МОНОНЕВРОПАТИЯЛАР

Ўрта нерв невропатияси (кафт усти канали ёки карпал канал синдроми)

Этиологияси. Ўрта нерв (n. medianus) елка ва тирсак суяклари жароҳатларида кўп шикастланади. Шунингдек, кафт усти канали (карпал канал) соҳасида кафтни доимий равишда букиб-очавериш ҳам карпал синдром ривожланишига сабабчи бўлади. Масалан, темирчилар, дурадгорлар, ўймакорлар, комптьютерда кўп ишлайдиганларда ўрта нерв эзилади ва невропатия ривожланади.Ревматоид артрит ва подаграда ҳам карпал канал торайиб невропатия ривожланади. Шунингдек, кубитал венага инъекциялар қилиш пайтида ҳам бу нерв жарохатланиши мумкин.

Клиникаси. Ўрта нерв иннервация қиладиган соҳада каузалгия типида кучли оғриқлар, гипестезия, мускуллар атрофияси ва кучли вегетатив бузилишлар кузатилади. Бемор қўлини мушт қила олмайди, бош ва кўрсаткич бармоқлари букилмайди, 1- ва 5-бармоқлар учини бир-бирига тегиза олмайди. Билакни пронация қилиш қийинлашади. Бош бармоқ мускуллари (тенар) атрофияга учрайди ва бунинг оқибатида кафт жуда силлиқлашиб қолади. M. opponens атрофияси сабабли бош бармоқ қолган бармоқлар қаторида осилиб туради. Кафтдаги бу ўзгаришлар сабабли беморнинг қўли худди маймун панжасига ўхшаб қолади.

49-расм. Ўрта нерв зарарланиш белгилари ва уларни аниқловчи синамалар

50-расм. Билак, тирсак ва ўрта нерв иннервация қиладиган соҳалар. Ушбу соҳаларда неврал типда сезги бузилишлари аниқланади.

Сезги бузилишлари оғриқ кузатиладиган жойларга қараганда камроқ соҳани эгаллайди. Чунки терини иннервация қилувчи соҳалар бир-бирига ўтиб кетади. Қўл панжасининг радиал юзаси ва 1-, 2-, 3-бармоқлар ҳамда 4-бармоқ ярмининг кафт юзасида гипестезия кузатилади.

Ташхис ва қиёсий ташхис.

Электронейромиография қилинади, кафт КТ қилинади ва карпал каналнинг туғма торлиги изланади. Қиёсий ташхис бўйин остеохондрозида радикуляр синдром, норвонсимон мускул синдроми (Наффцигер касаллиги), бармоқларни букувчи мускуллар лигаментити билан ўтказилади.

Даволаш. Асосий урғу оғриқни қолдиришга, синаптик ўтказувчанликни таъминлашга, синкинезия ва контрактураларни бартараф этишга, тинчлантирувчи дориларни тавсия этишга қаратилади.

1. Кетопрофен (кетонал) 2 мл (100 мг) кунига 1-2 маҳал м/и га қилинади. Оғриқ тўхтагандан кейин мелоксикам (амелотекс) 7,5-15 мг (1-2 табл) дан кунига 1 маҳал ичишга буюрилади. Вазиятга қараб ушбу дорилар 10-15 кун мобайнида тавсия этилади.
2. Ксефокам 1 флакон (8 мг лиофилизат) дори 0,9% ли 50 мл натрий хлорид эритмасида вена ичига томчилатиб юборилади. Бу дори тезда оғриқни бартараф этиш зарурати туғилганда қилинади. Ушбу инъекцияни 3 кун мобайнида қилиб, сўнгра 1 табл (4-8 мг) кунига 1-2 маҳал ичишга буюрилади. Ксефокамнинг 8 мг ли эритмасини узун нинада м/и га чуқур қилиш ҳам мумкин. Бир кунлик дозаси 16 мг дан ошмаслиги керак.
3. Трамал (трамадол) ўта кучли оғриқларда қилинади. Тез натижа олиш учун 1-2 мл (50-100 мг) трамадол вена ичига физиологик эритмада томчилатиб юборилади. Таъсири 4-5 соатга етади. Дори шу дозада м/и га ёки т/о га бир кунда 2-3 маҳал қилиниши мумкин. Трамадол таблеткаси 50 мг дан ичишга ёки ректал шағами (100 мг) кечқурун ётишдан олдин қўлланилади.
4. Карбамазепин 200 мг дан кунига 1-2 маҳал, тебантин 300 мг дан кунига 1-2 маҳал, тиопросан 100 мг дан кунига 1-2 маҳал қўшимча равишда тавсия этилади.
5. Лирика 50-75 мг дан кунига 1-2 маҳал доимий нейропатик оғриқларда ўта самарали ёки тунги оғриқларда ётишдан олдин қабул қилинади.
6. Прозерин 0,5 % ли 1 мл кунига 1-2 маҳал м/и ёки т/о га қилинади.
7. Комплигам (В гуруҳ витаминлари+лидокаин) 2 мл дан м/и га кунига 1 маҳал 10 кун мобайнида қилинади. Сўнгра ушбу дозада ҳафтасига 2-3 маҳал қилиш мумкин.
8. Санопакс 25-50 мг ёки диазепам 5 мг кечқурун ётишдан олдин тавсия этилади.
9. Диакарб 250-500 мг эрталаб наҳорга 5 кун мобайнида ичишга тавсия этилади. Орада 3 кун дам олиб яна 5 кун мобайнида қабул қилинади.
10. Ксеомин (ботулотоксин). Синкинезия ва контрактуралар пайдо бўлган нуқталарга жуда кам дозаларга ҳар 10-12 кунда 1 маҳал қилинади. Ҳаммаси бўлиб 3 та инъекция етарли. Орадан 3-4 ой ўтиб яна инъекция қилиш зарурати туғилиши мумкин.

 Билак нерви невропатияси

Этиологияси. Билак нерви (n. radialis) терига яқин жойлашганлиги боис, ўрта нервга қараганда кўпроқ зарарланади. Билак нерви елка суяги жароҳатлари, қўлга қўйилган гипслар, билакни резина билан сиқиб боғлаш (масалан, қон тўхтатиш мақсадида), елканинг ташқи юзасига қилинган инъекциялар, гавданинг тагида қўлнинг узоқ вақт қолиб кетишларида (қаттиқ жойда кўп ухлаганда) ва турли интоксикацияларда зарарланади. Умуман олганда, қўлни иннервация қилувчи нервлар ичида травма, ишемия ва инфекцияларга чидамсиз нерв – бу билак нервидир.

Клиникаси. Бемор қўл панжасини тепага ёза олмайди, бармоқларини бир–бирига яқинлаштира олмайди. Агар бемордан қўлини вертикал ҳолатда ушлаб туриш сўралса, қўл панжаси осилиб қолади ва бармоқлар эса ярим букилган ҳолатда қолади. Буни “осилиб қолган қўл панжаси” синдроми ҳам дейишади. Агар бемор қўлини олдинга чўзса, унинг қўл панжаси билак-кафтусти бўғимида пастга букилиб осилиб қолади. Бу ҳолат сарой маликаси қўлини ўптириш учун чўзиб тургандаги ҳолатни эслатади. 

51-расм. Билак нерви зарарланишининг клиник белгилари ва уларни аниқлаш усуллари

 Қўл панжаси ва бармоқларни ёзувчи мускуллар атрофияга учрайди. Нервнинг тирсак бўғимидан юқори қисми зарарланса, трицепс рефлекс ҳам пасаяди. Қўлнинг тирсак бўғимидан пастки қисмида ташқи томондаги мускуллар озади ва ушбу соҳада гипестезия кузатилади. Гипестезия кафтнинг радиал қисмининг орқа юзасида ва 1-, 2-бармоқлар ҳамда 3-бармоқ ярмининг орқа томонида аниқланади. Оғриқ ва вегетатив бузилишлар деярли учрамайди.

Тирсак нерви невропатияси

Этиологияси. Тирсак нерви (n. ulnaris) елка суяги, тирсак бўғими ва қўлнинг дистал қисми жароҳатларида кўп зарарланади.

Клиникаси. Кафт мускуллари атрофияга учрайди. Айниқса, гипотенар ва кафтнинг суяклараро мускуллари сезиларли даражада озади. Бармоқларнинг асосий фалангалари орқага қайрилади, ўрта фалангалар эса букилади, жимжилоқ чеккага сурилиб қолади. Бу ҳолат худди қуш чангалини эслатади. N.ulnaris зарарланиши учун “қуш чангали” симптоми хос. Улар қиёсий ташхис ўтказиш учун зарур. Чунки n. ulnaris зарарланганда ҳам худди n. medianus зарарланишидаги каби оғриқлар пайдо бўлади. Бу эса дастлабки ташхис қўйишда врачни иккилантириб қўйиши мумкин. Бироқ n. ulnaris зарарланганда оғриқлар кучсиз бўлади ва улар, асосан, кафтда жойлашади.

52-расм. Тирсак нерви невропатияси симптомлари

53-расм. Қўл панжалари ҳолатига қараб ташхис қўйиш.

Қўл панжалари ҳолатига қараб қайси нерв зарарланганини айтиб бериш мумкин. 1) Қўл панжаси осилиб ётса, демак билак нерви зарарланган; 2) Қўл панжаси қуш чангалига ўхшаб қолса, демак тирсак нерви зарарланган. 3) Қўл панжаси силлиқлашиб маймун панжасига ўхшаб қолса, демак ўрта нерв зарарланган;
54-расм. Шу расмга қараб “UMRU” иборасини эслаб қолсангиз n.ulnaris, n. medianus, n. radialis иннерация қиладиган соҳаларни адашмай топасиз

 Бемор 1-бармоқни 2-бармоққа, 5-бармоқни 4-бармоққа яқинлаштира олмайди. Кафтни букиш деярли сақланиб қолади. Чунки бу функцияни, асосан, n. medianus бажаради. Сезги бузилишлари тирсак нерви иннервация қиладиган соҳаларда аниқланади. Қўлнинг тирсак бўғимидан пастки қисмининг ички юзаси, кафтнинг улнар қисми, 5-бармоқ ҳамда 4-бармоқ ярмининг олд ва орқа юзаларида гипестезия кузатилади. 

Қуймич нерви невропатияси

Қуймич нерви (n. ischiadicus) L₄–L₅, S₁–S₃ сегментлар илдизчаларидан ташкил топган. Қуймич нерви тизза соҳасида иккита йирик тармоққа ажралади: болдирнинг кичик нерви (n. peroneus) ва болдирнинг катта нерви (n. tibialis).

Этиологияси. Қуймич нерви, асосан, чаноқ суяги жароҳатлари, кичик тос бўшлиғи ўсмалари, абсцесси, турли инфекцион касалликлар, ОИТС, думба соҳаси инъекцияларидан сўнг зарарланади. Ноксимон мускул синдромида бу нервнинг туннел невропатияси ривожланади. Қуймич нерви невропатияси кам учрайди.

Клиникаси. Қуймич нерви ва унинг тармоқлари ўтадиган жойлар бўйлаб босганда оғриқ кузатилади. Ласег симптоми мусбат бўлади. Болдир ва оёқ панжаси мускуллари атрофияга учрайди. Оёқ панжаси пастга осилиб ва бироз ичкарига буралиб қолади, уни юқорига букиб бўлмайди. Оёқни тизза бўғимида букиш ҳам қийинлашади. Бемор ўрнидан турганда ва қадам ташлаганда қийналади. Ахилл рефлекс пасаяди ва сўнади. Соннинг орқа юзаси, болдирнинг орқа-латерал юзаси ва оёқ панжасининг устки қисми бўйлаб гипестезия кузатилади. Оёқда вегетатив-трофик ўзгаришлар яққол намоён бўлади, панжада трофик ярачалар пайдо бўлиши мумкин. Оёқ терисининг ҳарорати пасаяди, у мармар тусга киради. Гипергидроз, цианоз ва гиперкератоз ҳам кузатилади.

Болдирнинг кичик нерви невропатияси

Этиологияси. Болдирнинг кичик нерви (n. peroneus) кўп зарарланадиган нервлар сирасига киради. N. peroneus совуққа, токсинларга, алкоголизм, ишемия ва авитаминозга жуда чидамсиз. Ҳатто ҳомиладорлик даврида ҳам енгил бўлса-да, бу нерв невропатияси кузатилиб туради. Оёқларнинг устига чўккалаб ўтирса, 10 дақиқа ўтмай оёқларнинг  увишиб қолиши ҳам n. peroneus ишемияси ҳисобига вужудга келади. Шу боис увишиш болдирнинг ташқи юзаси бўйлаб пайдо бўлади. Агарда турли этиологик омиллар қуймич нервига таъсир ўтказса ҳам, асосан, унинг перонеал толалари зарарланади. N. peroneus ёнидан ўтадиган n. tibialis эса бундай таъсиротларга бардошлидир. N. peroneus тизза бўғими ва болдир суяклари жароҳатларида ҳам кўп зарарланади.

Клиникаси. Оёқ панжаси осилиб қолади, уни тепага букиб бўлмайди ва бармоқларнинг орасини очиш ҳам қийинлашади. Бемор оёқ панжасини ташқарига бура олмайди, товони билан тик тура олмайди. Болдирнинг олдинги юзасидаги мускуллари атрофияга учрайди. Антагонист мускуллар фаоллиги ошганлиги сабабли оёқ панжаси контрактураси пайдо бўлади ва у pes equino-varus кўринишини олади. Бемор қадам ташлаганида зарарланган томонда оёқ панжасини кўтариб ташлаб юради.

Агар n. peroneus иккала томонда ҳам зарарланса, бемор осилиб қолган бармоқларини ерга уриб олмаслик учун оёқларини юқорига кўтариб ташлаб юради. Унинг юриши худди отнинг қадам ташлашига ўхшайди. Бу юриш “от юриши” ёки степпаж деб аталади. Оғриқлар ва вегетатив бузилишлар деярли кузатилмайди. Парестезиялар кузатилиши мумкин. Болдирнинг ташқи юзаси, оёқ панжасининг устки қисми, 1- ва 2-бармоқларнинг ички юзаси бўйлаб гипестезия аниқланади.

Болдирнинг катта нерви невропатияси

Этиологияси. Болдирнинг катта нерви (n. tibialis) невропатияси кам учрайди. Бу нерв тизза ва болдир суяклари жароҳатларида кўп зарарланади. Шунингдек, n. tibialis тарзал канал соҳасида ҳам сиқилиб қолиши мумкин. Бунда туннел синдром ривожланади.

Клиникаси. Оёқда кучли оғриқлар пайдо бўлади. Оёқ панжасини пастга букиш ва ичкарига буриш (супинация) қийинлашади. Ахилл рефлекс сўнади. Оёқ панжаси тепага кўтарилиб қолади ва бироз ташқарига бурилади. N. tibialis зарарланганда оёқ панжаси контрактурага учрайди ва у  pes calcaneus шаклини олади.

55-расм. Болдирнинг катта нерви невропатияси (а-рes calcaneus) ва болдирнинг кичик нерви невропатияси (б-pes equino-varus)

Бемор оёқ учида тик тура олмайди. Болдирнинг орқа томонидаги мускуллар ва оёқ панжасидаги суяклараро мускуллар атрофияга учрайди. Шу сабабли оёқ панжаси қуш чангалига ўхшаб қолади. Болдирнинг орқа томонида, оёқ панжаси ва бармоқларнинг пастки қисмида гипестезия аниқланади. Оёқ панжаси тагида вегетатив-трофик бузилишлар ҳам кузатилади.

Соннинг ташқи тери нерви невропатияси (парестетик мералгия)

Соннинг ташқи тери нерви (n. cutaneus femoris lateralis) L₂-L₃ бел чигалларидан ҳосил бўлади. Ушбу нерв сон терисининг олдинги-ташқи юзасини иннервация қилади.

Этиологияси. Нервнинг зарарланиши, кўпинча, унинг чов боғламларини тешиб ўтиш қисмида кузатилади. Шу боис бу нерв невропатияси туннел невропатия сифатида ўрганилади. Тос суяги жароҳатлари, чов канали соҳасидаги яллиғланиш жараёнлари ҳам унинг зарарланишига сабабчи бўлади. Шим тасмасини пастроқ боғлайдиганлар, тор шим ва тор юбка киядиганларда бу нервнинг ишемик невропатияси кўп кузатилади.

Семиз одамларда қориннинг осилиб қолиши, чов соҳаси мускулларининг ортиқча кучаниши ҳам нервнинг зарарланишига олиб келади. Бу ҳолат ҳомиладор аёлларда, оғир юк кўтариш билан боғлиқ кучли жисмоний зўриқишлар ва нотўғри спорт машқларида рўй беради. Ҳомиладор аёлларда парестетик мералгия, одатда, туққандан кейин ўтиб кетади. Чаноқ-cон бўғимини ўраб турадиган гипслар ҳам этиологик омиллардан биридир. L₂-L₃ умуртқалар орасидаги диск чурралари ҳам невралгияни келтириб чиқаради. Шунингдек, доимий тарзда тамаки чекиш ҳам касалликнинг этиологик омили ҳисобланади. Муттасил равишда тамаки чекадиган машҳур психоаналитик З. Фрейд ҳам парестетик мералгиядан азият чеккан.

Клиникаси. Касалликнинг асосий белгиси – бу соннинг олдинги-ташқи юзаси бўйлаб парестезия ва ачиштирувчи оғриқлар. Парестезия ва куйдирувчи оғриқлар биргаликда намоён бўлувчи бу невропатия парестетик мералгия деб аталади (юнонч. meros – сон). Парестезия ва оғриқлар хуружсимон тарзда пайдо бўлади. Оғриққа қараганда увишиш, ачишиш, жимирлаш каби ёқимсиз парестезиялар кўп кузатилади. Оғриқ ва парестезиялар тик турганда ва юрганда кучаяди, ётганда эса камаяди, ҳатто йўқолади. Зарарланган жойда енгил гипестезия аниқланади. Рефлекслар ўзгармайди. Касаллик белгилари бир зўрайиб, бир сусайиб туради. Тўсатдан тузалиб кетиш ҳолатлари ҳам учраб туради.

 Профессор Зарифбой Ибодуллаев