ESSENTsIAL TREMOR

Essentsial tremor (lot. tremor – titrash) – statodinamik postural tre­mor bilan kechuvchi nerv sistemasining nasliy kasalligi. Essentsial tre­mor (ET) sinonimlari ko‘p bo‘lib, ular nasliy, idiopatik, oilaviy va tug‘ma tremor deb ataladi. ET ko‘p tarqalgan kasalliklar sirasiga kiradi va 100 000 aholi soniga 300-400 kishida aniqlanadi. Erkaklar va ayollar orasida deyarli bir xil tarqalgan. ET turli yoshda uchraydi. Biroq uning eng ko‘p uchraydigan davri – bu 16-40 yoshlar. Kasallikning qaysi yoshda boshlashiga qarab bolalik, o‘smirlik, katta yoshdagi va senil (keksalik) tremorlar farqlanadi. Buyuk frantsuz nevrologi J.M. Sharko (1824-1893) "Fiziologik qarish uchun tremor xos emas" deb aytib o‘tgan. Qarilik davrida kuzatiladigan tremor sabablari (ateroskleroz, intoksikatsiya va h.k.) keyinchalik aniqlandi.

Etiologiyasi va patogenezi. Autosom-dominant tipda naslga uzatiladi. ET oilaviy bo‘lib ham, sporadik tarzda ham uchraydi. Biroq uning oilaviy turlari ko‘p bo‘lib, ba’zida kasallik oila a’zolarining yarmida aniqlanadi. Uning genetik geterogenligi isbot qilingan va oilaviy bo‘lib uchragan hollarda 2- va 3-xromosomalarda kasallik genini topish imkoni bo‘lgan. Miyada struktur o‘zgarishlar bo‘lmaydi. PET da metabolik o‘zgarishlar aniqlangan xolos.

Klinikasi va kechishi. Asosiy klinik simptomi – bu ikkala qo‘lning distal qismida simmetrik tarzda kuzatiladigan postural va kinetik tremorlar. Tremor ko‘pincha sekin-asta ikkala qo‘lda simmetrik va juda kam hollarda asimmetrik tarzda boshlanadi. Barmoqlarni yozib ikkala qo‘lni oldinga cho‘zganda kuzatiladigan titrashlarga postural tremor, maqsadga yo‘naltirilgan harakatlarni bajarayotganda kuzatiladigan titrashlarga – kinetik tremor deyiladi. Agar tremor aniq bir harakatlarni bajarayotganda (kalitni eshik teshigiga tiqayotganda, imzo chekayotganda, nina teshigidan ip o‘tkazayotganda) kuchaysa, bunga terminal tremor deb aytiladi. Terminal tremor nevrologiyada keng tarqalgan yana bir nom, ya’ni inten­sion tremor deb ham ataladi. Intension tremorni barmoq-burun sinamasini tekshirib aniqlab olish mumkin. ET da tinch holatdagi tremor juda kam kuzatiladi. Ma’lumki, tinch holatdagi tremor parkinsonizm uchun xos.

Kasallikning boshlang‘ich davrida tremor bemor hayajonlanganda yoki charchaganda kuzatilsa, keyinchalik u doimiy ravishda kuzatila boshlaydi. Tremor juda sekinlik bilan boshlanib, bemorning butun umri mobaynida kuchayib boradi. Remissiya kuzatilmaydi. Tremor chastotasi 6-12 Gts ni tashkil qiladi. Yosh o‘tgan sayin tremor chastotasi 4 Gts gacha kamayishi, amplitudasi esa oshishi mumkin. Bemor tinchlanganda tremor kamayadi, uxlaganda esa yo‘qoladi. Uxlaganda tremorning yo‘qolishi EPS patologiyasi bilan bog‘liq boshqa kasalliklar uchun ham xos.

ET da xat yozayotgan paytda kuzatiladigan tremor o‘ziga xos xususiyatlarga ega. Bemor yozayotganda qo‘lidagi tremorni pasaytirish uchun qalamni qattiq ushlab oladi. Bu esa qo‘l panjasi muskullari taranglashuviga sababchi bo‘ladi. Bora-bora uning qo‘l panjasi charchay boshlaydi, yozishi sekinlashadi, barmoq harakatlari beso‘naqay bo‘lib qoladi. Yozadigan qo‘l panjasida diskineziya va distoniya vujudga keladi, tremor amplitudasi ham kuchayadi. Bemor yozish uchun qo‘liga qalam oldi deguncha, uning qo‘l panjasida titroq kuchayib, barmoq muskullarida spazm boshlanadi va bemor yoza olmay qoladi. Ba’zi bemorlar yozayotgan paytda yonidagi odamga qaramay turishni iltimos qiladi. Chunki birov kuzatib tursa, bemor oddiy imzoni ham qo‘ya olmaydi. Lekin u ushbu qo‘li bilan boshqa harakatlarni bajarsa (tugmasini taqsa, yoqasini to‘g‘rilab qo‘ysa, hattoki qoshiq ushlasa), barmoqlarda bunday spazm kuzatilmaydi. Shu bois bu spazm yozit spazmi (grafospazm) nomini olgan. Demak, to‘g‘ri yozishga urinishlar keyinchalik unda yozish spazmi rivojlanishiga sababchi bo‘ladi.

ET da bo‘yinning spastik qiyshayishi, blefarospazm, oromandibulyar distoniya kabi fokal diskineziyalar ham kuzatiladi. Bunday holatlarda uni torsion distoniya bilan qiyoslashga to‘g‘ri keladi.

Juda kam hollarda boshda "ha-ha" yoki "yo‘q-yo‘q" tipidagi tremor kuzatiladi. Ba’zida ET faqat bosh tremori bilan namoyon bo‘ladi va uzoq vaqt monosimptom sifatida saqlanib qoladi. Biroq uni distonik titroqdan farqlash zarur. Agar bosh tremori distonik pozada (holatda) paydo bo‘lsa va boshni yon tomonlarga burganda kuchaysa, demak u distonik tremor, ya’ni muskullar distoniyasida kuzatiladigan tremorning bir turi. ET da esa bosh tremori, pastki jag‘, til, ovoz pardalari, diafragma va juda kam hollarda butun tana va oyoqlarning tremori bilan birgalikda namoyon bo‘ladi. De­mak, ET da tremor asosiy simptom bo‘lib, u qo‘llar, bosh, mimik muskullar, ovoz pardalari, til, tana va oyoqlarda kuzatiladi. Tremorning butun tanaga tarqalishiga ko‘pincha psixoemotsional zo‘riqishlar sababchi bo‘ladi. Til va ovoz pardalaridagi tremor dizartriya yoki skandirlashgan nutqqa o‘xshash vaziyatni yuzaga keltiradi va ko‘pincha qiyosiy tashxis qo‘yishda qiyinchilik tug‘diradi.

Eslatma. ET da tremor bir necha yillar mobaynida yakkayu-yagona simptom bo‘lib qoladi. Shu bois, "tremor" atamasi kasallik nomida aks etgan.

Qolgan simptomlar keyin qo‘shiladi. Bular – parkinsonizm belgilari (gipomimiya, gipokineziya, muskullar rigidligi, muskullar tonusining plastik tarzda oshishi), muskullar distoniyasi, miokloniya, miyacha simptomlari, disfoniya, tik, muskullar spazmi, migren, periferik nevropatiyalar. Ba’zida, ayniqsa, yoshi katta bemorlarda kognitiv buzilishlar kuzatilishi mumkin. Biroq ular dementsiya darajasiga etmaydi. Ko‘rsatib o‘tilgan simptomlarning keyinchalik vujudga kelishi ET tashxisini inkor qilishga asos bo‘la olmaydi.

ET engil kechuvchi kasalliklar sirasiga kirsa-da, aksariyat bemorlar qo‘l bilan bajariladigan ishlarni bajarishda ancha qiynalishadi. Deyarli barcha ishlar qo‘l bilan bajarilar ekan, ushbu kasallik bemorning to‘laqonli hayot kechirishiga to‘sqinlik qiladi. Ular jamoa joylari, mehmon va to‘y-ma’rakalarga bormaslikka harakat qilishadi va ko‘pincha uyda yolg‘iz qolishadi. Bu esa bemor ruhiyatiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Statistik ma’lumotlarga ko‘ra, 15 % bemor og‘ir nogironlik darajasiga tushadi. Spirtli ichimliklar tremorni biroz kamaytiradi, biroq keyingi kuni u yana kuchayib ketadi. Qahva va achchiq choyni doimo iste’mol qilish ham tremorni kuchaytiradi.

Klinik turlari. Essentsial tremorning klassik, ya’ni faqat tremor bilan namoyon bo‘luvchi, ekstrapiramidal va kinetik (ortostatik) turlari farqlanadi. Oxirgi 2 turi kasallikning atipik turi hisoblanadi.

Klassik (tremor) turi. Asosiy simptomi tremor bo‘lib, u tananing bar­cha joylarida kuzatilishi mumkin. Kasallikning bu turi juda ko‘p uchraydi.

Ekstrapiramidal turi. Qo‘llardagi tremor engil darajadagi ekstrapiramidal buzilishlar, ya’ni bo‘yinning spastik qiyshayishi, yozish spazmi, blefarospazm va oromandibulyar distoniya bilan birgalikda kechadi. Bunday giperkinezlar fokal diskineziyalar deb ham ataladi. Shuningdek, muskul­larda plastik gipertonus ham aniqlanadi.

Kinetik turi (ortostatik tremor). Yirik amplitudali (14-18 Gts) tre­mor kuchli intentsion tremor bilan birgalikda namoyon bo‘ladi. Yirik am­plitudali titroqlar nafaqat qo‘llar, balki tana va oyoqlarda ham kuzatiladi. Oyoqlardagi tremor bemor tik turganda kuchayib butun tanaga tarqaydi, qadam tashlab yura boshlaganda kamayib to‘xtaydi. Ba’zida bemor yirik amplitudali tremor sababli yiqilib tushadi.

Tashxis. ET tashxisini qo‘yishda klinik simptomlarga katta urg‘u beri­ladi (8.6-jadval).

8.6-jadval

Essentsial tremor tashxisini qo‘yish algoritmi (Elble, 2000)

Qiyosiy tashxis. Qiyosiy tashxis avvalambor, parkinsonizm bilan o‘tkaziladi. Chunki ikkala kasallikda ham tremor kuzatiladi. Parkinsonizm uchun tinch holatdagi tremor juda xos bo‘lib, bu simptom ET da juda kam uchraydi. Tinch holatdagi tremor ET da, asosan, 60 yoshdan oshganlarda kuzatiladi. Parkinsonizmda kuzatiladigan tremor harakat paytida kamayib, tinch holatda kuchaysa, ET da buning aksi bo‘ladi. Shuningdek, ET da muskullar tonusini tekshirayotganda tremor sababli "tishli g‘ildirak" fenomeni aniqlanishi mumkin va buni muskullar tonusi oshgan, deb baholab bo‘lmaydi. Bemorning husnixatiga ham e’tibor qaratish lozim. Parkinsonizm­da xat yirik harflar bilan boshlanib so‘ngra ular kichrayib ketsa (mi­krografiya), ET da esa yozayotganda tremor kuchayganligi bois harflar yirik va betartib joylashadi yoki barmoqlarda spazm alomatlari kuzatiladi. Biroq uzoq yillar ET bilan kasallanib kelayotgan bemorda keyinchalik gipomimiya, gipokineziya, muskullar tonusining plastik tarzda oshuvi va tinch holatdagi tremor kabi parkinsonizmga xos belgilarning paydo bo‘lishi bemorda parkinsonizm rivojlanganligidan dalolat beradi. Bunday paytda ikkala tashxis ham vrach xulosasida qayd etilishi kerak, ya’ni avval ET, so‘ngra parkinsonizm. Faqat tremor bilan "tishli g‘ildirak" simptomining mavjudligi parkinsonizm tashxisini qo‘yishga asos bo‘la olmaydi. Bu erda bemor uzoq vaqt kuzatuvga olinishi va parkinsonizmni tasdiqlovchi yoki inkor qiluvchi barcha tekshiruvlar o‘tkazilishi lozim.

Tremor boshqa kasalliklar, ya’ni nevroz, qalqonsimon bez kasalliklari (gipotireoz, gipertireoz), entsefalopatiyalar (toksik, aterosklerotik, gipertonik), strionigral sistema zararlanishi bilan kechuvchi ba’zi nasliy kasalliklar (Gallervorden-Shpatts, Shay-Dreyjer, Stil-Richardson kasal­ligi), miyacha sindromlari, polineyropatiyalarda ham kuzatilishi mumkin. ET dan farqli o‘laroq, bu kasalliklar polisimptom kasallik bo‘lib, ularni qiyoslash qiyinchilik tug‘dirmaydi.

Torsion distoniya. Ba’zida torsion distoniya tremor bilan boshlanadi va uni ET bilan qiyoslashga to‘g‘ri keladi. Ammo torsion distoniyada tremor uzoq vaqt monosimptom sifatida saqlanib qola olmaydi, tez orada muskullar distoniyasi va diskineziyasi qo‘shiladi. Agarda tremor bo‘yinning spastik qiyshayishi, yozish spazmi, oromandibulyar distoniya kabi fokal diskineziya va distoniyalar bilan namoyon bo‘lsa, ET bilan torsion distoniya orasida qiyosiy tashxis o‘tkazish mushkullashadi. Bunday vaziyatlarda chuqur o‘tkazilgan klinik-geneologik tahlil, molekulyar-genetik tekshiruvlar, kli­nik simptomlar paydo bo‘lish ketma-ketligini kuzatish orqali to‘g‘ri tashxisni aniqlab olish mumkin. Aytib o‘tganimizdek, ET bilan kasallangan bemorning oila a’zolarida ham ushbu kasallik aniqlanadi yoki aniqlangan bo‘ladi. Vrach bemorga ET tashxisini qo‘ysa, albatta, uning oila a’zolarida ushbu kasallikni aniqlashga oid tekshiruvlar o‘tkazilishi kerak.

Agar ET da tremor sekin-asta kuchayib borsa yoki tananing boshqa qismlariga tarqalsa, torsion distoniyada esa birinchi navbatda distoniya, diskineziya va giperkinezlar kuchaya boradi, kichik amplitudali tremor esa ikkinchi da­rajaga tushib qoladi. DNK testini o‘tkazish qiyosiy tashxis masalasiga yanada oydinlik kiritadi: ET da gen mutatsiyasi 3q va 2r xromosomalar, tor­sion distoniyada – 2q, 9q, 11p, 14q xromosomalarda aniqlanadi.

Gepatolentikulyar degeneratsiya (GLD). GLD ning tremor bilan boshlanadigan turini ET ning bolalik va o‘smirlik davrida uchraydigan turi bilan qiyosiy tashxis o‘tkazishga to‘g‘ri keladi. GLD ET dan farqli o‘laroq, autosom-retsessiv tip bo‘yicha nasldan-naslga uzatiladi. GLD ning titroqli turida ham kasallik qo‘l panjalari tremori bilan boshlanadi va keyinchalik mushaklar tonusi plastik tarzda osha boshlaydi. GLD da, shuningdek, miyacha simptomlari, ya’ni nistagm, intension tremor, ataksiya kabi belgilar kuzatiladi. GLD ning turli bosqichlarida zo‘raki kulish va yig‘lash, sinkopal holatlar, kognitiv va psixoemotsional buzilishlar, epilepti­form xurujlar paydo bo‘ladi. ET dan farqli o‘laroq, GLD kechishida uzoq davom etuvchi remissiya xos. GLD ning so‘nggi bosqichida tremor kamayib, mushaklar rigidligi osha boshlaydi. Shuningdek, qonda tseruloplazmin miqdori pasayishi, siydikda mis miqdori oshishi, ko‘z to‘r pardasida Kayzer-Fleysher halqasi va jigarda tsirroz belgilari aniqlanishi GLD uchun juda xos. DNK testi 13-xromosomaning 13q14-q21 lokusida defekt borligi ko‘rsatsa, GLD tashxisini to‘la-to‘kis aniqlashga yordam beradi.

Miyachaning nasliy ataksiyalari. Deyarli barcha nasliy ataksiyalar kichik amplitudali tremor bilan namoyon bo‘ladi yoki tremor bilan boshlanadi. Tremor bilan bir qatorda, miyacha ataksiyasi ham paydo bo‘la boshlaydi. Atak­siya esa ET uchun xos emas. Miyacha ataksiyasi aniqlangan bemorda MRT da miyacha atrofiyasi ham aniqlanadi. ET da esa bosh miyada struktur o‘zgarishlar kuzatilmaydi. Shuningdek, DNK testi ham tashxisni to‘g‘ri aniqlashga yordam beradi.

Tarqoq skleroz. Ba’zida ET ni TS bilan qiyoslash zarurati tug‘iladi. Chunki TS ning boshlang‘ich davrida, ayniqsa, tserebral turlarida tremor ko‘p kuzatiladi. Biroq uning bir qator boshqa belgilari, ya’ni pirami­dal miyacha, ko‘rish buzilishlari kabi simptomlari, uni ET dan farqlashga yordam beradi. Essentsial tremorda esa bu belgilar bo‘lmaydi.

Eslatma. Essentsial tremor sekin-asta zo‘rayib boruvchi kasal­lik va unda remissiya kuzatilmaydi.

MRT tekshiruvida bosh miyada kuzatiladigan leykodistrofiyalar TS uchun xos. Genealogik analiz ham katta ahamiyatga ega: ET oilaviy bo‘lib uchrasa, TS juda kam hollarda oilaviy bo‘lib uchraydi. Qiyosiy tashxis o‘tkazishda klinik simptomlar xronologiyasini doimiy tarzda o‘rganishning ahamiyati juda katta.

Nevrotik tremor. ET ni nevrotik tremor bilan farqlash juda katta qiyinchiliklar tug‘diradi. Chunki ikkala holatda ham ortiqcha hayajonlanish tremorni kuchaytiradi va ikkala holatda ham tremor, asosan, qo‘llarda kuzatiladi. ET da bemor tinchlangan holatda ham kichik amplitudali tremor kuza­tilib turadi, ya’ni tremor doimiyligi bilan ajralib turadi. Nevrozda tremor doimiy emas, ya’ni bemor tinchlanganda, uning fikrini chalg‘itganda, psixoterapiya o‘tkazilsa, fizioterapevtik muolajalar va tinchlantiruvchi dorilar qo‘llaganda tremor kamayadi yoki yo‘qoladi. Bu muolajalar samarasi ET da juda past. Shuningdek, nevrozda turli darajada ifodalangan xulq-atvor buzilishlari aniqlanadi. Ular esa ET uchun xos emas. Geneologik va xromosom analiz o‘tkazish tashxisni to‘la aniqlashga yordam beradi.

Tireotoksik tremor essentsial tremorga juda o‘xshash. Biroq qalqonsimon bezning kattalashuvi, oftalmopatiya, kuchli vegetonevroz belgi­lari, qonda T₃ va T₄ miqdorining oshishi tireotoksik tremor uchun juda xos.

Toksik entsefalopatiya. Tremor toksik entsefalopatiyada ham ko‘p kuzatiladi va essentsial tremordagidek dastlab monosimptom sifatida uzoq saqlanishi mumkin. Surunkali ravishda spirtli ichimliklarni suiiste’mol qilish, mis, qo‘rg‘oshin, simob va marganets kabi metallar bilan surunkali zaharlanishda toksik entsefalopatiya rivojlanadi. Toksik entsefalopatiya ET dan farqli o‘laroq, polisimptom kasallik bo‘lib, nevrotik simptomlar, vegetativ buzilishlar, turli darajadagi kognitiv buzilishlar va nevrologik "mikrosimptomlar" bilan namoyon bo‘ladi. To‘g‘ri yig‘ilgan anam­nez, ob’ektiv nevrologik tekshiruvlar, laboratoriya ma’lumotlari, geneologiya va DNK testi tekshiruvlar natijalari tashxisga oydinlik kiritadi.

Keltirilgan ma’lumotlardan ko‘rinib turibdiki, tremor juda ko‘p kasalliklarda uchraydi. Umuman olganda, tremor bilan namoyon bo‘ladigan kasalliklarni ET bilan qiyoslaganda tremorning qachon paydo bo‘lganligi va qancha vaqt davom etishiga alohida e’tibor qaratish lozim. Titroqlar bilan namoyon bo‘ladigan hech qaysi bir kasallikda titrashlar essentsial tremordagidek yakka simptom sifatida umrbod davom etmaydi. ET da hatto boshqa simp­tomlar qo‘shilgan taqdirda ham tremor yo‘qolmaydi va ular bemor hayotining oxirigacha saqlanib qoladi.

Davosi. Bugungi kunda essentsial tremorning zo‘rayib borishini to‘xtatish imkoniyati yo‘q. Barcha tavsiya etiladigan dori vositalari tremorni kamaytirishga xizmat qiladi xolos. Bemorni davolashda eng samarali dorilar – bular β-adrenoblokatorlar. Ushbu guruhga kiruvchi dorilar tremorni yaxshi pasaytiradi. Ayniqsa, ET arterial gipertenziya, taxikardiya va qandli diabet bilan birgalikda namoyon bo‘lsa, R-blokatorlar juda samaralidir. Ularning ichida propranolol keng qo‘llaniladi. Propranolol dastlab 10-20 mg dan kuniga 2-3 mahal ichishga buyuriladi. Dorining ta’sir etish davomiyligi qisqa bo‘lganligi bois, uni kuniga 3-4 mahal tavsiya qilish lozim. Propranololning kundalik dozasi har 3-5 kunda 20-40 mg ga oshirib boriladi va 2-3 hafta ichida 100-240 mg ga etkaziladi. Agar dorining past dozasida tremor keskin kamaysa (u butunlay to‘xtamaydi), uning dozasini oshiraverish shart emas. Propranololning arterial gipotoniya, bradikardiya, bronxospazm kabi nojo‘ya ta’sirlari bor va dorining dozasi oshgan sayin ular kuchaya boradi. R-blokatorlar arterial gipotoniya, bronxial astma, obstruktiv bronxit, atrioventrikulyar blokadaning 2-darajasi, bradikardiya va obliteratsiyalovchi endarteriitlarda tavsiya etilmaydi.

Shuningdek, selektiv ta’sirga ega bo‘lgan β-blokatorlar (atenolol, metoprolol) tavsiya etilishi ham mumkin. Atenolol 50 mg dan kuniga 1-2 mahal beriladi va keyinchalik uning dozasi oshirib boriladi. Bir necha kunlardan so‘ng atenololning bir kunlik dozasi 200 mg ga etkazilishi mumkin. Metaprolol (egilok, betalok, metokard, korvitol) kuniga 25-50 mg dan bera bosh­lanadi. Uning dozasi ham sekin-asta oshirib boriladi va kuniga 200-300 mg ga etkaziladi. Bu dorilar bradikardiya (yurak urishi bir daqiqaga 50 dan past bo‘lsa), arterial gipotoniya (sistolik bosim 100 mm sim. ust. dan past), bronxial astma, AV-o‘tkazuvchanlik buzilishi, periferik arteriyalar spazmi bilan kechuvchi kasalliklarda (Reyno sindromi) tavsiya etilmaydi.

1983 yildan boshlab ET da klonazepam samarali dori sifatida qo‘llab kelinmoqda. Bu dori R-blokatorlarni tavsiya qilishga monelik qiluvchi holatlarda buyuriladi. Klonazepam dastlab kam dozada, ya’ni kuniga 0,5-1 mg dan tavsiya etilaladi. Keyinchalik dorini 1-2 mg dan kuniga 2-3 mahal ichish buyuriladi. Dastlabki kunlari paydo bo‘lgan uyquchanlik, xolsizlik va bosh aylanishi keyinchalik kamaya boradi. Ayniqsa, butun tanaga tarqalgan yirik amplitudali titroqlarda klonazepam samaralidir. Klona-zepam R-blokatorlar bilan birga tavsiya etilsa, yuqori natijaga erishiladi.

Vitaminlardan V₆ vitamini katta dozada tavsiya etiladi. Piridoksin gidroxlorid tremorni pasaytirishga yordam beradi. Shu bois, 5% li V₆ vitamini 4–6 ml (200–300 mg) dan kuniga 2 mahal m/i ga qilinadi. Bu dorini 1 oy mobaynida shu dozada buyurish mumkin. V₆ vitamini serotonin ishlab chiqarilishini jadallashtirib, bemorning kayfiyatini ham oshiradi.

Agar tremor diskineziyalar kabi asoratlar bersa, o‘sha muskullarga botulotoksin (botoks) qilinadi. Botulotoksin muskullarda joylashgan periferik nervlar retseptorlariga ta’sir ko‘rsatib, atsetilxolin ajralib chiqishiga to‘sqinlik qiladi.

Farmakologik dorilar bilan davolash ijobiy natija bermasa va kasallik zo‘raya boshlasa, talamusning ventralateral yadrosida operativ muolajalar amalga oshiriladi. Fizioterapevtik va reflektor (shu jumladan, igna bi­lan) davolash muolajalaridan ham keng foydalanish tavsiya etiladi. Sportning engil turlari bilan shug‘ullanish (ayniqsa, ertalabki sayr va suzish), sihatgohlarda dam olib turish, stressli holatlardan chetda yurish lozim. ET bilan kasallangan bemorni davolashda psixoterapiya juda ahamiyatlidir. Kuchli emotsional buzilishlar bilan namoyon bo‘ladigan bu kasallikda rejali tarzda platseboterapiya muolajalarini o‘tkazib turish kasallik rivojlanib ketishining oldini oladi va ijobiy natijani osonlashtiradi.