Bolalar psixologiyasi fanining predmeti va metodlari.

Reja:

1. Bolalar psixologiyasi fanining predmeti, vazifalari.
2. Bolalar psixologiyasi fanining boshka fanlar bilan alokasi.
3. Bolalar psixologiyasi fanining ilmiy tekshirish metodlari.

Ijtimoiy xayotimizdagi uzgarishlar mustakillik, respublikamizdagi demokratiyaning tantanasi, xukukiy davlat tuzimiga intilish psixologiyaning konuniyatlari va ilmiy materiallarini urganish xamda ulardan turmushda foydalanishni talab kiladi. Psixologiya fani tarmoklaridan biri – bolalar psixologiyasidir.

Bolalar psixologiyasida  bolaning tugilgan paytidan boshlab, to maktab yoshiga etgunga kadar psixik jixatdan tarakkiy etishi konuniyatlarini va shaxsiy psixologik xususiyatlarning tarkib topishini urganadigan fandir. Bola inson sifatida tashki jixatdan katta yoshli odamlarga uxshasa xam, uzining psixik jarayonlari va shaxsiy psixologik xususiyatlarning mazmuni jixatdan katta yoshli  odamlardan keskin fark kiladi.

Xozirgi kunda bolalar psixologiyasining oldida bir kancha muxim vazifalar turadi.

Ular kuyidagilar:

1. Turli yoshdagi bolalarning rivojlanishiga xos bulgan konuniyatlarni urganish.
2. Bola psixologik tarakkiyotiga faol ta’sir kiluvchi omillarni urganish.
3. Turli yoshdagi bolalarning psixologik rivojlanish konuniyatlarini urganish.
4. Boladagi shaxsiga xos bulgan psixologik xususiyatlarni urganish.
5. Bolani maktab ta’limiga tayyorlash.
6. Maktabda muvaffakiyatli ukishi uchun bolaning akliy jarayonlarini faollashtirish.
7. Ta’lim jarayonida bolaning mustakil, ijtimoiy faol tafakkurini shakllantirish.
8. Ta’lim-tarbiya jarayonida bolaning maxsus kobiliyatlarini shakllantirish.
9. Ta’lim-tarbiya ishlarining psixologik mazmunini ochib berish.

Bolalar psixologiyasi predmetining muxim tomonlaridan biri – turli yoshdagi bolalarda sezgi, idrok, dikkat, xotira, nutk, tafakkur, xissiyot, xayol va iroda kabi psixik jarayonlarining namoyon bulishi, tarakkiy etishi xamda takomillashuvining konuniyatlarini urganishdan iboratdir. Bolalar psixologiyasi bola shaxsiy psixologik xususiyatlarini kanday tarkib toptirishni chukur analiz kiladi. Bunda bolalar psixologiyasining bolalar shaxsini tarkib topishiga faol ta’sir kiluvchi omillar kiziktiradi.

Ma’lumki, bola shaxsi va uning psixologik xususiyatlari kandaydir tasodifiy omillarning tartibsiz ta’sir etishi natijasida emas, balki muayyan konkret omilning konuniy ta’sir etishda tarkib toptiradi. Ana shu muxim konuniy tarzda ta’sir kiladigan omillarni ochish va isbotlash bilan bolalar psixologiyasi shugullanadi. Bolalar psixologiyasi  bolalar shaxsi va shaxsiy psixologik konuniyatlarning tarkib topishi kabi muxim ilmiy malakalarni urganib, mamlakatimizda yangi tipdagi odamlarni tarbiyalab etishtirish konuniyatlarini ochib beradi.

Bolalar psixologiyasi uzining murakkab predmetini urganishda falsafaga tayanadi. Ma’lumki, tabiat va jamiyatdagi narsa xamda xodisalar tarakkiyotining eng umumiy konuniyatlarini urganadi, xamda inson ongining ijtimoiy xayotga boglikligini isbotlab beradi.

Tabiat va jamiyat tarakkiyotining umumiy konuniyatlaridan xabardor bulish bolalar psixologiyasiga bolalar psixik tarakkiyotini urganishda va «tabiiy zot» bulib tugilgan bolaning inson ijtimoiy tajribasini egallab, shaxs bulib etishini urganish tugri yul topishga yordam beradi.

Bolalarda psixik jixatdan tarakkiy etish muammosini urganish falsafa uchun xam kata axamiyatga ega. Ma’lumki, bilish nazariyasi va dialektika konuniyatlarining tarkib topishida lozim bulgan bilim soxalarini sanab kursatar ekan, psixologiyaning uch soxasini «bolalarning akliy rivojlanish tarixi, xayvonlarning akliy rivojlanish tarixi, til tarixi, psixologiya, sezgi organlari fiziologisi»ni kursatgan. Demak bolalar psixologiyasi bolalar psixikasining tarakkiy etishi tarixi va konuniyatlarini urganib filosofiyaning yanada rivojlanishiga yordam beradi.

Bolalar psixologiyasi uz predmetini urganishda umumiy psixologiyaning inson psixikasi xakida kulga kiritilgan yutuklariga asoslanadi. Masalan, umumiy psixologiyaning psixik jarayonlar, psixologik xolatlar, inson shaxsi va uning faoliyati xakidagi ta’limotlardan tugridan-tugri foydalanadi. Uz navbatida, umumiy psixik  xolat xam bolalar psixologiyasining yutuklariga asoslanadi.

Bolalar psixologiyasi anatomiya va fiziologiya fanlari tomonidan kulga kiritilgan yutuklardan xam keng foydalanadi. Bunda bolalar psixologiyasi, xususan bolalar nerv sistemasi va oliy nerv faoliyatining ma’lumotlaridan foydalanadi. Bolalar nerv sistemasining normal tarakkiyoti va normal ishlashi bola psixikasi rivojlanishining muxim shartlaridandir. Shuning uchun psixolog mutaxassislar bola nerv sistemasining tarakkiyoti masalalari bilan bevosita tanish bulishlari lozim.

Bolalar psixologiyasi pedagogika fani bilan xam yakindan alokadadir. Pedagogika fani yoshlarga ta’lim-tarbiya berish va ularni xar tomonlama  garmonik  tarzda rivojlantirish xakidagi fandir. Bolalar psixologiyasi ta’lim-tarbiyaning maksadi, yul-yuriklari va vazifalariga doir fikrlarni pedagogika fanidan oladi, xamda unga yakindan yordam beradi.

Bolaning akliy tarakkiyoti konunlaridan xabardor bulish turli yoshdagi bolalar bilan ta’lim-tarbiya ishlarini tugri tashkil kilish imkoniyatini beradi.

Bolalar psixologiyasi bolalar gigienasi, bolalardagi kasalliklarni urganuvchi  pediatriya va bolalar texnologiyasi bilan xam boglikdir. Bu fan bolalar psixologiyasi namoyondalariga bolalar psixik tarakkiyotining normal borayotganini chukurrok bilish va normal tarakkiyotda burilish sabablarini aniklash imkonini beradi. Bolalar psixologiyasi esa, uz navbatida, bolalarning normal psixik tarakkiyotini aniklab  berish bilan birga vrachlarning bola psixologiyasini yanada yaxshirok tushunib olishlariga yordam beradi.

Bolalar psixologiyasi bola shaxsi va shaxsiy psixologik xususiyatlarning tarkib topishini urganishda (bir kator) bolalar adabiyotidan, xususan, avtobiografik asarlardan keng foydalandi. Shunday kilib, bolalar psixologiyasi bolalarning murakkab psixik jarayonlari va shaxsiy psixologik xususiyatlarini urganishda bir kator fanlarning kulga kiritgan yutuklaridan foydalanadi va  ularga yordam beradi.

Ma’lumki, xar bir fanning uz predmeti va vazifalari, uni urganish xamda tekshirishga karatilgan bir kator metodlari buladi. Metod lotincha- suzdan olingan bulib, konkret masalalarni xal kilishga karatilgan vokelikni amaliy yoki nazariy bilish usullari xamda amallarining majmuidir. Agar xar bir aloxida fanga nisbatan oladigan bulsak, u paytda metod ayni shu fanning predmetini tekshirish, urganish va tushuntirish  usullarining yigindisidir.

Bolalar psixologiyasi umumiy psixologiyaning deyarli xama metodlaridan  foydalanadi. Umumiy psixologiyaning metodlari – kuzatish, eksperiment, suxbat, faoliyat maxsulotlarini urganish kundalik va biografik materiallarni urganish, sotsiometrik, test va shu kabi metodlardir.

Bolalarning butun akliy, ya’ni psixik tarakkiyotlari ularning turli-tuman faoliyatlarida sodir buladi. Ana shuning uchun bolalar psixologiyasi yukoridagi metodlarni bolalarning asosiy faoliyatlariga moslashtirib kullaydi.

Kuzatish metodi. Bolalar psixologiyasida sub’ektiv kuzatish metodidan deyarli foydalanilmaydi. Bolalar psixologiyasining asosiy metodlaridan biri – ob’ektiv, ya’ni bolalarni tashkaridan kuzatib urganish metodidir. Tarbiyachi yoki tekshiruvchi psixolog bolalarning turli xil faoliyatlarini tabiiy sharoitda sistemali tarzida kuzatiladi. Bunda bolalarning xulk-atvorlari, xatti-xarakatlariga doir xarakterli momentlarni kayd kilib boradi. Xar kanday kuzatishning anik maksadi bulishi kerak. Boshkacharok kilib aytganda,  tarbiyachi bolalarning xulk-atvori yoki xatti-xarakatlariga doir nimalarni kuzatmokchi ekanini oldindan aniklab olishi kerak. Masalan, bolalar dikkatining barkarorligini yoki tafakkur jarayonlari bilan boglik bulgan analiz  kila olish kobiliyatlarini kuzatishni oldindan boshlab olish mumkin. Shuni esdan chikarmaslik kerakki, kuzatish tabiiy sharoitda olib borilar ekan, bolalar uzlarining kuzatilayotganliklarini mutlako bilmasliklari kerak. Kuzatishni bolalar urgangan tarbiyachining uzi kuzatgani ma’kul. Tarbiyachidan bolalar xadiksiraydilar, uz xatti-xarakatlarini tabiiy  sharoitda bemalol namoyon kila beradilar. Agar kuzatishni bolalar kuzi oldida  begona odam utkazsa, bolalarning xatti-xarakatidagi tabiiylik buziladi. Ularning xulk-atvorlari va xatti-xarakatlarini begona kishi kuzatishiga tugri kelsa, u vaktda yashirin kuzatish metodlaridan foydalanish lozim. Bunda kuzatuvchi bolalarga kurinmaydigan joydan turib kuzatadi. Bolalar psixologiyasida kuzatish metodidan foydalanilganda, bolalarning turli uyin faoliyatlari, didaktik mashgulotlari va kurish-yasash xamda ijodiy mashgulotlarida xilma-xil psixik jarayonlarining namoyon bulishi va kancha davom etishi kabi momentlarni kayd kilish mumkin. Bundan turli yoshdagi bolalarni bir-biriga takkoslab, ulardagi psixik jarayonlarning tarakkiyoti urganiladi. Kuzatish metodi – uzluksiz va bu faoliyatni tanlab vakti-vakti bilan urganilganda ularning barcha fe’l-atvorlari va xatti-xarakatlari  kundalik faoliyatlari davomida kompleks xolda urganiladi. Uzluksiz kuzatish bir necha kun yoki necha oy davomida davom etgandan sung tuplangan ma’lumotlar analiz kilinib, bolaga psixologik xarakteristika kuzatiladi. Vakti-vakti bilan tanlab kuzatilganda bolaning barcha xulk-atvori va xarakterlari emas, balki fakat ma’lum xarakatlari, ya’ni dikkati yoki xotirasi, yo bulmasa, uning nutki bilan boglik bulgan tomonlari urganiladi. Bolalar psixologiyasida kuzatish metodining aloxida turi -bolalar tarakkiyotini sistemali tarzda kundaliklar  tuzib urganishdan iborat. Bolalarning psixik tarakkiyotlari xakida kundaliklar tuzib urganish yakindagina rasmiy tusga kirgan. Bola tarakkiyoti xakidagi birinchi kundalik XIX asrning ikkinchi yarmida Ch.Darvin tomonidan nashr kilingan .  Undan  sung nemis psixologi V.Shtern va yana psixologlardan N.N.Ladigina Kots, N.A.Menchinskaya, V.S.Muxina, va boshkalar bolalarning psixik tarakkiyoti yuzasidan sistemali tarzda olib borgan uz kundaliklarini nashr kilganlar.  Bolalar psixik tarakkiyotini urganishda kullaniladigan kuzatish metodi tashkaridan karaganda juda osondek tuyulsa-da, odamdan juda kup vakt va bilim talab kilingan murakkab metoddir. Bolalar psixologiyasida keng kullanadgan ikkinchi metod – eksperiment metodidir. Eksperiment metodi – kuzatish metodiga nisbatan faol metod xisoblanadi. Agar kuzatish metodida u yoki bu psixik jarayonni kayd kilish uchun psixolog shu psixik jarayonning kachon va kanday sharoitda paydo bulishini poylab yursa, eksperiment metodi esa mutlako buning aksidir. Eksperiment metodida u yoki bu psixik jarayon yuzaga keladigan sharoitni tekshiruvchi psixologning, ya’ni ekperimentatorning uzi tashkil kiladi. Bunda eksperimentator urganayotgan psixik jarayonlarni bolalarda bir necha marta yuzaga keltirib urganadi. Biz umumiy psixologiyadan bilamizki, eksperiment metodi 2 xil buladi: laboratoriya eksperimenti va tabiiy eksperiment. Bolalar psixologiyasida eksperimentning xar ikkala turidan keng foydalaniladi. Birok, bu metodlardan bolalar psixologiyasida  foydalanishning uziga xos tomoni shundaki, maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalar laboratoriya shaoitida utkaziladigan eksperimentlar bilan tabiiy sharoitda utkaziladigan eksperimentning unchalik farkiga bormaydilar.

Xar ikkala xolda xam tajribalar vazifa tarzida emas, balki uyin tarzida utkazilsa natija yaxshi chikadi. Masalan: kichik va urta gurux yoshidagi bolalarga biri ikkinchisidan bir oz uzunrok bulgan tayokcha kursatilib, ulardan kaysi biri uzunrok ekanligini suralsa, bolalar xech e’tibor bermay, tasodifan bittasini kursataveradilar. Agar bunday farklash ularning uyinlariga aylantirilsa, bolalar darxol e’tibor bilan  karaydilar. Chunonchi, uzunrok tayokchani xarakat kilib , uyinga tushadigan ayikcha yoki kuchukchaning mexanizmiga tirab kuyilsa, kiskarok tayokchani uzunrok tayokchaning oldiga tashlab, bolalarga uzunrok tayokchani topsangiz ayikcha uyinga tushadi, deyilsa dikkat-e’tibor bilan karab uzun tayokchani topadilar. Eksperiment metodidan guruxlarda utkaziladigan mashgulot paytida keng foydalanish mumkin. Masalan, turli yoshdagi bogcha bolalari bilan utkaziladigan didaktik mashgulotlarda tabiiy eksperiment metodini kullash mumkin. Bunda bolalarga xar-xil xayvonlar (ot, sigir, kuy, echki, tuya kabi), parrandalar (kaptar, xuroz, tovuk, karga, zagizgon, ukki, kurka), mevalar (gilos, olcha,  olxuri, olma, nok, bexi) kabi, sabzavotlar (piyoz, sholgom, sabzi, kartoshka, karam, kovok, sarimsok, piyoz kabi) tasvirlangan rasmli kartochkalarni aralash xolda berib, ularni guruxlarga ajratishlarida ularni umumlashtirish xususiyatlarini urganish mumkin. Odatda, gurux sharoitida utkaziladigan bunday eksperimentni tabiiy eksperiment deb yuritiladi. Laboratoriya va tabiiy eksperimentlardan tashkari bolalar psixologiyasida tarkib toptiruvchi eksperiment xam  keng kullaniladi. Tarkib toptiruvchi eksperimentni moxiyati shundan iboratki, bunda bolalarga u yoki bu psixologik xususiyat tarkib toptiriladi va mustaxkamlanadi. Masalan, bogcha yoshidagi bolalar ayni bir vaktning uzida butunni va uning  kismlarini tula idrok kilolmaydilar. Ular uz dikkatlarini bir butun narsaning uziga yoki uning bulaklariga karata oladilar. Ular bir butun narsaning ayrim kismlardan tarkib topganligini tasavvur kila olmaydilar. Tarkib toptiruvchi eksperiment orkali  bolalar bir butun narsani uning kismlari bilan bir paytda idrok kilishga undaydilar. Buning uchun bolalarga bir butun narsaning bulaklarini englarida birlashtirib, butun narsani obrazlarini yarata olish mashkini kildiradi. Bunday eksperiment utkazishda turli geometrik figuralar va ularning bulaklaridan foydalanish mumkin. (doira, kvadrat, kub, romb va b) Tarkib toptiruvchi  eksperiment metodini pedagogik eksperiment metodidan farklash kerak. Tarkib toptiruvchi eksperiment orkali turli yoshdagi bolalarni u yoki bu narsalarni tugri idrok kila olishga  urgatilsa, pedagogik eksperiment orkali esa biror ta’lim-tarbiya metodining samaradorligi aniklanadi. Masalan, biror tadkikotchi bolalar son-sanokni urgatishning kandaydir metodini ishlab chikkan bulsa, uni pedagogik eksperiment orkali sinab kuradi.

Buning uchun oldindan bogcha ma’muriyati bilan kelishib bitta eksperimental va bitta kontrol(nazorat) guruxni beligilab oladi. Shundan sung tadkikotchi eksperimental guruxda yangi metod bilan elementar(sodda) matematik tasavvurlarni ustirish mashgulotlarini utkazadi. Kontrol(nazorat) guruxda esa bu mashgulotlar odatdagi eskicha metod bilan davom ettirilaveradi. Bir-ikki oydan sung xar ikkala guruxdagi bolalarning uzlashtirishlari takkoslab kuriladi. Agarda eksperimental gurux bolalarning yangicha metod bilan uzlashtirishlari nazorat guruxdagi bolalarning uzlashtirishlaridan ancha samarali bulib chiksa, bu metod boshka xamma bolalarga tarkatiladi. Bordi-yu natija nazorat guruxdagi bolalarning uzlashtirishlaridan yomon, ya’ni past chiksa, yangicha metod(usul) bilan mashgulot utkazish darxol tuxtatiladi. Kuzatish va eksperiment asosiy metodlar xisoblanadi, lekin bulardan tashkari bir kator yordamchi metodlar xam mavjud. Masalan: faoliyat maxsulotlarini uranish metodi, sotsiometrik va test metodlari. Faoliyat maxsulotlarini uranish metodi xakida gap borar ekan, shuni aytish kerakki, bolalar xam juda katta odamlar singari doim ma’lum faoliyat bilan mashgul buladilar. Katta odamlar boshka odamlar uchun kerak buladigan ijtimoiy foydali narsalar ishlab chikarish faoliyati bilan band bulsalar, bolalar uz faoliyatlarida deyarli ijtimoiy foydali mexnat bilan shugullanmaydilar. Bogcha yoshidai bolalarning faoliyatlari – uyin, rasm chizish, plastilin yoki loydan biror narsa yasash, applikatsiya, kurish-yasash va shu kabilardan iborat bulishi mumkin. Bolalar odatda, katta kishilarning topshirik va takliflari bilan ma’lum faoliyatga kirishadilar. Ayrim xollardagina bolalarning uzlari mustakil ravishda u yoki bu faoliyatni bajaradilar. Xar ikki xolatda xam bolalar faoliyati ma’lum natijaga ega buladi. Kupincha bolalar faoliyatining maxsuloti ular chizgan rasmlarga, loy yoki plastilindan yasalgan narsaga karab urganiladi. Kupincha bolalarning chizgan rasmlarida ular idrokining xususiyatlari va ongida yuzaga kelayotgan turli tasavvurlar xamda atroflaridagi narsa va xodisalarga bulgan munosabatlarida  uz ifodasini topadi. Ana shu jixatdan bolalarning chizgan rasmlaridan faoliyat maxsulotini uranish sifatida foydalanish maksadga muvofikdir. Turli yoshdagi bolalarning ishlagan rasmlarini analiz kilish orkali ularning ayni chogdagi extiyojlarini, mayl-istaklari, kizikishlari, kobiliyati va layokatlarini urganish mumkin. Shu sababli, bu metoddan xam bolalar psixologiyasida keng foydalaniladi. Surash – suxbat metodidan bolalar psixologiyasida ancha cheklangan xolda foydalaniladi. Bu metodni bogcha  yoshidagi bolalarga nisbatan deyarli kullab bulmaydi, chunki bu yoshdagi bolalarda turmush tajribasi juda oz, tafakkurlari xali yaxshi rivojlanmagan buladi. Shu sababli kichik yoshdagi bolalar kattalarning bergan savollariga uylamay-netmay javob kaytaraveradilar. Surash metodidan foydalanilganda odatda juda sodda ishlangan ayikchalar, uzok va yakin kilib ishlangan uylar va daraxtlar va x.k.  Bolalardan  kaysi ayik  katta, kaysi ayikcha kichik yoki kaysi uy uzok, kaysi uy yakin deb suraladi.

Besh-olti yoshli bolalarga nisbatan suxbat metodini kullash mumkin. Bunda bolalar bilan utkaziladigan suxbatning mavzusi va suxbat paytida bolalarga beriladigan savollar oldindan yaxshilab uylab olinadi. Tayyorgarsizlik tusatdan utkazilgan suxbatdan yaxshi natija chikmaydi. Suxbat metodi orkali bogcha yoshidagi katta bolalarning bilimlarini,   narsa va xodisalar xakidagi tasavvurlarni aniklash va tevarak-atrofdagi odamlar xamda turli narsalarga bulgan munosabatlarini urganish mumkin. Bolalar psixologiyasida sunggi yillarda kullana boshlagan metodlardan biri, test metodidir. Test suzi inlizcha suz bulib, u ulchash degan ma’noni bildiradi. Test metodi orkali bolalarning umumiy akliy tarakkiyot darajalari va ayrim psixik jarayonlarning (tafakkur, xayol, xotira kabi) kanchalik rivojlanganlik darajasi aniklab, takkoslanadi. Test metodi boshka metodlarga karaganda ancha universal metod xisoblanadi. Test metodi yordamida bolalarning uz yoshlariga nisbatan normal tarakkiy etganliklari yoki orkada kolganliklarini xam aniklash mumkin. Masalan, test metodidan-bolalarga topshiriladigan vazifalari bir necha variantda bulib, ular kuchlari etgan variandagi vazifalarni bajaradilar. Xar bir bajariladigan vazifaga ball sistemasida baxo kuib boriladi. Vazifalardan kanchasi bajarilganligi va tuplagan balliga  karab, bolalarning urtacha tarakkiyoti belgilab beriladi. Kullaniladigan testlar orasida bolalarning umumiy akliy darajasiga karatilgan va intelektual testlar deb ataladigan testlar mu’lum bulmagan vazifalardan tuzilgan bulib, bolalardan butun akliy imkoniyatlarni ishga solishga tugri keladi. Bolalarning akliy tarakkiyot darajalarini ilmiy ravishda aniklash oson ish emas. Bolalar umumiy akliy tarakkiyotning juda kup xususiyatlari mavjud. Intelektual testlarda bolalarga beriladigan  vazifalar ularning umumiy akliy tarakkiyotlarini ifodalovchi eng muxim xususiyatlarini ruyobga chikaradigan kilib tuzilishi kerak. Agarda intellektual testlarda beriladigan vazifalar bolalarning yosh xususiyatlari va konkret tarakkiyot darajalariga turi kelmasa, bolalarning akliy tarakkiyotlari xakida mutloko yangicha xulosaga kelish mumkin. Bogcha yoshidagi bolalara nisbatan kanday intelektual testlardan foydalanish mumkin? Bunday testlar xilma-xil bulishi mumkin. Agar test vazifalari bolalarning uyin faoliyatlari bilan boglik bulsa, bolalar bunday vazifalarni bajonidil bajaradilar. Masalan, biror butun narsaning mayda bulaklarga ajratib tashlagan kismlarini birlashtirib, mayda bulaklardan murakkab va chiroyli applikatsiyalar yasay olish, turli labiritli suratlardan epchillik bilan turli vazifalarni topa bilishi uchun testlardan foydalanish mumkin. Bunday intellektual testlar turli yoshdagi bogcha bolalarining zexnini tafakkurini aniklash imkonini beradi. Shunday kilib, test metodidan bolalar psixologiyasida ma’lum darajada foydalanishi mumkin. Nixoyat, bolalar psixologiyasida suni yillarda kullana boshlagan metodlardan yana biri s o ts i o m e t r i k metodidir.

Sotsiometrik metod yordamida shaxslarning kollektivdagi munosabatlari masalasi urganiladi. Bolalar psixologiyasida esa sotsiometrik yordami bilan xar bir uruxda bolalarning uz tenkurlari urtasida yuzaga kelayotgan uzaro munosabatlari va ularning gruppada tutgan mavkelari urganiladi. Sotsiometrik metod yordami bilan bolalarning gruppadagi uzaro munosabatlari kuyidagi uslublarda uranish mumikin. Gruppadagi bolalarning xar birini echinish xonasiga chakirib, unga 4-5 chiroyli kilib ishlangan uyinchok kursatiladi (masalan mashina, toycha, ayikcha, kuyoncha, tupponcha kabi) Ana shu uinchoklardan bitti uzingga yokkanini tanlab olgin va uni gruppadagi eng yaxshi kurgan urtogingni shkafiga solib kuy, deyiladi. Bola bir oz uylanib turgach, yaxshi kurgan bolalardan birining shkafiga kuyib kuyadi. Gruppadagi xamma bolalar bu vazifani bajarib bulgach, eng kup sovga kimning shkafiga kuyilganligi aniklanadi. Ana shu ma’lumotlar asosida bolalarning gruppadagi uzaro munosabatlariga doir sotsiometriya tuziladi. Shkafiga eng kup sovga kuyilgan bola gruppaning eng sevimli va shkafiga bironta xam sovga kuilmagan bola gruppaning inkor kilgan, ya’ni yoktirmagan odami bulib chikadi. Shunday kilib, sotsiometrik metodni bogcha yoshidagi bolalarga nisbatan xam kullash mumkin. Xar bir tarbiyachi uz gruppasidagi bolalarning jismoniy, akliy, axlokiy rivojlanish xususiyatlarini, bolalar psixik tarakkiyotining umumiy konuniyatlarini kuzatib aniklash zarur. Shu bilan biralikda tarbiyachida-bolalarga nisbatan individual munosabatda bulishining tugri yul-yuriklarini belgilash maksadida xar bir bolaning individual psixologik xususiyatlarini aniklashga intilish lozim.

Tarbiyachi ayni bir vaktning uzida gruppadagi bolalarning xatti-xarakatlari va fe’l-atvorlarini urgana olmaydi. Shuning uchun ular dikkat e’tiborlarini bir necha kun davomida u yoki bu bolaga karatib, uni xar tomonlama chukurrok urganishiga xarakat kilishi lozim. Shu narsani esdan chikarmaslik kerakki, bolalarni uranishining kat’iy va konkret maksadi  bulishi kerak.

Bolalarning barcha xususiyatlarini birdaniga urganib bulmaydi. Bolalarning extiyojlari kizikishlari, mayl va istaklari, kobiliyatlari, dikkatlari, nutk xamda tafakkurlarining xususiyatlarini birin-ketin shoshmasdan uranish lozim.

Tarbiyachi kundalik ish sharoitida bolalarni urganar ekan, u kuzatish, eksperiment, yordamchi metodlardan foydalanishi mumkin.

Mustaxkamlash uchun savollar.

1. Bolalar psixologiyasi fani nimani uranadi?
2. Bolalar psixologiyasi fanining amaliy va nazariy vazifalarini tavsiflab bering.
3. Bolalar psixologiyasining uranish metodlari kaysilar?

Tayanch tushunchalar.

Kuzatish, tashki kuzatish, ona kundaligi, tabiiy eksperiment, laboratoriya eksperiment, eizaklar metodi, intellektual testlar.                                                                     Adabiyotlar ruyxati.

1. I.Karimov. «Barkamol avlod orzusi» Toshkent 1998 y.
2. I.Karimov. «Ma’naviyat yuksalish yulida» 1999 y.
3. I.Karimov. «Uzbekiston XXI asr busagasida» 1999 y.
4. M.Voxidov. «Bolalar psixologiyasi» 1992 y.
5. E.Goziev. «Psixologiya» 1994 y.
6. X. Ibroximov. K.Daminov U.Otavaliev, «Psixologiyadan seminar va laboratoriya mashulotlari» 1994 y.
7. P.Xoxlova. K.Daminov «Psixologiyadan topshiriklar» Toshkent.1992 y.
8. P.Leventuev. A.Chudovskiy. A.askarxujaev. M.Voxidov. «Bolalar psixologiyasi ocherklari»
9. G.Kapyushin. M.Deryugina «Yurgakdan maktabgacha» 1996 y.
10. K.Abdullaeva «Nutk ustirish» 1990 y.

Mavzu: Psixik tarakkiyotning umumiy konuniyatlari.

Reja:

1. Psixik tarakkiyot shartlari.
2. Bolalar psixik tarakkiyotining asosiy yunalishlari va konuniyatlari.
3. Psixik tarakkiyot va ta’lim. Ta’lim va tarakkiyot tugrisida A.S.Vigotskiy ta’limoti.
4. Yosh tarakkiyotini davrlarga bulish.

Bolaning usishi, uning psixikasi va ongining tarakkiyoti jamiyat a’zosi sifatida voyaga etishida tarakkiyot kanday kilib yuzaga keladi? degan savolni xal kilish muxim masaladir.

Tarakkiyotni tushuntirishda bir-biriga karama-karshi 2 turli yunalish mavjud. Birinchi yunalishga muvofik tarakkiyot avvalgi narsaning oddiy takrorlanishidan, organizmda mavjud bulgan muayyan sifatlarning kupayishi yoki kamayishidan iborat. Bu yunalish tarakkiyotning xakikiy sabablarini tushuntirib bera olmaydi va xudoning irodasi bilan boglaydi. Bu yunalishning uziga xos xususiyati mavjud. Lekin xudo tomonidan yaratilgan insonni xakikiy inson bulishi ijtimoiy xayot va muxit, ta’lim va tarbiyaga boglikdir.

Ikkinchi yunalishga kura, tarakkiyot karama-karshiliklar kurashining natijasidir. Bu ilmiy yunalish bulib tarakkiyotning sabablarini uzgarib turuvchi tashki muxit sharoiti boglaydi. Bunga kura tashki muxit tobora yangi talablar kuyadi, organizm yangi sharoitga moslashar ekan karama-karshiliklarga bardosh berish, kurashish  jarayonidir, yangi sifatlar xosil kila boradi, ya’ni organizm tarakkiy kiladi.

Usish-mikdoriy jixatdan ulgayish, demakdir. Tarakkiyot-sifat jixatdan uzgarish demakdir. Bolaning psixik tarakkiyoti xam karama-karshiliklar kurashi asosida yuz beradi. Bu karama-karshiliklar:

1. Bolaning shu chokkacha erishgan darajasi, imkoniyatlari bilan yangi extiyojlar urtasida tugiladigan karama-karshiliklar. Ya’ni bolalarning extiyojlari tez ortib boradi. Lekin bu extiyojlarni kondirish imkoniyatlari juda sukinlik bilan yuzaga keladi.
2. Bolaning eski xulk-atvori formalari bilan yangi xatti-xarakatlari, yangi tashabbuslari urtasidagi karama-karshiliklar. M: Yosh bolaning asosiy faoliyati kattalarga taxlid kilishdir. Taxlidiy xarakatlarda mustakillik, tashabbuskorlik bulmaydi. Bola usib ulgaygan sari uning tajribasi, mustakilligi, tashabbusi orta boradi. M: mustakil yurish, ba’zi ishlarni bajarish.
3. Bola xayotining mazmuni bilan uning formasi urtasida vujudga keladigan karama-karshiliklar. Odatda xayotning mazmuni uning formasidan biroz oldinrok vujudga keladi. M: Bola bogchaga katnay boshlashdan oldin oiladagi xayotga urganib koladi. Bogchada esa yangicha xayotning boshkacha talablari va koidalariga duch keladi.

Demak, bolaning psixik tarakkiyoti juda murakkab jarayondir. Lekin bu tarakkiyot kanchalik murakkab bulmasin uning konuniyatlari fanga ayondir. Bolaning psixik tarakkiyoti ijtimoiy xayot bilan boglik bulgan anik shart-sharoitning ta’siri tufayli yuz beradi.

Xozirgi zamon psixologiyasida psixikaning tarakkiyot muammosi kuyidagilarga asoslanadi.

1. Tarakkiyot karama-karshiliklar kurashidan, ziddiyatlardan iboratdir, degan ta’limotiga:
2. Bolalar kamoloti xakidagi chet el karashlari tankidiy analiz kilinib etilganligiga:
3. Bolalar psixologiyasi bilan pedagogik psixologiya soxasida olib borilgan eksperimental ilmiy tadkikotlarga:
4. Usayotgan avlodni komil inson tarbiyalash praktikasiga suyanadi.

Psixologiya fani irsiyat psixikasining tarakkiy etishida xal kiluvchi rol uynaydi va xatto takdirni belgilab beradi degan fikrni inkor kiladi. Lekin bolani usib kamolga etishida 1. irsiyatning roli borligini aslo inkor etmaydi. Michurin M.V. «Biz tabiatdan in’om –exson kutib turolmaymiz, undan undirib olish bizning vazifamizdir» xususida ish kuradi. Chunki odam bir kancha instinktlarni yoki murakkab shartsiz reflekslarni irsiyat yuli bilan meros kilib oladi-M: uzini ximoya kilish, orientirovka. Ya’ni «Bu nima refleksi ovkatlanish shartsiz refleksi instinktni kondirish formalari va yuzaga chikish shakllari turlicha bulishi mumkin».

2. bolaning usib kamolga etishini xarakatga keltiruvchi kuch ijtimoiy muxitdir deb xisoblaydi. En’gels. Mening yashagan muxitim mening ongim demakdir.

Chunki bola psixikasining tarakkiyotiga moddiy va sotsial xayot sharoiti, tevarak-atrofdagi kurshov (oila, kucha, tuman, viloyat, kishlok, shaxar) ta’sir etmasdan kolmaydi. Oilaning uyushkoksizlik, poyma-poy yoki kat’iyan puxta uylab  kursatadigan  ta’siri bolada chukur iz koldiradi.

Muxitning 2 ma’nosi bor:

1. Keng ma’nosi-insoniyatning butun xayot sharoiti. Tabiiy geografik va ijtimoiy tarixiy sharoiti tushuniladi.
2. Tor ma’nosi-oilaviy turmush sharoiti tevarak-atrofdagi ijtimoiy xayot tushiniladi.

Bola yashaydigan muxit, pedagoglar davo kilganidek uzgarmas narsa emas, balki  u kishilarning faol faoliyati natijasida uzgara boradi. Xar bir inson va bolaning ongi uzgarib boruvchi muxit ta’siri ostida usadi. Ammo muxit bolaning usishi  uchun kulay va nokulay bulmogi mumkin. Kulay muxit kishining «mudrok» kobiliyatlarini ulgaytiradi. Nokulay ijtimoiy muxitda tugma kobiliyatlar «mudrok» bosgan xolda kolaveradi. Bunday muxit xatto tasodifan namoyon bulgan iste’dod  va kobiliyatlarni xam nobud kiladi.

1920 yilda doktor Sang Kalkuttaning janubiy garbidan 2 kizni burilar orasidan topadi. Amola 2 yosh, 1 oydan keyin ulgan. Kamola 7-8 yosh 17 yoshgacha yashagan, 45 suzni urgangan.

Organizmning usishi, nerv sistemasining shakllanishi psixik xayotning forma va mazmuni uchun imkoniyatlar yaratib beradi. Bu imkoniyatlarning  ruyobga chikishi kishining ijtimoiy muxitda yashashi va tarakkiy etib borishiga boglikdir. Demak, inson biologik mavjudod sifatida emas, balki ijtimoiy mavjudod sifatida tarakkiy kiladi.

Demak, insonni inson kiladigan uning butun fazilatlari yuzaga keltiradigan  omil tashki ijtimoiy muxitning ta’siridir.

3. Bolalar psixologiyasi bolani xar tomonlama rivojlanishida ta’lim-tarbiyani asosiy xarakatlantiruvchi kuch deb ta’kidlaydi. Chunki jamiyatning bolalar ongiga ongli ta’sir etish ta’lim-tarbiya orkali amalga oshiriladi.

Yosh psixologiyasida psixik tarakkiyot bilan ta’lim-tarbiya urtasidagi munosabat masalasi muxim masaladir. Bu masalani xal kilishda burjua olimlari 3 xil nazariyani vujudga keltirganlar. Birinchi xil nazariya namoyondalari.

1) Ijtimoiy ta’lim-tarbiya bilan bola psixik tarakkiyoti  urtasida xech kanday munosabat          yuk deydilar. Psixik tarakkiyot uz yuliga, ijtimoiy ta’lim-tarbiya uz yuliga bulaveradi degan fikrni olga suradi.

Ikkinchi  xil nazariya namoyondalari psixik tarakkiyot bilan ijtimoiy ta’lim-tarbiya orasida xech kanday fark yuk deydilar.

Uchinchi xil nazariya namoyondalari ta’lim-tarbiya va psixik tarakkiyot boshka-boshka jarayonlar bulsa xam, bir-biriga mos keladigan, ya’ni bir-biriga ta’sir utkazadigan jarayonlardir deyish bilan dastlabki ikki nazariyani keltirishga urinadi.

Shuning uchun xam burjua nazariyalari bolalar psixikasining tarbiya va faol faoliyat asosida tarkib topishini paykamaydilar. Psixologlar jumladan L.S.Vigotskiyning fikricha ta’lim jarayoni tarakkiyot jarayoniga mos kelmaydi, ta’lim jarayoni tarakkiyotdan ilgarilab ketdi va bolalar psixikasining tarakkiy etishini ergashtirib boradi. Unga eng yakin istikbol ochib beradi deb kursatadi. Vigotskiyning fikricha tarakkiyotning 2 boskichi bulib ya’ni 1. aktual tarakkiyot boskichi ( katta yoshli kishilar yordamisiz mustakil xarakat kila olish;) 2. eng yakin tarakkiyot zonasi boskichi (bolalarning katta yoshli kishilar yordami bilan kiladigan xatti xarakatlari) bor. Vigotskiy bolalarning psixik rivojlanishi ayniksa shu tarakkiyot jarayonida tezrok rivojlanadi deb kursatadi.

Tarakkiyotning bu ikki boskichi bolaning xozirgi vaktda kanday ekanligini ya’ni  kanday bilim, malaka va kunikmalarga, xarakter-sifatlarga ega ekanligini va kelajakda bolaning kanday bilim, kunikmalarga, xarakter sifatlarga ega bula olishini xisobga olish imkonini beradi.

Mashxur pedagog A.S. Makarenko xam bolaning kamolot imkoniyatlariga katta e’tibor berib, «bola shaxsining loyixalash kerak degan edi. Ya’ni Makarenkoga tarbiyachi ta’lim-tarbiya jarayonida bolaning xozirgi tarakkiyot boskichini xisobga olib kelajakda kanday tarakkiyot darajasiga erishish anik rejalarga ega bulmogi kerak».

Ta’lim-tarbiya  insonning kamolga etishida etakchi omildir. Chunki: a) ta’lim va tarbiya jarayonida, kishi organizmining usishi va muxitning stixiyali ta’siri berolmaydigan narsalarni urganib olish mumkin M: savod chikarish.

b) Ta’lim-tarbiya yordami bilan bolalarning  ba’zi tugma kamchiliklarini xam kerak tomonini uzgartirishi mumkin. M: kur, sokov, kar.

v) Ta’lim-tarbiya yordamida salbiy ta’sir  natijasida yuz bergan kamchiliklarni tugatish mumkin. M: kupollik, sukish, kumor.

g) Ta’lim va tarbiya uz oldiga maksad va vazifalar kuyadi va komil inson tarbiyasini rivojlantirishni kuzlaydi:

d) ta’lim jarayonida bola bilimlar kunikma va malakalar xosil kilibgina kolmay uzi xam kamolga etishi boradi, bilim darajasini ongli ravishda oshiradi.

Demak, ta’lim-tarbiya tabiiy kobiliyatlarni rivojlantirishning, bolalarni komil inson kilib tarbiyalashning muxim omilidir.

4. Bolalar psixologiyasi bolalar psixologiyasining tarakkiyotiga faol faoliyati rolini xisobga oladi. Chunki, bola tarbiyaning fakat passiv ob’ektigina emas, balki uz faoliyatlari bilan xam uziga, ya’ni uzining psixik tarakkiyotiga faol ta’sir kilib turadigan mavjudotlar. Tarbiya bolaning faol faoliyatlarini xar doim tugri tashkil kilib, yulga solib tursa, undagi mavjud sifatlar faoliyatning xar-xil turlarid (uyin, mexnat, ukish) nomoyon bulib mustaxkamlana boradi. Chunonchi- bola psixikasi uyin, ukish urganish, mexnat va turli ijtimoiy faoliyat jarayonlarida tarakkiy kiladi. Faoliyatning bu turlari bolaning usishi va yosh xususiyatlariga mos ravishda uzgarib biri ikkinchisi bilan almashinib turadi. M: bogchagacha va maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarning asosiy faoliyati uyindir. Chunki, uyin bola tabiatining asosiy xususiyati xisoblanadi. Bola uyin orkali atorofdagi xayoni va kishilar urtasidagi urli munosabatlarni bilib ola boshlaydi. Uyin tugrisida Gorkiy «Uyin bolalar yashayotgan uzgartirishi lozim bulgan dunyoni bilish yulidir»

A.S.Makarenko : «bola uyinda kanday bulsa , ucib ulgaygach ishda xam kupincha kup jixatdan shunday buladi» ( extiyoj , moddiy dunyoga munosabat, uz-uziga munosabat, iroda, xisiy tuygu, bilish jarayonlari…)

Bolaning ulgayishi bilan uning uyin faoliyati ukish faoliyati bilan almasha boshlaydi. Lekin maktabgacha tarbiyayoshidagi bolalarning ukish-urganishi  xali-xali sistemali xarakterda bulmaydi. Ammo ukish fakat  maktabdagini faoliyatning asosiy turiga aylanadi.ukish faoliyati bolani shaxsiy sifatlarini tarkib toptirishda,malaka, odat,kunikma, bilimlar xosil kilishda katta rol uynaydi. Lekin bola shaxsning tarkib topishiga uyin,ukish va urganish kancha ta’sir kilmasin,kishi shaxsi mexnatda takomillashadi va tula- tukis tarkib topadi.

Umuman bolalar psixologiyasi tarakkiyot omillarini xar tomonlama xisobga oladi va tarbiyaning tarakkiyotining kudratli omil deb xisoblaydi. Tarbiya jarayonida tugma xususiyatlarni tarakkiy ettirish bilan birga, nokulay irsiy belgilarni xam yukotadi.

Bola shaxsini rivojlanishida kolektivning roli axamyatlidir. Chunki bolalar jamoada, jamoa ta’sirida siyosiy, ma’daniy va axlokiy jixatidan, shuningdek psixologik jixatdan tarbiyalanadilar.

Bunda bolalarda bir- biriga mexribonlik,uzoro yordam ,fakat uzi tugrisidagina emas, balki boshkalar tugrisida xam  uylash, jamoa manfatlarini uz manfatlaridan yukori kuyish kabi fazilatlar tarkib topadi. Jamoada turli yoshdagi bolalarni dustlik va urtoklik tuygulari rivojlanadi. Chunki , shaxsning ruxiy kuchlari ommadagi, jamoadan tashkari va bundan mustakil ravishda va usa olmaydi. Shaxs  fakat jamoa tufayligina uzini ustiradigan vositalarga va barcha imkoniyatlarga ega bula oladi. Xar bir odamning psixik tarakkiyoti turlicha psixik jixatdan narmal, ba’zi birlar psixik tarakkiyot aktseleratsiya  bulmogi mumkin. Ba’zi birlar psixik jixatdan narmal ba’zi birlar esa psixik jixatdan notekis rivojlanmogi  mumkin. Bolalarning psixik jixatdan notekis rivojlanishiga sabab:

1. Nokulay muxitdir (Amola, Kamola) yoki urush (II jaxon urushi) , 6,7 yoshli bolalarning usishiga, 12,13 yoshli kiz bolalar va 13, 14 yoshli ugil bolalar usishi.
2. Ta’lim-tarbiyaning notugri yulga kuyilganligi:
3. Kamolga etayotgan kishining faoliyatining notugri tashkil kilish.
4. Asablarning ish faoliyatining buzilishi va xaddan tashkari kassaliklarga kup chalinaverishi:
5. Yosh xususiyatlarni xisobga olmaslik (ta’lim va tarbiya jarayonida) :
6. Sharoit (maktabdan, uydan va bogchadan borgan bolalarning rivojlanishi).

Shuningdek kattik ta’sirlanish natijasida uzok muddatga uykuga ketish xollari psixik rivojlanishni tekis rivojlanishga va ba’zan vaktincha tuxtab kolishga sabok buladi. Shuningdek ,psixik jarayonlar rivojlanishning tezlashishiga (aktseleratsiya) sabab

• Boladagi «tugma imkoniyatlarni» kulay sharoitga tushib kolishi va uning uchun etarli imkoniyatlarning borligi :
• Bola faoliyatining faolligi :
• Atrofdagilarning ta’siridir:(6 yoshli Ankaralik Turkiya) Bedrn Boykam 2 yoshligidan boshlab 2 marta kistichka bilan ishlagan. Rassom 4 yoshligida 1000 ortik buyokli, 500 kalam bilan rasm solgan … Yana : 4 yoshli savodxon – Maybelle degan kizcha (angliya) …

Bolani psixologik tomonidan rivojlanishi, undagi individual munosabatda bulganda biologik davrlarga ajratib urganishning axamiyati kattadir.

Ma’lumki,  bolaning akl idroki, fe’l atvori, vokelikka munosabati, psixik va jismoniy usish xususiyatlari, uni tarakkiysi bilan uzgarib turadi. Bu uzgarish uning faoliyati va xayot kechirishidagina emas, balki yoshiga xam boglikdir. M: 1 yoshli bola bilan 3 yoshli bola, 7 yoshli bilan 15 yoshli bola orasidagi fark yakkol kuzga tashlanadi. Bu fark bolani jismoniy xususiyatlari bilan emas, balki psixologik xususiyatlari bilan xam boglikdir. Usib, ulgayish bolaning jismoniy tarakkiyoti bilan boglik bulsa, sifat uzgarishlari, bolaning psixik tarakkiyoti bilan boglikdir. Bolada yuz beradigan sifat uzgarishlari birdaniga sodir bulmay, asta-sekin yuzaga keladi. Bolalarni turli yosh davrlarga ajratishda ularning tarakkiyotida yuz beradigan sifat uzgarishlari, ya’ni ularning psixik tarakkiyoti jaxatidan yangi boskichga kutarilishi asos kilib olinadi. Bolalarni turli yosh davrlariga ajratishda turlicha fikrlar zamonlardan beri fanga ma’lumdir. Ba’zi bir olimlar bolalarni turli yosh davrlarga  ajratishda fakatgina jismoniy usishni asos kilib olib uni:

1. Chakaloklik davri.
2. Balogotga erishi davri.
3. Balogotga erishishdan keyingi davr deb ajratgan bulsalar, ba’zi birlar esa.
4. Emish davri.
5. Emmaklash davri.
6. Ikki oyoklab yurish davri deb, ya’ni ba’zi olimlar (pedagog Blomskiy)
7. Tishsiz bolalik.
8. Sut tishi davri.
9. Doimiy tish davri.
10. Doimiy tishning tushish davri. (karilik) deb ajratganlar. Bunday bolalikni davrlarga ajratishda fakat ularni fiziologik va biologik belgilarigina suyanib, psixik xususiyatlar xisobga olingmagan. Bu masala Chet el pedagogikasi va psixologiyasida tugri xal kilindi va bolalikni bolaning fiziologik va psixik xususiyatlarni xisobga olgan xolda kuyidagi davrlarga ajratiladi.
11. Gudaklik davri (murgak chakaloklik davri 0 yoshdan 1 yoshgacha)
12. Balogatgacha yoshdagi (yasli) davri (1-3 yosh)
13. Bogcha yoshdagi bolalik davri (3-7 yosh)
14. Kichik maktb yoshdagi bolalik davri (7-12 yosh)
15. Usmirlik yoki urta maktab yoshidagi davr (12 yoshdan 15 yoshgacha)
16. Usmirlik yoki katta maktab yoshidagi davr (15 yoshdan 17 yoshgacha)

Bu davrlarni bir-biridan kat’iyan bir yosh bilan chegaralab kuyish mumkin emas. bola uzining usishida shu davrlarni kechiradi, ammo bu davrlar bir-biriga tabiiy boglanib boradi va oldingisi keyingisiga zamin xozirlaydi… Xar bir davrda bola ayrim ruxiy tomonlarigina emas balki uning umumiy siymosi, sifati-angori xam boshkachii kurina boshlaydi va ularni yosh belgilariga karab ta’lim-tarbiya muassasalariga kabul kilinadi. Xozirgi davrda bolalalikni davrlarga ajratishda psixolog D.B.Elnoningning xizmati kattadir. U bolalikni psixik tarakkiyot va bola faoliyatiga asoslanib kuyidagi davrlarga ajratadi: («K probleme pereodizatsii psixicheskogo razvitiya v detskom voz-te», «jurnal», «V.psix» 1971 # 4. )

I gurux bevosita xissiy aloka kilish (gudaklik)

II gurux predmetlarni kul bilan xarakatga keltirish faoliyati (yasli)

I gurux roli faoliyati (maktabgacha tarbiya)

II gurux ukish faoliyati (kichik maktbgacha davr)

I gurux uzaro-samimiy (sirdosh) aloka bulish (usmirlik):

II gurux ukuv-professional (biror ishni kasb kilib olish faoliyat katta maktab davriga tugri keladi).

Mustaxkamlash uchun savollar:

1. Psixik tarakkiyotning biologik sharoitlari nimalardan iborat?
2. Bola psixik tarakkiyotni konuniyatlari nimalardan iborat?
3. Ta’lim va tarakkiyot tugrisidagi L.S.Vigotskiyning ta’limotini tavsiflab uting.
4. Tarakkiyot yosh boskichi nima?

Tayanch tushunchalar.

Psixik tarakkiyotning biologik sharoitlari: psixik tarakkiyotning sotsiologik sharoitlari: bola shaxsi yunalganligi: notekistlik: aktual tarakkiyot boskichi: eng yakin tarakkiyot boskichi: tarakkiyot yosh boskich:

Adabiyotlar ruyxati.

1. I.Karimov «Ma’naviyat yuksalish yulida» 1999y.
2. I.Karimov «Barkamol avlod orzusi» 1998 y.
3. I.Karimov «Uzbekiston XXI asr busagasida» 1999 y.
4. M.Voxidov. «Bolalar psixikasi» Toshkent. 1992 y.
5. E.Goziev. «psixologiya» Toshkent. 1994 y.
6. K.Daminov, U.Otavaliev, X.Ibroximov «Psixologiyadan seminar va laboratoriya mashgulotlari» 1994 y.
7. P.Xoxlova. «Psixologiyadan topshiriklar» 1992 y.
8. P.Leventuev. A.Askarxujaev, B.Chudnovskiy, M.Voxidov «Bolalar psixologiyasi ocherklari».
9. G.Kalyushen, M.Deyugina «Yurgakdan maktabgacha» 1996 y.
10. K.Abdullaeva «Nutk ustirish» 1990 yil.

Mavzu:3  Gudaklik davrining psixologik xususiyatlari.

Reja:

1. Gudaklik davrida psixik rivojlanish.
2. Xarakat tizimlarining bola psixik tarakkiyotiga ta’siri.
3. Bolada munosabatlarning shakllanish va jonlanish kompleksi.

Ilk yoshdagi bolalar jismoniy jixatdan tez rivojlanishi bilan birga psixik jixatdan xat tez rivojlanadilar. Bolaning 1 yoshli davri uning psixikasining tez suratlar bilan usishi davridir. Gudak bolalar psixikasini rivojlanishi birinchidan analizatorlarning takomillashuvi bilan boglik bulsa, ikkinchidan mustakil xarakatlarning usishi bilan boglikdir. Bola psixikasini usishining uning xarakatlarini usishidan ajratib bulmaydi. Bola dastlab uz tanasining xarakatini eplashtiradigan bulib koladi, sungra atrofdagi narslarning ushlab xarakat kiladigan buladi, bu xarakatlar esa bolaning nerv sistemasining va psixikasining usishiga yordam beradi.

Bola yangi tugilgan chakaloklik davrida (taxminan 2 oygacha) uning faoliyati fakat eng zarur organik extiyojlarni koldirish bilan (20 soatga yakin uyku) cheklanadi. Bola uzok uxlash tufayli energiyasining asosiy kismini tez usishga jismoniy jixatdan rivojlanishiga sarf etadi. Bola 2 oylik bula boshlagach, uning  gudaklik davri boshlanadi. (2 oydan 1 yoshgacha). Gudaklik davrida bolaning psixikasi nixoyatda tez rivojlanadi. Bola asta-sekin kamrok uxlaydjigan buladi va atrofdagi narsalarning ta’siriga kuprok kizikadigan buladi. Ikki oylik bola tovush kilgan tomonga karab boshini buradi, gapirgan kkuzi bilan kidira boshlaydi, korni bilan yotkizilsa, boshini kutarishga xarakat kiladi, ammo bu xarakatlarning kupchiligini betartib, ixtiyorsiz xarakatlardir. Uch oylik bola boshini tik tuta boshlaydi. Bu bolaning psixik jixatdan usishi uchun juda muximdir. Tobora kuprok taasurot oladigan bulib koladi. Bu esa miyaning rivojlanishiga yordam beradi. Bola yoshiga tulguncha juda kup xarakatlarni uzlashtirib oladi. Bu xarakatlar orasmida kul xarakatlari psixik tarakkiyot uchun muxim bulgan xarakatlardir. Turt oylik bola narsalarga kul chuzadigan buladi,  ammo u xali uzining kul xarakatlarini idora kila olmaydi. Bola 5 oylik bulgach, korni bilan yota oladi, uni paypaslab timirskilab kurish orkali ularning ayrim xususiyatlarini bilib oladi. Bolaning psixik tarakkiyotida murakkab xarakatlarni egallab borishi jada katta rol uynaydi. Bola 6 oylik bulgach, mustakil utira oladigan buladi. Bola utira boshlagandan sung uning nazar doirasi kengayib, unda yangidan-yangi tassurotlar paydo buladi. Bola kuz ungida yangi taassurotlarning paydo bulishi idrok, dikkat, xotira kabi psixik jarayonlarning rivojlanishiga katta yordam beradi. Bola 8 oylik bulgach, yana bir murakkab xarakatni, ya’ni emaklashni boshlaydi. Emaklash bilan bir paytda karovotni yoki boshka bir  narsani ushlab, tik tura oladi. Bola psixikasining rivojlanishida bu yangi xarakatlarni axamiyati juda kattadir. Emaklay boshlagach bolaning atrofidagi narsalar bilan munosabatda bulish imkoniyati kengayadi. Natijada mustakil  xarakatlar kilib, yangi-yangi narsani taniy boshlaydi. Bolani xamma narsa kiziktiradi. U bir narsani ikkinchi narsa bilan urishtirib takillatadi va chikayotgan ovozga kulok soladi. Odatda bu yoshdagi bolalar biron narsaning kopkogini ochib yopishni yoktiradilar. Bunday xarakatlar bolaning kul muskullarini mustaxkamlaydi va narsalarning turli xossalarinibilib olishlariga yordam beradi.

6-7 oylarda taklid kilish xarakatlari paydo buladi. Bola psixikasining tarakkiyotida taklidning roli juda kattadir. Bola juda kup xarakatlarni va nutkni asosan taklid kilish, orkali uzlashtirib oladi. Masalan: chapak-chapak-deb takrorlab  turib chapak chalinsa, bola shu suz aytilishi bilan chapak chaladigan buladi. Ogir kasallikka uchramay,jismoniy jixatdansoglom usgan bola 9-10 oylik bulganida yura boshlaydi. Bolaning mustakil tarzda yura boshlashi uning xayotida goyat katta xodisadir. Bola yura boshlagandan sung uning psixik tarakkiyoti uchun juda katta imkoniyatlar yuzaga keladi, yura boshlagan bolaning faolligi kun sayin ortib, erkin  xarakat kilishi doirasi kengayadi. Bu esa idrok doirasining kengaytirib, mazmundor bulishiga yordam beradi. Shunday kilib, ilk yoshdagi bolaning psixikasi uning erkin xarakatlari uchun kulay sharoit yaratish kerak. Bola xarakatlarining cheklash esa psixikasining normal rivojlanishiga zarar  etkazadi. Shu sababli bolani xarakat kilishga imkon bermaydigan xolatga solib kuyish yaramaydi, uning bemalol xarakat kilishiga imkon berishi kerak.

Bolani gudaklik davridan boshlabok borcha psixik jarayoelarni, bilish jarayonlari normal tarakkiy eta boshlaydi. Bu davrda bolada ixtiyorsiz dikkat shakllanadi. Bola tugilgan paytlarda uning e’tiborini asosan uzining organik extiyojlarini kondiradigan narsalar jalb kiladi. Bola 3-4 oyligidan boshlab xarakatda bulgan yarkirok, tovush chikadigan narsalar bolaning dikkatini kuprok jalb eta boshlaydi. Asta-sekin bolada dikkatning barkarorligi ortib boradi. Buning tadkikotichi Melchinskayaning kuzatishlaridan kuish mumkin: «Un yarim oylik kizchaning karovotini tepasiga yaltirok yulduzcha osib kuyilgan. Kizcha yulduzchaga tikilib karay boshlaydi, kullarini kimirlatib yulduzchaga talpinadi. Kizcha bir oz yulduzchaga kimirlamay tikilib turadi, sungra yana kullarini kimirlatib yulduzchaga talpinadi. Sha tarika 2 minutu 45 sekund shu narsaga dikkatini karatadi ».

Bola 5 oylik bulganida narsalarga kul uzatib,  ushlab kura boshlaydi, barmoklarini maxkam yumib, ushlab  olgan narsasini kulidan kuyib yubormaydi. 6 oylik bulgandanarsani bemalol ushlay digan buladi. Shu narsaga dikkat kiladi. Bola 7-8 oylik bulganida narsalarni takillatib, takillagan tovushga dikkat bilan kulok soladi. 9 oylik bola idish kopkogini ochib-yopib, bu xarakatlarini 5-10 minutgacha davom ettirib dikkatini shu narsaga oladi. Shu tarika bolaning dikkati usib barkaror bula boradi. Bola tugilganidayok unda bir kator analizatorlar normal ishlay boshlaydi. Masalan: kurish, eshitish, ta’m bilish, xarakat badan, xid bilish analizatorlaridir.

Badan analizatorlarining faoliyati tufayli,  bola issik-sovukni sezadi. Yangi tugilgan chakalok badanining sezgirligi kattalarnikidan kuchlirok buladi, ya’ni temperaturasining keskin uzgarishi bolaga tez ta’sir etadi. Shu sababli bola yotgan uyning xaroratini normal saklash, chakalokka badaniga kattik botmaydigan, mayin kiyimlarni kiygazish kerak.

Oliy analizatorlar deb ataluvchi eshitish va kurish analizatorlari birmuncha, murakkabrok yul bilan rivojlanadi, eshitish analizatorlari bola tugilganidayok etilgan buladi. Birok, chakalok tugilgandan sung, daslabki bir xafta 10 kun davomida bola yaxshi eshitmaydi. Bunga sabab bola kulogining ichi ona kornidaligida suyuklikka tulib koladi. Bir oz vaktdan keyin bu suyuklik surilib, kuloklar ochiladi va bola 2-3 xaftadan keyin yaxshi eshitadigan buladi. 2 oylik bolada kuyidagi tipik manzarani kurish mumkin: agar chakalok yiglab turgan paytda kungirok chalinsa, u yigisidan tuxtab kungirokning tovushiga tinchgina kulok sola boshlpaydi. Kurish analizatorlari xam murakkab yul bilan rivojlanadi. Yangi tugilgan bolada kurish refleksi mavjud buladi. Bola yoruglikni va korongulikni sezadi. Masalan: koronguda chakalok yotgan bulsa, chirokni yokib yuborailsa, u kuzini yumib oladi.

Yangi tugilgan bolaning kurish sezgisi unchalik mukammal bulmaydi. Gudak bolaning kuzini gavxari burtma shaklda buladi, shu sababli, u uzokdagi narsalarni kura olmaydi. Bola 9-10 kunlik bulganida ba’zan xarakatlanayotgan predmetlarga karab koladi, 1 oyga tulganida uning ikkala kuzi baravar xarakat kiladi. Bola 3 oylik bulganida yaltirok predmetlarni kuzi bilan kuzatadi. 6 oylik bulganida asosiy ranglarni va predmetlarni fark kila boshlaydi.

Yangi tugilgan bola tevarak-atrofdagi olamni kattalar singari idrok kila boshlaydi. Uning idroki juda elementar bulib, yoshi, tajribasi, bilimlari orta borgan sayin usib boradi. Ayrim sezgilarni bir butun kilib boglaydigan shartli reflekslar vujudga kelishi natijasida bola narsani yaxlit xolida idrok kila boshlaydi. Chunonchi, bola tugilgan kunidan boshlab onasining ovozini eshitadi, badaniga onasining kuli tekkanini sezadi, onasining aftinin kuradi. Ana shu  tirkok taassurotlar asta-sekin bir butun obraz bulib birlashadi va bola kuz ungida onaning obrazi paydo buladi.

Bolaning xarakatlari orta borgan sari idroki xam usib boradi. Bola tevarak atrofdagi narsalarni faol xarakat kilishi bilan bilib oladi. Unda tevarak atrofdagi narsalarga kizikish paydo buladi. Daslab bola uz tanasini kismlariga, «kizika boshlaydi». U uz kulining barmoklariga dikkat bilan tikilib karaydi, barmok larini ochib yulib musht kilib kuradi, oyogini kuli bilan ushlab ogziga tortadi. Bunday xarakatlar kilishbilan atrofdagi narsalarni xar tomonlama tekshirib kuradi. Ayniksa, bola emaklay boshlagandan sung kizikish yanada ortadi. Va atrofdagi narsalar tugrisida tobora kuprok taassurot ola boshlaydi.

Ayni bir xil xarakatlarni kup martalab takrorlash bolani bilish kobiliyatini ustiradi. I.M.Sechenov bu fikrni ta’kidlab bunday deb yozgan edi: «Takrorlash ta’limning onasidir, ya’ni barcha psixik xodisalarni kuprok tushunib olishdir». Shu tarika bolaning idroki tobora mazmundor bulib boradi. Gudaklik davrida bolaning xotirasi xam shakllana boshlaydi. Bola 3-4 xaftalik bulganidayok unda xarakat xotirasini dastlabki kurinishlari paydo buladi. Masalan: agar bolani emizgak  vaktdagidek kilib  kulga olinsa,  u tamshanib, emishga xarakat kiladi. Bola xarakatining usa borishi bilan uning  xarakat xotirasi xam usadi. Bola 3-4 oylik bulganda, yakkol-obrazli xotira paydo bulganligini kuramiz. Bola uziga eng tanish bulgan narsalarni eslab koladi va taniydi. Chakalok onasini taniydi, onasini kurganda unga jilmayib kul uzatadi. Asta-sekin bola uziga yakin bulgan kishilarni xam taniy boshlaydi. «uziga yakin kishilarni» , «bngonalar» dan fark kiladi. 6 oylik bolani onasidan boshka bir xotin emizmokchi bulganda,  bola emmagan. Bu vaktda bola uziga sut beriladigan butilkani taniydi. Uni boshka butilkalardan, dori shishasidan fark kiladi, 6-7 oylik kattalarning aytgan suzlariga tushunadi, oti aytilgan narsalarni kuzi bilan kidirib topadi va uni kuli bilan kursatadi. (Masalan: «kuzing kani», «ogzingni kursat» va x.k.) bola 1 yoshga tulganda unda eslab kolishning daslabki belgilari paydo buladi. U oti aytilgan narsani kuzi bilan kidiradi va agar topolmasa bezovta bula boshlaydi, achchiklanadi. Bu xol bolada idrok kilingan narsalar tugrisida tasavvurlar paydo bulganligini kursatadi.

Latent (yashirin) davr, ya’ni bola narsani taniydigan xolga kelguncha utgan vakt xotiraning  kanchalik tez usganini bildiradi. Bola 1 yoshga tulguncha latent davrining usishi:

Ilk yoshli davrda murakkab psixik jarayonlardan tafakkur elementlari xam yuzaga kela boshlaydi. Bola 6 oy nutksiz tafakkur elementlari paydo buladi. Xar bir narsani fikrlashni takozo kiladi. Bola biror yangi narsani bilishi bilan uni kurgan narsalari bilan takkoslaydi, ularning bir-biriga uxshashligini yoki farkini belgilab oladi. Nukt paydo bulishi va usishi ilan bolaning tafakkuri yanada usadi nutk paydo bulishidan oldin bola tayyorgarlik boskichini utaydi. Tayyorgarlik davrida bolaning ovoz apparati takomillashadi. Bolaning dastlabki kundagi yigisiyok uning nafas olish apparatini, tomok muskullarini va ovoz pardalarini mashk kildiradi, bu esanutk apparatining ishlashi uchun zarur. Bolada 2-3  oylik bulganda yiglashdan tashkari xatti-xarakatlar paydo buladi. Agar bola soglom, korni tuk bulsa, xech bir narsa uni bezovta kilmaydi, u anchagina vaktgacha «g», «k», «x» kabi tovushlarni talaffuz kilib yotadi. Bola 3 oyligida «guv-guvlash» davri boshlanadi, u «achu-guv-guv» kabi tovushlar chikaradi. Bola 4-5 oylik bulganida chugur-chugur kila boshlaydi. Endi u tovushlarning kiska va uzib-uzib talaffuz kilmasdanbalki oxagdor kilib talaffuz kiladi. Shundan sung bola «da», «ma», «ra-la» singari ayrim buginlarni talaffuz etadi. Bola 8 oylik bulganida kattalarning gapini tushuna boshlaydi. Bola 9-10 oylik bulganida biror narsani ifodalovchi suz aytilsa, bolada shu narsa tugrisida tasavvur paydo buladi.nutkning usishi bolada fikrlash jarayonlarining rivojlanishini tezlashtiradi. Suz narsalarni bir-biri bilan takkoslashga ularning uxshashligini va farkini belgilashga, avvalgi tajribaga asoslanib narsani fikrlashga yordam beradi. Suz yordami bilan bola umumlashtirishga urganadi.Eng daslabki umumlashtirish bola 9-10 oyga tulganda pado buladi. Boladagi tafakkurning tarakkiyoti nutk bilan chambarchas boglik xolda rivojlanadi. Bola 1 yoshga kirganda 10-20 suz zonasiga ega buladi. Bola «ada, buvi, nanna, ashsha, umma, oyi, ana, aka, amma»  kabi suzlar ni talaffuz kila boshlaydi. Bola avvalo, uz atrofidagi narsalarning otini bildiradigan suzlarni urganadi.bola odatda bir suzni uzining istagini bildirish uchun ishlata boshlaydi. Masalan: «oyi» degan suzi-«oyimeni kutar», «oyi kornim och» degan ma’nolarni bildiradi. Bola nutkining usishi kup jixatdan kattalarga boglik. Bola kattalarning suziga taklid bilan kanchalik kup gaplashishi, ular talaffuz  kilgan gaplarning kanchalik tugri, anik, ifodali bulishi bola nutkining tarakkiyotida katta rol uynaydi.

Ilk yoshli davrdan boshlab bolada turli xil xis-tuygular yuzaga kela boshlaydi. Organizmning xayoti va tarakkiyoti uchun mutloko zarar bulgan tabiiy extiyojlar tufayli bolada dastlabki xislar paydo buladi. Masalan: tukmi yokiochlik, issiklik yoki sovuk kotish roxatlanish yoki norozilik xislarini dastlabki xislar paydo buladi. Bular bolaning tugma xislar bulib, bu xislarning fiziologik asosi tabiiy uz-uzini saklash shartsiz reflekslari kurinishlarining xissiy formasidir. 2 oyligida bolada birinchi marta kuz yoshi pado buladi. Bola endi ingalash urniga kuzidan yosh chikarib yiglaydi. Bolaning yigisi-sabrsizlini, norozilikni ifodalaydi.2 oylik bola jilmayib kulishni xam urganadi. Bola 3 oylik bulganda uning xissiy tuygulari murakkablashadi va «jonalanish kompleksi» yuzaga keladi.bola katta kishini kurishi bilan darrov jilmayadi, unga kulini uzatib talpinadi, oyoklarini kimirlatib, turli xil tovushlar chikaradi. Bu xol bolada yakin kishilariga nisbatan mexr xissining yuzaga kelayotganligidan dalolat beradi.

6 oylikdan oshganda bolaning yaxshi kuradigan uyinchoklari buladi, yaxshi kurgan uyinchoklari yukolib  yukolib kolsa xarxasha kiladilar. Bu davrda estetik xislarning boshlangich elementlari pado buladi. Muzika, ashula, chiroyli uyinchok bolani kiziktiradi va kuvontiradi . 9-10 oylik bola ashula va muzikaga karab, kullarini uynatadi, chapak chaladi.

Bu davrda bolaning xislari tez va ochik oydin paydo bulishi xamda tez yuk bulib ketishi bilan xarakterlanadi.

Bola 1 yoshga tulgunga kadar uning  xislari ancha murakkablashib, xilma-xil bulib boradi.

Gudaklik davribolada kelajak iroda jarayonlarining kurtaklari paydo buladi. Biz bu erda tula ma’nodagi iroda jarayonlari tugrisida xali gapira olmaymiz. Bular iroda jarayonlarining fakat ayrim elementlari bulsa xam, lekin irodasining usishi uchun katta axamiyatga ega. Bola uzining xarakat organlarini eplay oladigan paytidan boshlab,unda iroda usa boshlaydi.Bu esa bolaning ixtiyorsiz xarakatlari bilan bir katorda ixtiyoriy xarakatlar kilishga xam imkon beradi.Bola 6 oylikka tulguncha unda dastlabki ixtiyoriy xarakatlar talpinib,uyinchoklar uynash,ularni uloktirish,olib kelishga xarakat kilib intilish va x.k yuzaga keladi.Bola 6 oyga tulganidan keyin unda kattalarni xarakatlariga taklid kilish katta rol uynaydi.Bola 7-8 oylik bulganida uning xarakatlari murakkablashadi- bola emaklashga,urnidan turishga xarakat kiladi.Bular ixtiyoriy xarakatlardir.Bolada irodali xarakatlarning asosiy elementlarini yura boshlagan paytida kurishimiz mumkin.Buning uchun bolaning birinchi karashlarini kuzdan kechirishning uzi kifoya.

Bola urnidan turib oladi-yu,lekin kaltirab turadi,chunki uning oyoklari xali kuchsiz,uz gavdasini kutara olmaydi.Kadam tashlamokchi buladi-yu,lekin yikilishdan kurkadi.Nixoyat,u arang birinchi kadamini kuyadi, muvozanatni yukotib,uzini ushlay olmaydi,yikiladi,kurkib ketadi.U yana turib yurmokchi buladi,lekin yana yikilishdan kurkadi.Bolada «motivlar kurashi»bir oz vakt davom etadi,sungra u ikkinchi kadamni kuyadi.Xali unda kurkish xissi tugagani yuk,butun kuchini yigib,bu xissni engishga,kiyinchilikkai bardosh berishga intiladi.Nixoyat bu kiyinchiliklarni engib,uzi maksadga erishadi.Bolaning irodasi manashunday faol faoliyat yuli bilan kiyinchiliklarni engish yuli bilan usadi. Bir yoshga tulish oldidan bolaning nutki usiib borgan sari akli xam tez usadi, natijada irodaviy jarayonlarning yanada tarakkify etishiga yul ochiladi.Endi bola uz xarakatlarining maksadini yaxshirok anglaydigan bulib koladi, kattalarning aytganini kiladi, kattalarning gapiga kulok soladi.Unchalik murakkab bulmagan iltimoslarni bajaradi.Masalan,unga biror narsani olib ber desangiz, olib beradi, joyiga kuy degan narsani joyiga kuyadi va x.k.

Mana shularning xammasi irodaning usishiga yordam beradi.

Shunday kilib,ilk yoshdagi bolaning psixik jarayonlari uning faol faoliyati,turli tuman xarakatlari, uz atrofidagi narsalarning kuprok bilib olishi jarayonida rivojlanib borar ekan,kelgusi bu psixik jarayonlarining yanada tarakkiy ettirish, shakllantirish maktabgacha tarbiya muassasalarida ishlovchi pedagoglarning,tarbiyachilarning va ota–onalarning eng muxim vazifalaridan biridir.

Mustaxkamlash uchun savollar:

1.Gudaklik davrining anatomo-fiziologik xususiyatlari nimalardan iborat?

2.Gudak bolalarda xarakatlarning usishini tavsiflab bering.

3.Gudak bolalarda psixik jarayonlarning dastlabki kurinishlari kanday?

4.Jonlanish kompleksi nima?

Tayanch tushunchalar:

Ximoyalanish refleksi,orientirovka refleksi,analizatorlar, «latent» davri, «jonlanish kompleksi»,tayyorgarlik davri.

Adabiyotlar ruyxati.

1. I.Karimov «Ma’naviyat yuksalish yulida» 1999y.
2. I.Karimov «Barkamol avlod orzusi» 1998 y.
3. I.Karimov «Uzbekiston XXI asr busagasida» 1999 y.
4. M.Voxidov. «Bolalar psixikasi» Toshkent. 1992 y.
5. E.Goziev. «psixologiya» Toshkent. 1994 y.
6. K.Daminov, U.Otavaliev, X.Ibroximov «Psixologiyadan seminar va laboratoriya mashgulotlari» 1994 y.
7. P.Xoxlova. «Psixologiyadan topshiriklar» 1992 y.
8. P.Leventuev. A.Askarxujaev, B.Chudnovskiy, M.Voxidov «Bolalar psixologiyasi ocherklari».
9. G.Kalyushen, M.Deyugina «Yurgakdan maktabgacha» 1996 y.
10. K.Abdullaeva «Nutk ustirish» 1990 yil.

Ilk yoshdagi bolalarning psixologik xususiyatlari.

Reja:

1. Ilk yosh davrining uziga xos xususiyatlari.
2. Ilk yoshi davrida psixik jarayonlarning tarakkiyoti.
3. Bola shaxsining shakillanishi.

Mustaxkamlash uchun savollar:

1. Ilk yoshi davriga ta’rif bering.
2. Ilk yoshi bolalarning akliy rivojlanishini tavsiflab bering.
3. Bola shaxsini shakllanishiga ta’sir etuvchi omillar nimalardan iborat?

Tayanch tushunchalar:

Analizatorlarning takomillashuvi; xarakat doirasini kengayishi, nutkning usishi, munosabatlarning ortishi, «suz yaslish» xodisasi; idrokning ta’sirchanligi; dikkatning bekarorligi; xotiraning ixtiyorsizligi; xarakatli tafakkur.

Bogchaga tarbiya yoshi (yasli) tarbiyaga kelib, bolaning psixik jixatdan tarakkiyoti tez suratlar bilan usa boshlaydi. Yasli yoshidagi bola tevarak atrofdagi dunyoni bilish ishtiyokini kondirish uchun benixoya  katta imkoniyatlarga ega buladi. Birinchidan (sezgi organlarining ) takomillashuvi ularning uzaro uygun ishlashi shunga olib keladiki, gudak tevarak-atrofdagi dunyo xakida tarkok taassurot olgan bulsa, endi bu taassurotlar narsalarning butun obrazlariga idrokka aylanadi. Ikkinchidan bolaning xarakatlari yanada usishiga karab uning bilish imkoniyatlari kengayadi. Yasli yoshidagi bola fakat yurib emaklabgina kolmasdan yuguradi narvonga tirmalashib chikadi uyinchoklarga kul uzatib oladi, mustakil ravishda ovkat eydi,  echinishga kattalarning oddiy yumishlarini ado etishga urganadi, buyurilgan narsani olib keladi. bola stol tortmasidan nima borligini kizikib ochib kuradi, kalam, siyox, mix, tosh, chup va boshka narsalarni kuliga olib ogziga soladi. Xammasini «tekshirib» tevarak-atrofdagi baryaa yangiliklarni bilib oladi.  Shu ish jarayonida bolaning idroki uygunlashib tajribasi ortadi. Ikki yoshga kadam kuyganida bolaning idrokida bir kadar differentsiallash namoyon buladi. Bola suratda tasvirlangan it, ayik,  koplonni taniydi.

Bola «katta » va «kichik» suzlar bilan atashni bilmasligiga karamay bu tushunchalar bir-biridan fark kiladi. Yasli bolaning idrokida muayyan masadni kuzlash sezilmaydi. Bola tevarak-atrofdagi narsalarni bilishda kupincha chalgib ketadi. Tashki dunyo bolani maftun etadi, xar  gal unga xayoliy yangi tuxfalar tortik kilinadi. Yasli yoshi davrida bolaning  dikkati xam tarakkiy etib boradi. Bolaning dikkati uziga xos xususiyatga ega buladi. Bolaning  dikkatida tajribaning cheklanganligi asosiy muxim belgini ajrata olmaslik uta ta’sirchanlik va xissiy uzgaruvchanlik yakkol kurinadi. Bu yasli davriga xos xususiyatlardir.Yasli yoshidagi bola uchun ixtiyorsiz dikkat xarakat .Bu dikkat  asosan tavarak atrofdagi dunyo obektlarini kuchiga boglikdir.Yangi rang –barang favkulotda narsalarning xammasi dikkatni jalb etadi.Bola turli xil yaltirok ,ovoz chikadigan xarakatdagi narsalarga dikkatini jalb kiladi. Yasli yoshidagi bola dikkatni nixoyatda bekarok bulishiga xarakterli narsalar bilan yuzani topishadi.Uyin bilan shugullanayotgan bola 12-minut ichida 8marta uyinchoklarni uzgartirgan.Demak bola xar bir obekt(uyinchok) ustida 2 minutdan uz dikkatini tuplay olgan xolos.

Dikkatning bunday bekarorligi fizologik nuktai nazardan kuyidagicha tushuntiriladi. Yasli yoshidagi bola miyasidagi tormozlanishi jarayonlarining kuchsizligi bilan ajralib turadi.Xuddi shuning uchun xam bolaning osonginat bir narsadan ikkisiga chalgitadi.Narsalar bolaga juda kizik tuyulganda xam uning dikkati chalgib turadi.Psixologik N.M Mengiskayaning xikoya kilishiga kura 1yoshu 8 oylik Sasha ismlik bola ekan

va u bolalar xakida ertakningzur kizikish bilan tinglaydi.Buri kelib eshikni takkilatganni xikoya kilinayotganda  Sasha burining kanday takkilatganini kursatmokchi bulib devorga tak-tak  uradi, lekin takkillashiga shu kadar maxliyo bulib ketadiki, ertakni tamomila unutib kuyadi. Yasli yoshdagi bolaga dikatning bir necha ob’ektga takomillay bilmaslik xos xususiyatdir. M: 3 yosh bolaga bir necha kichkina kaptoklarni olib kelishni buyurilsa, bola kuliga baravariga bir necha kaptokni oladi. Lekin etib kelguncha fakat bitta kaptok koladi. Bola uz dikkatini bir vakitning uzida kulidagi kaptoklarga oyogining ostida yurishga taksimlay olmasdan kaptoklarni tushurib keladi. bolaning yoshi usib borgan sari uning dikkati barkarorrok bulib koladi. Yasli yoshidagi bolaning xotirasi gudaklarniki singari ixtiyorsiz xotiradir , yani bola narsalarni ataylab ongli ravishda esida saklab kolmaydi va tushura olmaydi. Lekin yasli yoshdagi bolaning xotirasida ancha siljish seziladi. Bu eng avvalo esga tushurish va tanish prosesiga ta’luklidir. Bola kup narsa esda saklab koladi va uni aniklab oladi, 2 yoshga kadam kuygandayok bola ilgari kurgan narsalarni suratdan taniy oladi. M: bola ota –onasini, aka- ukalarini va yakinlarinisuratida taniydi. Kupincha otini xam aytib beradi. N.M.Mencheniskayaning yozishiga 1 yoshu 7 oylik ugili darvozasini tanib olgan. Onasi darvozasiga kirmay utib ketayotganida, bola «xovliga kiramiz» deb xarxasha kilgan.

Bosh miya pustining yanada tarakiy kilishi , nerv tolalarining mielik pardasi bilan tez koplanish jarayoni latent davrini uzaytiradi. Bola bir yoshdan oshganda latent davri 9 xaftagacha 2 yoshdan oshganda bir necha oyga etadi. Latent davrining uzayishi bola xotirasini yanada mustaxkamlaydi. Yasli yoshida bolaning xotirasi xali takomillashmagan buladi. Uning tajribasi kamligi tevarak atrofdagi vokea va xodisalarga etarlicha tushunib bir – biriga boglay olmasligi sababli bolaning xotirasi uzuk-yuluk sistemasiz buladi. Yasli yoshi davrida bolada emotsional xotira kuchli namoyon buladi. Bola xissiyoti juda eguluvchan buladi. Unda kuchli kechinma va juda yorkin obraz tugdirgan narsa uzok vakitgacha esida koladi. M: Bolaning tugilgan kuni nishonlansa , yaslida utkaziladigan bayram ertaklari uning esida uzok vakt saklanib koladi, tez-tez esiga tushurib turadi. Bola shu tarika taassurotdga beriluvchan bulganidan kupincha uz xotiralarida eshitgan vokealarini ,kurgan vokealariga almashtirib yuboradilar.

M: 2 yoshu 6 oylik bola paradga borib, unda kup odamlarni va bayroklarni kurdim , deb xikoya kiladi. Xakiykatda esa u bayram kuni uyda kolgan nomoish xakidagi xikoyani ota-onasidan eshitgan . Bolalar «yolgonchiligini» yuzaga chikishiga tarbiyachi e’tibor berishi bolaning xotirasini oydinlashtirishi lozim. Yasli yoshida bolaning kokret obrazli xotirasi ancha usgan buladi.

Yasli yoshi davrida bolaning xarakat xotirasi xam ancha tokomillashadi. Xarakat xotirasining usishi yangi xarakatlarni , xarakat kunikmalarini egallashga yordam beradi. Bola xarakat xotirasi tufayli bemalol yuradigan , sakraydigan buladi. Bola kattalarning imo- ishorasini urganib oladi. Opasiga uxshab xat yozmokchi buladi, onasiga uxshab xamir korigisi keladi, otasiga uxshab bolga urib mix kokish xarakatlarini kiladi. Bolaning bu xarakatlariga kuz-kulok bulib turish kerak. Bola xarakat xotirasi tufayli chapak chalishni, muzikaga karab uynashni urganib oladi, bu esa bolaga zavk bagishlaydi. Bola nerv sistemasining yukmak darajada plastik va uzgaruvchan bulishi tufayli uning mexanik xotirasi juda usgan buladi. Bola bir necha marta takrorlagandan keyin suzlarni bemalol esida tutib oladi. 2 yoshga etganda butun jumlalarni va 2 yoshdan utib 3 yoshga yakinlashganda 4 satr she’rlarni aytib bera oladi. Yasli yoshining oxiriga kelib bola kichik-kichik she’rlarni yod ola boshlaydi. Lekin bolaning mexanik xotirasi juda kuchli degan suzlardan, ba’zi burjua psixologlari ta’kidlaganlaridek, u fakat mexanik ravishda eslab kolar ekan, degan xulosa chikarmaslik kerak.  Bolaning tili chikishi bilan, u suzlarni ma’nosiga tushunib, boshidan kechgan vokea xodisalarni suzlab bera olishi unda mantikiy xotiraning tarkib topayotganligidan dalolat beradi. Lekin bolaning uz ma’no xotirasi  xali mukammal bulmay uni uzgartirishga tarbiyachilar oldida turgan muxim vazifadir. Yasli yoshi davrida bolaning nutki nixoyatda tez usadi. Bu davrda nutk katta tarakkiyot yulini bosib utadi. Bolaning nutkka ega bulishi uning psixik jarayonlarining tarakkiy etishiga ayniksa tafakkurning usishiga juda kuchli ta’sir etadi. Yasli yoshi davrida bolaning nutkining usishini 2 davrga ajratadi. 1. 1 yoshdan I-6 yoshgacha bulgan davr. Bu davrda bola 20-30 suzni biladi, «oyi», «buvi» suzlari bilan bir katorda bolaning extiyojini bildiradigan «ber», «ma» kabi suzlarni biladi.   Bu davrning xarakterli belgisi, bolaning aytayotgan suzlari mikdori juda kam buladi. Bolaning passiv lugati boyib boradi. Ya’ni uzi gapira olmaydi, boshkalarning suzini kuprok eshitadi. Nutk materiallarini uziga zapas  kilib singdirib boradi. Bola bu davrda suzlarni uzik-yulik kilib, imo-ishora bilan aytib beradi. Bu situativ nutk (vaziyat nutki) deb ataladi. Bola bilan vaziyatda, bir oilada turgan kishigina uning «gaplarini» tushuna oladi xolos, ya’ni bola aytgan suzidan nimani ifoda etganini tushuna oladi. Bola biladigan suzlar mikdori turlicha bulib asosan bolani urab olgan nutk vaziyatiga boglik Uzbekistondagi kup oilalarda bir necha tilda suzlashishni aytib utmok kerak. Bu oilalarda turli tillarda bab-baravar suzlashishi bolaning yana tilini bilib olishiga salbiy ta’sir kursatadi. Bunday paytda bola ona tilini uzok vaktgacha uygonolmay koladi. Shuning uchun bola atrofida avvalo ona tilining «nutk vaziyati» bulishi kerak. Demak bu davrda

Tarbiyachining vazifasi bola bilan kuprok munosabatda bulib, uning idrokini nutk materiallari bilan tuldirishdan iboratdir.

2. 1.6 yoshdan-3 yoshgacha bulgan davrdir. Bu davrning eng muxim belgisi bola faol lugatining nixoyatda tez ustirishdir. Bolaning aytadigan suzlarini mikdori birdaniga oshib ketadi. Bola endilikda kattalarning nutkiga faol taklid kiladi, u tevarak-atrofdagi kishilar nutkidan yangi suzlarni kiyinchilik bilan uzlashtirgan bulsa, endi u uz lugatini boyitib boradi. 2 yoshdan oshganda bolaning suz boyligi ayniksa tez ortadi. M: 1yoshli bola 10-20 acha suz zapasiga ega buladi. 1 yoshu 6 oylik 20-30 gacha, 2 yoshli bola 300-350 suzga; 3 yoshli 900-1000 suz zapasiga ega buladi. Albatta bu mashgulotlar turli bolalarda turlicha buladi. Bolaning kanchalik suz zapasiga ega bulishi, u yashayotgan oiladagi nutk madaniyatiga kup jixatdan boglik. Bola 2 yoshdan utgandan sun uning nutki ma’noli bula boshlaydi. Ilgari bolaning suzlari uning extiyojini ifodalagan bulsa, endi bola nutkida narsalarning uz nomi borligini bilib oladi va xar bir narsani uz nomi bilan atay boshlaydi. Buni biz bolaning kattalarga murojaat kilib «Bu nima?», «Buning oti nima?» degan savollaridan kurishimiz mumkin. Lekin bola narsalarning nomini bilibgina kolmasdan, narsalar xakida yangi bilimlar olishga intiladi. M: 2 yosh 4 oylik Karim ismli bola uzining familiyasi ni bilib olgach, boshka narsalarning «kutichaning», «mashinaning», «stolning» familiyasi nima? Deb suraydi. Bola suz turkumlari eng avval otni urganib oladi. Chunki bola xar kuni xayotida narsalarni nomini uzi nutkida kuplab ishlatadi. Demak, bola nutkining grammatik tomoni anchagina uzgarib uning nutkida narsalarning nomini bildiradigan otlar kuprok bularkan. Bola yasli yoshining oxirida fe’llarni kup ishlata boshlaydi. M: «Kugirchok uxlayapti », «ovkat eyman», «mashinamni olib ber» va x.k.  Sungra bolaning nutkida  ikkinchi darajali bulaklar paydo buladi. M: ba’zi ravishlar «orkada», «yukorida», «pastga» degan  suzlarni bilib oladi. Sifatlar kupayadi «chiroyli uyinchok », «shirin konfet», «oppok kor», «kizil gul» kabilar.

Yasli yoshining oxiriga kelib, nutkning sintaksis tuzilishi xam uzgaradi. Yasli bir suzdan iborat gap, ya’ni bola uz fikrini bitti suz bilan ifodalaydi. 2 yoshdan oshgandan sung uning nutkida juda oddiy suzlar paydo bulib, ikki, uchta suzdan tuzilgan dastlabki gaplar paydo buladi. 3 yoshga yakinlashganda uzaro boglangan bir necha suzli gaplar paydo buladi. 2 yoshdan sung  bosh gap bilan ergash gapdan tuzilgan dastlabki kushma gaplar xam paydo buladi. Lekin bolaning  gaplarida, tuzilishlar, gaplarni tugrituza olmaslik xollari mavjud buladi. Shuning uchun tarbiyachilar bunga e’tibor bkrishlari zarur. Yasli yoshining oxiriga kelib, bola kattalar bilan kuprok munosabatda bula boshlaydi, ular aytib bergan xikoyalarni, kichkina she’rlarni,  ashula va ertaklarni jon-jon kilib tinglaydi, uziga berilgan savollarga javob kaytaradi, uzi xam kattalarga savollar beradi. Shu tarika, bolaning nutki usib tarakkiy etadi. Bolada tafakkurning usishiga nutk ayniksa katta ta’sir kursatadi.

Yasli yoshida tafakkur ancha uzgarib, murakkablashadi. Burjua psixologlari gudak  tafakkurini maymun tafakkuriga uxshatadilar. Ammo, maymun tafakkuri xakidagi bu nazariya xakikatga  kelmaydi.

Bola tugilishi bilanok insondir, u kishilar orasida yashaydi, ular bilan munosabatda buladi, ularning ta’srida usadi. Bola tafakkuri kattalarnikidan fark kiladi, lekin shu bilan birga bola tafakkuri inson tafakkuridir.

Yasli yoshining boshida bolaning tafakkuri xarakatli tafakkur buladi. Uning tafakkuri ish xarakatlari bilan bevosita boglangan buladi. Uning tafakkuri ish xarakatlari bilan bevosita boglangan buladi. Bola xali tili chikmagan uz fikrini ifodalashga urganmagan buladi. Shuning uchun uning fikri bevosita xarakatlariga boglangan xolda mavjudbuladi. Bola narsalar bilan uynab, uz xatti-xarakatlarini planlashtirmaydi, xarakatlarining borishiga karab fikr yuritadi. Bola biror narsani yasamokchi yoki chizmokchi   buladi, uning nima ekanligiga fakat uzi tushunadi. Yasli yoshi bolalarining tafakkuri konkret obrazli ttafakkurdir. Bola bevosita idrok kilgan, kurgan narsalari ustida fikr yuritadi, shu narsalar urtasidagi eng oddiy boshlanishlarni aniklaydi .

Bola 3 yoshga kadam kuyganda nutkga ea bulishi uning tafakkurini usishiga katta ta’sir kursatadi. Bola nutkga ega bulgandan sung, asosiy fikrlash operatsiyalarining oddiy kurinishlari: analiz kilish, takkoslash, obstrakziyalash (narsaning asosiy muxim belgilarini ajratish) umumlashtirish xosil buladi. Bola bir-biriga uxshamaydigan narsalarni umumlashtiradi, uyinchogini kuzdan kechirib, bulak-bulak kilib, ajratib yoki sindirib narsalarni analiz kiladi. Narsalarni bir-biriga takkoslab ular urtasidagi boglanishlarni topishga narsalarning bir-biriga uxshashligini va farkini topishga urinadi. M: bola «stol» suzini bilib olar ekan , bir-biriga uxshash narsalarni shu suz bilan aytadigan buladi. Kvadrat, stul va boshka shunga uxshash narsalarni «stol» deydi. Birok bular xali xam tom ma’nodagi fikrlash operatsiyalarining dastlabki kurtaklaridir xolos. Bola suzlarni grammatik  jixatdan boglashni urgangan sayin,tevarak-atrofdagilar uchun tushunarli kilib, burro suzlashni urgangan sayin, uning tafakkuri xam tarakkiy etib boradi. Bola nutkiga ega bulgan uz fikrlarini tushunarli kilib ifodalab bera oladi.

Nutk bilan tafakkurning chambarchas boglikligi va uzaro ta’siri suz yasash xodisasida kurish mumkin.bola suzlarni bir-biriga takkoslab, ularning farkini va uxshashligini aniklagandan sung uzi suz yasaydi, bula esa bolaning kuzatuvchanligidan, shu suzlarning ma’nosini tushuna boshlaganligidan dalolat beradi. Yasli yoshining oxirlariga kelib, bola mantikiy fikr yurita boshlaganidan sung, tushunchalarni uzlashtira boshlaydi. Ayniksa, bola tushunchalarning bir necha muxim belgilarini bilib oladi. M: bola kupincha katta yoshli kishilar bilan bolalar urtasidagi farkni bilishga kizikadi. U kuzatib, takkoslab, kupgina savollarga javob topadi va natijada tegishli tushunchalarni bilib oladi.

2 yoshu 9 oylik Nafisaga oyisi aytadi: «adang endi barvakt ketmaydilar»Nafisa xayron buladi: «adam kattalarku ?»Nafisa xamma «kattalar» ishga barvakt ketishni biladi.U «katta» tushinchasining asosiy belgisini bilib olgan.Kizcha uziga karata aytilgan «nega bilmaysan?»degan savolga men kichkinaman,katta bulganimda bilib olaman deb javob kaytaradi.Bu erda xam bola katta tushinchasining muayyan belgisini bilib olganligi kurinib turibdi.Bola bu davrda son tushinchalarini xam bilib oladi. «bir,ikki,uch»kabi son tushinchalarini uzlashtiradi.Bola uchta narsani sanab turganida undan nechta deb suralsa, «uchta»deb javob beradi.Bola tushunchalarini birlashtirib xukmlar chikaradi,xukmlardan xulosa chikaradi.

Bogchaga tarbiya yoshidagi bolalarida murakkab psixik jarayonlardan bulmish xayol xam anchagina rivojlanadi.Ammo,yasli yoshining boshida bolaning tajribasi xali kam,tassavurlar zapasi goyatda cheklangan buladi.Tasavvurlarni ravshan,anik bulmay gira-shira,uzuk-yuluk buladi.Balanini tevarak- atrofida yangiligi bilan tong koldiruvchi notanish narsalar kup buladi.Bola shu vaziyatning asiri bulib koladi.Bolada xayol jarayonlari tula ma’noda ikki yoshga tulib uch yoshga kadam kuyganda kayd kilinadi.Yasli yoshining oxiriga kelib,bolaning turmish tajribasi usishi va nutk rivojlanishi natijasida yuksak xissiyotlar,ya’ni intelektual,estetik va axlokiy xislar yuzaga kela boshlaydi. Bola yangi narsaga duch kelganda xayronlik va ajablanish xissini kunglidan kechiradi «nima ekan?»deb bilishga intiladi.Kattalarga savollar beradi.Ya’ni akliy tuygular namoyon buladi.Bola ikki yoshga tulganda xayvonlarning tovushlariga taklid kiladi.Agar bu yoshdagi bolalar chiroyli kiyim kiygizilsa uzini mamnun sezadi,kuvonadi.Bola muzikaga nisbatan ijobiy munosabatda buladi.Bola ashulla aytadi,uyinga tushadi.Musikaga iste’dodli bolalar chiroyli kuylarga e’tibor bilan kulok soladi.Bu kuyni noxush shovkunlardan ajratadi.Bogchaga tarbiya yoshi davrida bolaning irodaviy jarayonlari xam rivojlanadi.Bola uz extiyojlarini anglaydi,unda orzu- tilaklar paydo buladi.Bola istak-orzularini xali bosib tura bilmaydi,kattalar esa bolaning orzu- istaklarini cheklab kuyishadi. Bolaning istak-orzulari bilan shu cheklovlar urtasidagi ziddiyatlar,konflekt kelib chikadi.Agar bolaga xech kanday talab kuyilmasa bolaning xamma istaklari bajo keltirilsa, bola tantik, erka, xudbin, irodasi bush buladi. Agar talablar juda xam kattik bulsa passiv,ojiz bulib usadi, doimo yurak xovuchlab xavfsirab yuradi,ayyor va yolgonchi bulib usadi. Shuning uchun bolalarga kuyiladigan talablar okilona bulishi, ular bolalarning yosh xususiyatlarini va extiyojlarini xisobga olingan xolda kuyilishi zarur. Bolalar xadeb «mumkin emas» deb uning me’dasiga tegmaslik kerak. Uning xarakatlanishi, yuurish va uynash extiyojini kondirishi uchun imkon berishi zarur.

Okilona talablar sistemali ravishda va doimo utkazib turishi lozim, agar bolaga yon berilsa, bola darxol injiklik kila boshlaydi. Yasli yoshining oxirida boladan «uzim» degan apni tobora kup eshitasiz, u kattalarni yordamidan voz kechib, uziga bir nima kilishga, biror yumushni bajarishga intiladi, ayni vaktda kiyinchiliklarni kupincha engib utadi. Shu tarika, yasli yoshida bola tarbiyasi tugri yulga kuyilgan sharoitda uning irodaviy xarakatlari usib boradi.

Mustaxkamlash uchun savollar.

1. Ilk yoshi davriga ta’rif bering?
2. Ilk yoshi bolalarning akliy rivojlanishini tavsiflab bering?
3. Bola shaxsining shakllanishiga ta’sir etuvchi omillar nimalardan iborat?

Tayanch tushunchalar.

Analizatorlarning takomillashuvi; xarakat doirasini kengayishi; nutkning usishi; munosabatlarning ortishi; suz yasalishi xodisasi; idrokning ta’sirchanligi; dikkatning bekarorligi; xotiraning ixtiyorsizligi; xarakatli tafakkur.

Mavzu: 5 Bogcha yoshi bolalar uyin faoliyatining psixologik xususiyatlari.

Reja:

1. Uyin bogcha yoshidagi bola faoliyatining etakchi turi.
2. Bolaning uyin faoliyati xakida ta’limot.
3. Uyinning bola psixik tarakkiyotiga ta’siri.
4. Uyin turlari va ularni psixologik xususiyatlari.

Bogcha yoshidagi bolalarning eng asosiy faoliyatlaridan biri uyin faoliyatidir. Asosiy faoliyat deb bolaning Ayni shu yoshdagi tez-tez kuzga tashlanib turadigan xatti-xarakatlariga aytamiz Asosiy faoliyat shundan iboratki, bu faoliyat tufayli bolaning psixik jixatdan usishda jiddiy uzgarishlar yuz beradi. Uyin bola xayotida mana shunday asosiy faoliyatlardan biridir. Bolaning asosiy faoliyati bulgan uyinda psixik jixatdan rivojlanishida jiddiy uzgarishlar yuz beradi. Uyin shu kadar universal, shu kadar kup kirrali va nixoyatda kudratli faoliyatdirki, bogcha yoshidagi bolalarni uyindan boshka yul bilan kamolga etkazishni tasavvur etish kiyin. Bolalarni uyin faoliyati rus psixologlaridan L.S.Vыgotskiy, E.A.Arkin, D.B.Elkonin va boshkalar asrlarida bolalar uyin faoliyatini moxiyatini ilmiy nuktai nazardan tushuntirib berganlar. Ma’lumki, bolaning yoshi ulgayib mustakil xarakat kilish imkoniyati oshgan sari uning atrofidagi narsalar va xodisalar dunyosi xam kengayib boradi. Bolaning bogcha yoshidagi davrida uning faoliyat  doirasidagi kuchi etadigan xaddi sigadigan narsalardan tashkari kattalarni faoliyatlari ya’ni ularni xol mutloko xaddilari sigmaydigan , jismoniy jixatdan kuchlari etmaydigan narsalarxam bor. Psixik tarakkiyotning mana shu boskichida bolalar uchun mavxum nazariy faoliyat, ya’ni nazariy yul bilan bilish faoliyatining bulishi mumkin emas. Bu  yoshdagi bolalarning atrofidagi narsalarni bilish faoliyatining fakat bevosita xarakat kilish shaklida buladi.  Bogcha bolalarini xaddan tashkari faol ekanliklarining sababi xam ana shundandir. Bogcha yoshidagi bola atorofidagi narsalar bilan bevosita Amaliy munosabatda bulishga intiladi.Bu urinda shu narsa  xarakterliki bola bilishga tashnaligidan atrofdagi uzining xaddi sigadigan narsalar bilangina emas balki kattalar uchun mansub bulgan uzining kuchi xam etmaydigan narsalar bilan xam Amaliy munosabatda bulishga intiladi. Buni natijasida bolalarda  xaddan tashkari tez ortib borayotgan turli extiyojlari bilan ularning tor imkoniyatlari urtasida keskin  karama-karshilik yuzaga keladi. Bolalarni tobora ortib borayotgan turli extiyojlari bilan ularning tor imkoniyatlari urtasida karama-karshilik kanday yul bilan xal kilinadi?- Bu karma-karshilik fakat birgina faoliyat orkali, ya’ni bolaning uyin faoliyati orkaligina xal kilinishi mumkin. Buni shu bilan izoxlab berish mumkinki birinchidan bolaning uyinfaoliyati kandaydir moddiy maxsulot ishlab chikarishga karatilgan faoliyat emas, chunki bolalarni uyinga undovchi sabab uyindan kelib chikadigan natija bilan emas balki shu uyin jarayonidagi turli xarakatlarning mazmuni bilan boglikdir. Ikkinchidan esa bolalar uyin jarayonida uz ixtiyorlaridagi narsalarni ularni kiziktirgan, ammo kattalargagina mansub bulgan narsalarga aylantirib, erkin faoliyatda buladilar.  Shunday kilib bolalar atrofidagi kattalar uchungina mansub bulgan xali uzlarini kuchlari xam etmaydigan juda kup narsalarni uyin orkali uzlashtiradilar. Uyinning bolalar psixik tarakkiyotidagi kudratli roli mashxur pedagog va psixologlardan tashkari mutafakkir yozuvchilarni xam dikkat e’tiborini jalb etgan. Masalan rus yozuvchilaridan biri M.Gorkiy bolalar uyin va uning moxiyati xakida shunday degan  edi. «Uyin bolalar uchun uzlari yashab turgan dunyoni bilish xamda uni uzgartirish kurolidir».

Uyin bolalar xayotida shunday kup kirrali faoliyatki unda bolalarga mansub bulgan mexnat xam, narsalar xakida fikr yuritish xam, xayol kilish, dam olish va xushchakchaklik manbalari xam mujassamlashgan. Manna shu jarayonlarning barchasi uyin faoliyatida namoyon buladi. Uyin fakat tashki muxitdagi narsa va xodisalarni bilish vositasi bulibgina kolmay balki, kudratli tarbiya vositasi xamdir. Ijodiy va syujetli uyinlarda bolalarni barcha psixologik xususiyatlari shakllanadi. Mana shu nuktai nazardan uyin bogchadagi ta’lim-tarbiya ishlarini yulga kuyishda markaziy  urinda turadi. Uyin jarayonida bolaning barcha psixik jarayonlari tarkib topishida imkon buladi. Chunki uyin faoliyati bolalarni dikkat va xotirasi, nutki, xayoli, xissiyoti, mexnatga oid malakalari va kobiliyatlarinamoyon buladi. Bogcha yoshi bolalarni uyini xilma-xildir. Ularni uyin turlarini asosan kuyidagi klassifikatsiya kilish mumkin.

1)   syujetli va rollarga    bulib uynaladigan uyinlar;

2)  Dilaktik uyinlar;

3)  Xarakatli yoki koidali uyinlar;

4)  Aralashtirilgan uyinlar;

5) Kuri shva yasash uyinlari.

Syujetli va rollarga bulib uynaladigan bogcha yoshi bolalarni eng asosiy uyin formasidir.

Masalan: «bogcha-bogcha», «poezd-poezd» kabi kizikarli bulgan uyinlar uynaydi. Lekin turli yoshdagi bolalarning  uyinlari bir xil bulsa xam syujeti xar xil buladi. Masalan: kichik gruppa bolalari «bogcha-bogcha» uyinini uynar ekan ular peshinga ovkat pishiradilar, nonni kesadilar, idishni yuvadilar.Amma kesilgan non kugirchoklarga berilmaydi, pishirilgan ovkat tarelkaga suzilmaydi.

Bolalarga sensor tarbiya berishda didaktik uyinlarni roli kata.Didaktik uyinlar bogchada maxsus programma asosida olib boriladigan mashgulotlarni muvaffakiyatli utkazishga yordam,kata gruppa bolalarini maktabdagi ukish faoliyatiga kata yordam beradi.

Bogcha yoshi davrida bolalar uyinlari ichida xarakatli yoki koidali uyinlar xam muximdir.Chunki xarakli uyinlar bolalarni jismoniy jixatdan chiniktiradi,ularni dadil,kurkmas, epchil bulishga undaydi.

Bolalarga tashabbuskorlik,kollektivizm,burch xislarini ustiradi.Bunga «Kim birinchi », «koptok», «ok kuyoncha »utiribdi «etib ol»uyinlari kiradi.

Xarakatli uyinlar asosan sayr va jismoniy tarbiya mashgulotlarida utkaziladi.Drammalashtirilgan uyinlarni xam bolalar sevib uynaydilar.Bu uyinlar turli xil ertak va xikoyalar saxnaga kuyiladi,rollarni esa bevosita bolalarni uzlari ijro etadilar. Masalan: «kizil shapkacha», «Tormok», «Sholgom» drammali uyinlar bolalarni nutki xayol va kobiliyatlarini tarkib toptiradi. Bogcha yoshi bolalari uyinlari orasida kurish, yasash uyinlari xammaga ma’lum bir maksadga karatilgan buladi.

Uyin faoliyati bolalarni individual ravishda urganish imkonini beradi. Ayrim bolalar kollektiv bulib uynashni yoktiradilar bu psixologik bolani umumiy tarakkiyotiga ta’sir etadi. Shuning uchun tarbiyachilar kollektiv uyinlarga tortishlari kerak. Bu yoshdagi bolalar uyinlari kuyidagi psixologik xususiyatga ega.

• Bolalar uyinlari mazmuni xaddan tashkari boyligidadir. Bolalar xayotining sermazmunligi buning asosiy sababidir.
• Bolarlar uyinlarini doimo jamoa tusda ekanligi.
• Xususiyat uyin jarayonida vatanparvarlik tuygularini namoyon bulganligidadir. Urta va kata bogcha yoshidagi bolalar Uzbekistonning poytaxtini juda yaxshi biladilar va uni sevadilar, shu tufayli uyinchoklardan zur marok va gurur yasaydilar. Bundan tashkari turli millat bolalari uchun yasalgan kugirchoklarni sevadilar va uzlari xam plastilindan shunday kugirchoklarni yasashga intiladilar.
• Xususiyati – uyin jarayonida kishilarni mexnatga munosabatlarini aks ettiradilar. Urta va katta gruppa bolalari uyinlarida kattalar mexnatining uzlariga ma’lum bulgan turlarini taklidan aks ettiradilar. Ular bir-birlari bilan doimo dust va ittifok bulib uynaydilar. Bir-birlariga urtoklariga yordamlashadilar.
• Xususiyati-insonparvar va xayotbaxsh bulishidir. Bolalar uzlarini uinlarida xalkimiz kishilarini kelajakka bulgan ishonchini kutarinki ruxini va yuksak maksad sari intilishlarini aks ettiradilar. Shunday kilib, bogcha yoshidagi bolalar uzlarining uyin faoliyatlarida ildam kadamlar bilan olga surib borayotgan sermaxsul xayotimizning xama tomonlarini aks ettiradilar.

Mustaxkamlash uchun savollar.

1. Uyin – bogcha yoshidagi bolalarning asosiy faoliyatidir.
2. Bolani uyin faoliyati xakidagi karashlarini aytib uting.
3. Uyinni kanday turlari bor?

Tayanch tushunchalar.

Asosiy faoliyat; roli-syujetli uyinlar; didaktik uyinlar; xarakterli-koidali uyinlar; intellektual uyinlar.

Mavzu 6. Bogcha yoshi davrining psixologik xususiyatlari.

 Reja:

1. Bogcha yoshi bolalarining sensor tarakkiyoti.
2. Bogcha yoshi bolalarining akliy tarakkiyoti.
3. Bogcha yoshi bolalarida xis-tuygular va irodaning kurinishi.
4. Bolani maktab ta’limiga tayyorlashning psixologik masalalari.

Bolaning 3 yoshdan 7 yoshgacha bulgan bogcha yoshi bolalik davrining kata bir kismini tashkil tadi. Asosan manna shu davrdan boshlab bolaning mustakil faoliyatlari rivojlanadi xamda shaxsiy individual xususiyatlari (insoniy fazilatlari)  tarkib topa boshlaydi. Mashxur rus pedagoglaridan P.F.Lestgafning fikricha, insonning bogcha yoshidagi davri shunday bir davrki, anna shu davr mobaynida kelgusida kanday xarakter xislatlari paydo bulishi belgilanadi va axlokiy sifatlarining asoslari yuzaga keladi.

Bola bogcha yoshiga etgach, uning psixik tarakkiyotida jiddiy uzgarishlar yuzaga keladi. Chunki xuddi anna shu davrdan boshlab bolaning mustakil faoliyati anchagina kuchaya boshlaydi. Bogcha yoshidagi bola mustakil faoliyatda bulla olishi uchun zarur bulgan ikkita kudratli kuchga ega. Birinchidan, ma’lum darajada uziga buysundirilgan xarakat apparatiga, ikkinchidan esa, atrofidagi kata odamlar va uz tengdoshlari bilan bir kadar erkin  munosabatda bulla oladigan nutkka ega. Mana shuning uchun bu yoshdagi bolalarning xulk-atvorlari, xatti-xarakatlari, kizikish va extiyojlari bogchaga tarbiya yoshidagi bolalarnikidan keskin fark kiladi. Bu esa, uz navbatida, bogcha yoshidagi bolalar bilan  bogchagacha tarbiya yoshidagi bolalar ta’lim-tarbiyasiga xam utrlicha  munosabatda bulishni takozo kiladi. Bogcha yoshidagi davrda bolaning barcha psixik jarayonlari jadal rivojlana borib, uning tashki muxit bilan bulgan munosabatlarida anchagina uzgarishlarni yuzaga keltiradi. Bir tomondan, bola bogcha yoshiga etgach, kattalarning doimiy yordamlaridan ancha ozod bulib, ulardan bir kadar uzoklashadi, ikkinchi tomondan, kattalar bilan bulgan munosabatlari murakkab, kup tomonlama xarakter kasb eta boshlaydi. Shu narsa xarakterliki, kichik bogcha yoshidagi bola dimiy yordam va gamxurlik talab kiladigan ob’ektdan sekin-astalik bilan oila xolida bogcha bolalar gruppasining faol a’zosiga aylana boshlaydi. Demak, bu davrdan boshlab, muxtojlikdan kutilib, uzi xam boshkalarga ma’lum darajada yordam bera oladigan, uzining burchi, vazifalari, kizikishlari xamda   xilma-xil extiyojlariga ega bulgan shaxsga, jamoa a’zosiga aylana boshlaydi.

Bogcha yoshidagi bolalarning psixik jixatdan rivojlanishlarida ularda paydo buladigan xilma-xil extiyoj va kizikishlar bolalarni u yoki bu xarakatga undovchi, ularni ishga soluvchi (omil) xisoblanadi. Ma’lumki, ilk yoshdagi bolalarda (Yangi chakaloklarda) asosan organik extiyojlar (masalan: ovkatlanish, tashkalikni kondirish, uxlash kabi) mavjud buladi. Bogchagacha tarbiya yoshidagi bolalar esa bundayo organik extiyojlardan tashkari ijtimoiy  va intellektual extiyojlarning dastlabki kurtaklari yuzaga kela boshlaydi.  Masalan: bogchagacha tarbiya yoshidagi bolalar yaxshi gapira olmasalar xam, xaddan tashkari kizikuvchan buladilar. Ular kuzlariga kuringan xar bir narsani kullari bilan timirskilab ushlab kurgunlaricha tinib tinchimaydilar. Bogchagacha tarbiya yoshidagi bolalarda uchraydigan manashunday kizikuvchanlik ularda intellektual extiyojlarning yuzaga kelayotganidan dalolat beradi. Bogcha yoshidagi bolalarda ijtimoiy intellektual va axlokiy extiyojlar yakkol kurina boshlaydi. Agar bogchagacha tarbiya yoshidagi bola uzok vakt davomida yolgiz uzi biron uyinchok bilan mashgul bulib utira olsa, bogcha yoshidagi (xususan urta va kata gruppa bolalari) bola bunday yolgiz uynashga tokat kila olmaydi. Ularda uzlariga yakin bulagan  katta odamlar va tegloshlari bilan munosabatda bulish extiyoji tugiladi. Ular tor oila doirasidagi munosabatlar bilan uz extiyojlarini kondira olmay kengrok doiradagi munosabatlarga intila boshlaydilar. Natijada bu yoshdagi bolalarning ijtimoiy munosabat va faoliyat doiralari tobora kengayib boradi. Bogcha yoshidagi bolalar tabiatlariga xos bulgan kuchli extiyojlardan yana biri xar narsani bilib olishga bulgan extiyojdir. Bolaning faoliyat doirasi kengaygan sari atrofidagi narsalarni bilishga karatilgan extiyojlari xam orta boradi. Bunga sabab bolada turmush tajribasining ozligidir. Xar bir narsa bola uchun yangilik bulib tuyuladi va bola uni xar tomonlama bilib olishga intila beradi. Shuning uchun xam ular juda kup savollar beradi. Bogcha yoshidagi bolalarning psixik jixatdan rivojlanishlarida bogcha muxiti juda kata rol uynaydi. Bogchadagi tartib , intizom va turli-tuman ta’limiy mashgulotlar bolalarda yuksak ijtimoiy, intellektual, axlokiy va gigienik extiyojlarning garmonik ravishda yuzaga kelish uchun sharoit tugdiradi. Psixologiya nuktai nazaridan Karaganda, odatlar uz moxiyati jixatidan extiyojga yakin narsalardir. Boshkacha kilib aytganda, turlicha odatlar kundalik xayotda takrorlana berishi natijasida vujudimizga juda singib ketib, extiyojga aylanib koladi. Shuning uchun bolalarda ijobiy va foydali extiyojlarni tarbiyalash deganda ularda ijobiy va foydali odatlarni xosil kilishni tushunamiz. Bogcha yoshidagi davrda xosil kilingan mustaxkam ijobiy odatlar (extiyojlar) kishining butun umri davomida saklanib koladi. Bogcha yoshidagi bolalarning psixik jixatdan rivojlanishlarida kizikishning xam roli goyat kattadir. Kizikish, xuddi extiyoj kabi, bolani biron faoliyatga undovchi (xarakatga soluvchi) omillardan biridir.  Kizikish deganda, biz vokelikdagi narsa va xodisalarni birmuncha chukurrok bilishga karatilgan maxsus intilishni tushunamiz. Demak, kizikish bilish jarayoni bilan boglik bulgan xar bir shaxsning murakkab sifatidir. Bogcha yoshidagi bolalar xama narsalarga birdek kizika bermaydilar.Ular ayrim narsalarga  kuprok, boshka bir narsalarga kamrok kizikadilar. Lekin bogcha yoshidagi bolalarning kizikishlari kata odamlardagi kabi bir narsaga nisbatan kat’iy xamda mustaxkam bulmay, bir narsadan  ikkinchi bir narsaga tez-tez kunib turadi. Bundan tashkari, bogcha yoshidagi bolalarning kizikishlari juda tarkok va yuzaki buladi. Ular narsa va xodisalarning moxiyati yoki natijalariga emas, balki shu narsa va xodisalarning uzigagina kizikadilar. Shu sababli bogcha yoshidagi bolalarda asosan bekaror va bevosita kizikishlar ustun turadi. Tarbiyachi bogchada turli mashgulotlar, ekskursiyalar, suxbatlar utkazish va kitoblar ukib berish  bolalarda markazlashgan barkaror kizikishlarni yuzaga keltirishga xarakat kilishlari lozim.

Bola psixologiyasining rivojlanishida kizikishning axamiyati shundaki, bola kizikkan narsasining mumkin kadar chukurrok bilishga tirishadi. Binobarin, uzok vakt davomida kizikkan narsasi bilan shugullanishdan zerikmaydi. Bu esa, uz navbatida, bolaning dikkati, irodasi kabi muxim psixik jarayonlarini rivojlantirish xamda mustaxkamlashga yordam beradi. Bolalarda biror soxaga nisbatan barvakt yuzaga kelgan kizikish kelajakda ularning shu soxasini yaxshi egallashlari uchun kandaydir tayyorgarlik rolini uynaydi.

Bogchada bolalarning birgalikda ta’lim-tarbiya olishlari, birgalikda uynashlari va birgalikda ovkatlanishlari ularda kollektivizm tuygusini yuzaga keltira boshlaydi. Kupchilik bulib bir uyinni uynash yoki biron vazifani bajarishda uz xatti-xarakatlarini kelishib olish, rollarni taksimlash va bir-birlariga yordam berish kabi  kollektiv xayotiga oid fazilatlar namoyon bulla boshlaydi. Birok bogcha yoshidagi davrda bolalar kollektivi endigina tarkib topa boshlayotganini unutmaslik lozim. Bolalar kollektivini mustaxkamlashda ularning kollektivdagi  endigina yuzaga kelayotgan uzaro murakkab munosabatlari, ya’ni bir-biriga buysunish, bir-biriga yon bosish kabi munosabatlar katta rol uynaydi xamda bolalarning psixik tarakkiyotiga yordam beradi.

Bolalarning bunday uyinlarida pala-partishlik, tartibsizlik yuk.Chunonchi, ular kugirchoklarini yuvintiradilar, kiyintiradilar, ovkatlantiradilar sungra bogchaga olib boradilar, uxlatadilar va x.k. bunday kat’iy tartib bilan amalga oshiriladi. Ana shunday tartibli, sistemali faoliyatda bulishga odatlanish bogcha yoshidagi bolalar shaxsiy xislatlarining tarkib topishi uchun katta axamiyatga ega. Bogcha yoshidagi bolalar jismoniy va psixik jixatdan xam etarli darajada rivojlanganliklari tufayli ular oddiygina mexnat topshirklarini bajara oladilar. Bolalarning ijodiy xarakatlari asosan uyin xamda tasviriy san’at faoliyatida (rasm chizish, loy ishi, kogozdan xar narsalar yasash kabi) namoyon buladi. Bolalar uzlarining uyin va tasviriy faoliyatlarida kattalarning mexnatlarini tankidiy tarzda kayta tiklab, mexnat xayotini faol ravishda uzlashtira boshlaydilar. Bu ularning mexnat faoliyatiga tayyorlanishlarida kata axamiyatga egadir.

Bogcha yoshidagi bolalarning uz xatti-xarakatlarini ma’lum vazifalarni ado etishga buysundira olishlari, tobora kuchayib borayotgan kizikish va erishgan akliy tarakkiyot darajalari ularni ma’lum ta’limiy programma asosida tarbiyalash imkonini beradi. Bogchada tugri yulga kuyilgan tarbiyaviy ishlar bolalarda mexnat faoliyatining dastlabki belgilari xamda bilimga kizikishni tarkib toptiradi.

Bogcha xayotining kup kirrali va sermazmunligi bolalar bilish faoliyatlarining kengayishiga xamda chukurlashishiga yordam beradi. Bu esa asosiy bilish jarayonlari bulishi-idrok , tasavvur, xotira va tafakkur kabi jarayonlarning xarakterini uzgartirib yuboradi. Bogchagacha tarbiya yoshidagi bolalarda bu jarayonlar ularning uyin yoki biron amaliy faoliyatlari bilan birga namoyon buladi. Masalan, kichik yoshdagi bolalar Biron narsa bilan mashgul bulib turganlarida uni idrok kiladilar, ilgari xam shu narsa bilan mashgul bulganlarini eslaydilar va uni analiz va sintez kilib kuradilar. Bogcha yoshidagi bolalarda esa bu asosiy bilishijarayonlari bir-biridan differentsiyalashgan (ajratilgan) buladi. Bogcha yoshidagi bola biron uyinfaoliyati yoki biron narsa bilan  mashgul bulishi jarayonidagina emas, balki bunday amaliy faoliyatdan tashkari xam biror narsa yoki xodisani idrok kilishi, tasavvur etishi, esida olib kolishi, esiga tushurishi xamda oddiy tarzda tafakkur kilishi mumkin. Shuning uchun bolaning bogcha yoshidagi davrida anna shu asosiy psixik jarayonlari va xususan tafakkur xamda nutk jarayonlari jadal rivojlanadi. Bolalar kattalar bilan bulgan munosabatlarida narsa va xodisalar xakida elemantar tushunchalar sistemasini egallab olib, tafakkur kilishga urgana boshlaydilar. Kichik va bogcha yoshidagi bolalarga xos bulgan «nimaga?», «nima kiladi?», «nima keragi bor?» kabi kup savollar ularni narsa va xodisalarning sabablari xakida fikr yurita boshlayotganliklaridan darak beradi. Bogcha yoshidagi bolalarning  xis-tuygulari nixoyatda kuchli buladi. Ularning barcha xatti-xarakatlari kutarinki xissiy xolatda utadi.  Bundan tashkari, bogcha yoshidagi bolalarning xis-tuygulari chukur va mustaxkam bulla boshlaydi. Bolalarda bogcha yoshidan boshlab axlokiy, intellektual va estetik xissiyotlarning eng soda turlari yuzaga kela boshlaydi. Bogcha yoshidan yuoshlab bolalarda iroda va irodaviy sifatlar xam tez rivojlana boshlaydi. Ularda uzining butun xatti-xarakatlarini ongli ravishda kuyilgan umumiy bir maksadga buysundirish ukuvi yuzaga kela boshlaydi.

Bogcha yoshidagi bolalarda ayrim psixik jarayonlarning rivojlanishi bilan birga ularning shaxsi va shaxsiy xislatlari xam tarkib topa boshlaydi. Bolaning tashki muxitdagi narsa va xodisalar xamda uziga nisbatan bulgan tugri, okilona munosabatlarining asosi xudi shu davrda yuzaga keladi. Bundan tashkari, bogcha yoshidagi davrda bolaning kobiliyatlari tez rivojlanib, yangi-yangi extiyojlar va kizikishlari xosil buladi. Bola shaxsining ana shunday rivojlanib borishi natijasida uning xarakteriga oid xislatlar namoyon bula  boshlaydi. Bogcha yoshidagi davrda bolada kanday xarakter xislatlari tarbiyalansa , bu xislatlar bolaning maktab yoshidagi davrida va xatto kata odam bulib etishganida xam namoyon buladi. Shuning uchun boshka yoshdagi davrida bolada ijobiy shaxsiy xislatlarning tarkib topishiga aloxida axamiyat berish zarur. Bolalar bogcha yoshidan boshlab xulk-atvorining axlokiy normalari va koidalarini intensiv ravishda uzgartira boshlaydilar. Ular uzlarining u yoki bu xatti-xarakatlariga kattalar tomonidan beriladigan baxolarga zur kizikish bilan karaydilar. Shuning uchun ular xamisha nima yaxshi-yu, nima yomonligini, kanday xarakat tugri-yu kanday xarakat notugriligini aniklashga intiladilar. Bunday ishda bolalarga xamisha yordam berish kerak, ularning bunday xarakatlarini kullab-kuvvatlash lozim. Lekin shuni esdan chikarmaslik kerakki, axlokiy norma

Va koidalarni amalda kattalar xamda uz tengdoshlari bilan bulgan munosabatlarida kullay olish tajribasiga ega bulishi kerak. Shundagina bu axlokiy norma va koidalarni singdira oladi. Ana shuni nazarda tutib, bolalar bilan bulgan munosabatda axlok normalari va koidalaridan mutloko chetga chikmay, bu soxada ularga namunalar kursatishi kerak. Shunday kilib, yukorida aytib utganimizdek, bolaning bogcha yoshidagi davrida uning fakat psixik jarayonlarigina emas, balki shaxsi xamda shaxsiy sifatlari xam kamol topadi. Maktabga borish bolalarning xayotida juda kata vokeadir. Maktab xayoti bolalarga Yangi bir dunyoni ochib beradi, maktab davrida bolalarning asosiy faoliyatlari uzgaradi. Maktab yoshidan boshlab bolalarning asosiy faoliyatlari, asosiy vazifalari ukish, fan asoslarini puxta uzgartirish  bulib koladi. Etti yoshli bolalar uchun Yangi faoliyat bulgan ukish ulardan Yangi sifat, yangi xususiyatlarga  ega bulishlarini  talab kiladi.  Ukish faoliyati uchun bolalarda barkaror dikkat, utkir zexn, mustaxkam xotira, bir kadar tafakkur, yaxshi nutk, iroda  va shuning bilan birga mustakillik, batartiblik xislari bulishi kerak. Bolalarning maktabga utishlari ularning yaslidan bogchaga utishlariga Karaganda murakkab boskichdir. Shuni xam nazarda tutish lozimki bolalar maktabga utishlari natijasida ularning ijtimoiy xolatlarida xam uzgarishlar yuz beradi. Masalan: etti yoshga yakinlashgan  bolalar bogchada «kata», ya’ni kata gruppa bolalari deb xisoblanar edilar. Maktabga utishlari bilan yana «eng kichiklar» katoriga tushib koladilar. Etti yoshdagi bolalarning maktabga utishlari bilan yuzaga keladigan anna shunday jiddiy uzgarishlarni nazarda tutib, ularni maktabdagi yangi xayotga xar tomonlama tayyorlash kerak. Ma’lumki, bolalar bogchasining asosiy vazifalaridan biri bolalarga xar tomonlama tarbiya berib, ularni tarakkiyot darajalarining maktabda ukiy oladigan kilishdan iboratdir. Bu esa uz navbatida maktabdagi ukish ishlari bilan bogchadagi ta’lim-tarbiya ishlari urtasida ma’lum izchillik bulishini talab kiladi.

Bogchada bolalarning jismoniy usishlariga kanchalik e’tibor berilsa, uning akliy va aylokiy usishlariga xam shunchalik e’tibor beriladi. Bolalarning maktabga chikishlari doimo nazarda tutilib ular bilan utkaziladigan ta’limiy mashgulotlarda bolalarning idroki, dikkati, tasavvuri, xotiralari, xayol xamda tafakkurlari, irodaviy sifatlari sistemali ravishda tarakkiy ettirib boriladi.

Shuni aloxida ta’kidlab utish lozimki, bolalarni maktabdagi ukish jarayoniga tayyorlashda ularning nutkini ustirish juda zaruriy shartlardandir. Bu masalani uz davrida mashxur rus pedagoglaridan K.D.Ushinskiy xam ta’kidlabutgan edi. K.D.Ushinskiyning kursatishicha, bolalarning nutkni egallashlari ularning maktabdagi ukishga tayyor ekanliklarini kursatuvchi eng ishonchli dalildir. Shuning uchun maktabdagi ukishga tayyorlashda ularning uz ona tillarini yaxshi, puxta urganishlariga, ya’ni suz boyligini orttirishga, tugri talaffuz kilishlariga va tula xamda tugri jumla tuza olishlariga axamiyat berish kerak.  Bogcha bolalarini maktabga tayyorlashda ularning kizikishlaridan foydalanish lozim. Kata gruppa bolalari maktab xayoti bilan juda kizika boshlaydilar. Bogcha bolalaridagi bunday kizikishni tarbiyachi kullab-kuvvatlashi va yanada ortirib borishi kerak. Buning uchun maktab va unda ukish xakida kizikarli suxbatlar utkazish xamda yakin atrofdagi maktabga  ekskursiya uyushtirish yaxshi natija beradi. Shu  narsa dikkatga sazovorki, bogchalardagi  etti yoshga tulgan bolalarning xammasi xam maktabdagi ukish mashgulotlariga bab-baravar tayyor bulavermaydilar. Ayrim bolalar maktabdagi yangi sharoitga tez kirishib keta olmaydilar. Ularda ukish mashgulotlari uchun kandaydir bir xususiyat etmayotgandek kurinadi.  Bu urinda shunday bir savol tugiladi. Bolalarni kay paytda psixologik jixatdan maktabdagi ukish jarayoniga tayyor deb xisoblash mumkin? Ayrim psixologlarning fikricha, bola maktabda ukish uchun atrofdagi narsa va xodisalarga doir anchagina tasavvur va tushunchalarga ega bulishi xamda ma’lum darajada akliy jixatdan usgan bulishi lozim. Lekin bu bolaning ukishga tayyor ekanligini aniklashda xal kiluvchi omil emas, chunki bu erda yosh masalasi xam bor. Boshka bir omillar esa bolaning ukishga tayyor ekanini aniklashdagi asosiy narsa iroda sifatlarining etilganligidadir  deydilar. Bu fikr bir yoklamalikka yul kuyishdan boshka narsa emas. Etti yoshga tulish davri gudaklikning tugllanishi va usmirlikning boshlanishi davriga tugri keladi. Xudi ana shu davrdan boshlab bolalarda uz-uzini anglash tarkib topa boshlaydi. Shuning uchun xam shu davrdan boshlab bolalarni sistemali ukitishga utish maksadga muvofikdir. X.D, Ushinskiyning fikricha, bolaning maktabdagi ukish faoliyatiga tayyorligi ayrim psixik jarayonlarning tarakiyot darajasi bilangina emas,balki bola shaxsining umimiy tarakkiyot darajasi bilan aniklanadi. Shunday kilib,bolaning maktabdagi ukishga tayyorligi shaxsni ijtimoiy etuklik boskichlaridan biridir.Lekin ijtimoiy tarakiyotning bunday etuklik boskichiga bola uz-uzidan kutarilmaydi.Uni bu boskichga bogchadagi va oiladagi butun ta’lim-tarbiya ishi kutaradi.Bola etti yoshga tulganda u jismoniy jixatdan ancha usadi,uzini idora kilishga,nojuya xatti-xarakatlardan uzini tiyishga,xulk-atvor koidalarini uzlashtirishga xarakat kiladi.Uuzini bemalol eplaydigan buladi,uz kuchiga yarasha mexnat kila oladi,kollektivda yashashga kunika boshlaydi.Bu davrda bolaning turmush tajribasi anchagina ortadi,kup narsalarni nomini va ulardan kanday foydalanishni biladi.Xotirasi va tasavvurlari usib,kupgina she’r va xikoyalarni yoddan bilib oladi. Etti yoshli bolaning nutki ma’lum darajada rivojalanib, Suz zapaslari kupayadi, natijada u uz urtoklari va kattalar bilan erkin suxbat kiladigan buladi. Etti yoshga tulgan bolalarda xarakatlar xam mustaxkamlanadi.Ukaychi,

igna,kalam,ruchka kabi kurollardan foydalanish malakasini egalay boshlaydi.Birok bu davrda xam bolada beixtiyor faollik xam ustunlik kiladi.Shu sababli bolani kiziktiradigan yoki unga kuchli ta’sir kiladigan narsalar uning dikkatini uziga jalb kiladi.Shuni xam aytish kerakki,etti yoshli bola maktabga chikkandan keyin xaki xam juda katta urin egallaydi. Bola ukish mashgulotlaridan bush paytida xar- xil uyinlarni uynashda davom etaveradi. Uyin prottsessida bola uz-uzini idora kilishga, uz xarakatlarini  uyin koidalariga buy sundirishga javobgarlikni sezishga, kollektiv manfaatini ustun kuyishga odatlanadi. Uyin va bogchadagi ditaktik mashgulotlar jarayonida bolalarning akl idroki, xotira va tafakkuri usadi. Buar uz navbatida, bolaning maktabda ukiy olishi uchun psixologik zamin tayyorlaydi. Bunday zaminni tayyorlash va mustaxkamlashda, albatta oilada xamda bolalar bogchasida olib borilgan ta’lim tarbiya ishlari xal kiluvchi axamiyatga egadir.

Mustaxkamlash uchun savollar:

1. Sensor tarakkiyot deganda nimani tushunasiz?
2. Bolaning akliy tarakkiyoti xakida gapirib Bering.
3. Bolani maktab ta’limiga jismoniy va psixologik tayyorgarligi nimalardan iborat?

Tayanch iboralar.

Sensor tarakkiyot; barkaror dikkat, mexanik esda olib kolish;  mantikiy esda olib kolish; boglanishli nutk; ma’noli nutk; kurgazmali-obrazli tafakkur; tasavvur xayoli; ijodiy xayol.

Adabiyotlar ruyxati.

1. I.Karimov. «Barkamol avlod orzusi». 1998 y.
2. I.Karimov. «Ma’naviyat yuksalish yulida». 1999 y.
3. I.Karimov. «Uzbekiston XXI asr busagasida» 1992 y.
4. M.Voxidov. «Bolalar psixologiyasi». Toshkent. 1992 y.
5. K.Daminov. U.Otavaliev. X.Ibroximov. «Psixologiyadan topshiriklar» Toshkent. 1992 y.
6. P.Leventuev. A.Askarxujaev. V.Chudnovskiy. M.Voxidov. «Bolalar psixologiyasi ocherklari» .
7. G.Kapyushen, M.Deryugina, «Yurgakdan maktabgacha». 1996 y.
8. P.Xoxlova. «Psixologiyadan seminar va laboratoriya mashgulotlari». 1992 y.
9. E.Goziev. «Psixologiya». Toshkent. 1992 y.
10. K.Abdullaeva. «Nutk ustirish». 1990 y.