган бўлса, албатта, ўша касаллик ҳақида сўз бориши керак. Масалан, “Сиз энди аллергиядан бутунлай халос бўласиз”. “Энди сизни бош оғриғи ҳеч қачон безовта қилмайди”. “Энди сизнинг фалажланган чап қўлингиз бутунлай ишлайди”. “Энди сиз дудуқланишдан мутлақ озод бўласиз ва равон сўзлаб бошлайсиз”. “Энди сиз нафас бўғилишидан бутунлай қутуласиз ва равон нафас оласиз”. “Энди сизнинг йўқолган хотирангиз бутунлай тикланади ва сиз бўлиб ўтган воқеаларни эслай бошлайсиз” ва ҳ.к.
Гипноздан чиқариш техникаси. Гипноздан чиқариш ҳам аста-секин амалга оширилиши керак. “Ҳозир мен сизни гипноз ҳолатидан чиқара бошлайман. Мен 10 дан 1 гача санайман”
– Ўн. Сиз енгил уйқудан уйғонишни хоҳлаяпсиз.
– Тўққиз. Бутун танангизда илиқлик сезяпсиз.
– Саккиз. Танангиз қушдек енгил.
– Етти. Сиз фақат менинг овозимни эшитяпсиз ва уйғонишни истаяпсиз.
– Олти. Кўзларингизни очишни яна ва яна истаяпсиз.
– Беш. Сиз менга қулоқ солиб уйғонишда давом этасиз.
– Тўрт. Юқори қовоқларингиз жуда енгил, кўзларингизни очгингиз келяпти.
– Уч. Ҳа! Кўзларингизни очгингиз келяпти.
– Икки. Сиз ҳозир уларни очасиз.
– Бир. Очинг кўзларингизни!
Ушбу тартибда бемор уйғотилади. У албатта ўзини жуда енгил ҳис қилади ва ҳали бир оз транс ҳолатида бўлади. У билан ўзини қандай ҳис қилгани, нималарни эшитгани ҳақида суҳбатлашилади. Гипноз пайтида гапирилган касаллик ҳақида у уйғонгандан сўнг эслаш шарт эмас. Бироздан сўнг бемор тетик ҳолатда уйига юборилади. Заруратга қараб гипнотик сеанс 3-5 маротаба ўтказилиши мумкин. Биз ҳозир классик гипноз ва унинг тиббиётда қўлланилиши ҳақида сўз юритдик.
Эриксон гипнози. Милтон Эриксон (1901–1980) гипнознинг бошқа методини ўйлаб топди. Унинг классик гипноздан фарқи шундаки, мижоз сомнамбулияга туширилмайди ва у билан транс ҳолатида ишланади. Ҳозирда бу услуб “Эриксон гипнози” дейилади ва тиббиётда жуда кенг қўлланилади. Эриксон шундай деган эди: “Инсонни гипноз орқали дарддан фориғ этиш учун уни сомнамбулияга тушириш шарт эмас, транс ҳолатида ҳам шундай натижага эришса бўлади”.
Эриксон гипнозида беморга тўғридан-тўғри буйруқлар берилмайди, Сиз ҳозир уйқуга кетишингиз керак дейилмайди. Оддий сўз билан айтганда, мижоз “Мен ҳозир гипнозчининг барча буйруқларини сўзсиз бажаришим керак” деган хаёлга бормайди. Унга жуда эркин ҳаракатларга рухсат берилади. Ҳатто гипноз пайтида унга туриб юриш, деразадан ташқарига қараш ва ҳатто гипноз сеансини тўхтатиб чиқиб кетишингиз ҳам мумкин, деб огоҳлантириб қўйилади. Бундай услуб, табиийки, гипнотерапияга “ички қаршиликни” йўқотади ва мижоз ўзини жуда эркин тута бошлайди. Шу боис ҳам классик гипнозда эришилмаган натижани Эриксон гипнозида бемалол амалга ошириш мумкин. Эриксон гипнозини ўрганиш албатта осон ва уни ушбу методга қизиққан ҳар қандай врач ёки психолог эгаллай олади.
Классик гипнозда “Эшитасан ва бўйсунасан” қоидаси ҳукмрон бўлса, Эриксон гипнозида “Эшит ва хоҳласанг бўйсун” қабилида иш олиб борилади. Бундай эркинлик гипноздан қўрқадиган кўпчилик инсонларга маъқул келади ва нафақат мижоз, балки гипнозчи ҳам эркин ва бемалол ишлайди. Эриксон гипнози пайтида мижоз билан кўзлари очиқ ҳолатда бошқа нарсалар ҳақида гаплашиб ҳам ўтириши мумкин ва бироздан сўнг унга “Қалай энди асосий муаммога ўтамизми” деб гипноз сеансига қайтилади.
Эриксон гипнози пайтида мижозга тушунарли бўлган турли хил метафоралар қўлланилади. Мақсад мижознинг ички ресурсларини онг даражасига чиқариш ва уни ишга солишдан иборатдир. Эриксон сеанслари пайтида, албатта, онг остига таъсир ўтказилади ва руҳий сокинлик, осойишталик, гўзаллик, ўзига ва инсонларга меҳр-муҳаббат ҳақида сўз юритилади. Иборалар, албатта, мижознинг шахс типи ва темпераментидан келиб чиққан ҳолда олиб борилади.
Психотерапия бир нечта беморларга бир пайтда олиб борилиши ҳам мумкин. Бундай пайтларда коллектив гипноз ҳақида сўз боради. В.М. Бехтерев (1915) беморларни тўплаб, гипноз ўтказишнинг аҳамияти тўғрисида шундай деган эди: “Кўпчилик билан сеанс ўтказиш пайтида беморлар гипнозни бир-бирига юқтиришади ва унинг таъсир кучи янада ошади. Гипноз усули билан даволамоқчи бўлган гипнотерапевт бемор ўз шикоятларини айтаётганда, нималарни кўп такрорлаётганига аҳамият бериши ва бундан фойдаланиши керак”.

Manba: ©Z. Ibodullayev. Tibbiyot psixologiyasi. Darslik., 3-nashr., T.; 2019., 494b.
© Ibodullayev ensiklopediyasi., 2022 y;
©asab.cc