PARKINSONIZM

Parkinsonizm – mushaklar rigidligi, gipokineziya va tinch holatdagi tremor bilan namoyon bo‘luvchi klinik sindrom. «Parkinsonizm» tushunchasini yuqorida sanab o‘tilgan 3 ta simptom bilan namoyon bo‘luvchi har qanday patologik holat yoki kasalliklarga nisbatan qo‘llash mumkin. Birlamchi (idiopatik) va ikkilamchi (simptomatik) parkinsonizm farq qilinadi. Birlamchi parkinsonizm deganda, Parkinson kasalligi tushuniladi. Boshqa kasalliklar (qon tomir kasalliklari, bosh miya jarohatlari, infektsiyalar va h.k.) sababli rivojlangan parkinsonizm ikkilamchi parkinsonizm hisoblanadi.

Etiologiyasi. Parkinsonizm polietiologik kasallik bo‘lib, uning asosiy sabablari o‘tkazilgan neyroinfektsiyalar (letargik entsefalit, gripp va boshqa neyrotrop viruslar), neyroleptiklar (aminazin, galoperidol) va boshqa dorilar (metildopa, nosteroid dorilar, tsinnarizin, diprazin, tserukal, tsiklosporin, valproat natriy, fluoksetin) bilan davolash asoratlari, bosh miyaning qon tomir kasalliklari (DTsE, insultlar), bosh miya jarohatlari (masalan, bokschilarda), oltingugurt, marganets, qo‘rg‘oshin, metil va etil spirtlari, fosfororganik birikmalar, is gazi bilan zaharlanishlar va boshqa omillar (giyohvandlik, alkogolizm). Shuningdek, parkinsonizm nasliy omillar sababli ham rivojlanadi va bunday paytlarda Parkinson kasalligi haqida so‘z ketadi.

Klinikasi. Asosiy klinik belgilar: 1) gipokineziya −  harakatlar sustligi; 2) oligokineziya −  harakatlar kamligi; 3) akineziya −  harakatlar yo‘qligi; 4) mushaklar rigidligi; 5) tinch holatdagi tremor.

Parkinsonizmda harakatlar hajmi kamaygan bo‘lsa-da, mushaklar kuchi saqlanib qoladi. Bu kasallikda yuzaga keladigan aksariyat simptomlar mushaklar tonusi oshuvi bilan bog‘liq. Barcha bukiluvchi mushaklar tonusi oshganligi bois, bemorning boshi oldinga egilgan, gavdasi bukchaygan, qo‘llari tirsak va oyoqlari tizza bo‘g‘imida bukilgan bo‘ladi. Bemorning qo‘llari doimo titrab turadi, u kichik qadamlar tashlab yuradi. Yuz ko‘rinishi niqobsimon (gipomimiya, amimiya), ko‘zlari bir nuqtaga qadalib, nigohida hissiy alomatlar so‘ngan bo‘ladi.

Parkinsonizmda mushaklar tonusi plastik tarzda oshadi: mushaklar tonusini tekshirayotgan vrach avvaliga qarshilik sezmaydi, keyinchalik esa to‘lqinsimon qarshilik seza boshlaydi (tishli g‘ildirak simptomi) va mushak tonusini tekshirish qiyinlasha boradi. Demak, spastik gipertonusdan farqli o‘laroq, plastik gipertonusda mushaklar tonusini tekshirgan sayin, u qotishib boradi. Bemorning nutqi monoton bo‘lib, ohista tovush chiqarib bir xil ohangda gapiradi, gapirgan sayin nutq so‘na boshlaydi. Pay reflekslari o‘zgarmaydi yoki biroz oshadi. Sezgi buzilishlari parkinsonizm uchun xos emas. Biroq, oyoq-qo‘llarda, bo‘yin-ensa sohasi va belda turli darajada ifodalangan og‘riqlar kuzatilishi mumkin. Ruhiy-hissiy va kognitiv buzilishlar ko‘p aniqlanadi.

Vegetativ buzilishlardan gipersalivatsiya, bradikardiya, arterial gipotoniya, ortostatik kollaps va gipergidroz kuzatiladi. Siydik pufagi mushaklari sustligi va markaziy boshqarish disfunktsiyasi sababli siydik tuta olmaslik va siyishga bo‘lgan qistovning tezlashuvi vujudga keladi. Bemorlar qabziyatdan ham aziyat chekishadi va ular “ichaklarim qotib yotibdi” deb shikoyat qilishaveradi.

Davosi.  Bemorni davolashda umumqabul qilingan standartlarga amal qilishi kerak. Markaziy xolinolitiklardan trigeksfenidil (tsiklodol, parkopan) va biperiden (akineton) 1 tabl. dan kuniga 3 mahal ichishga tavsiya etiladi. Markaziy xolinolitiklar parkinsonizmda kuzatiladigan tremorni sezilarli darajada pasaytiradi, biroq mushaklar rigidligiga ta’siri past. Antiparkinsonik dorilar ichida eng samaralisi – bular tarkibida levodofa saqlovchi dorilar (nakom, madopar). Levodofa dorilari idiopatik parkinsonizmda o‘ta samarali bo‘lib, juda keng qo‘llaniladi. Bu dorilar ikkilamchi parkinsonizmda ham bemorlarni davolashda ishlatiladi.

2.22-jadval. Tibbiy amaliyotda keng qo‘llaniladigan antiparkinsonil dorilar haqida ma’lumotlar.

2.23-jadval. Nakom-250 (tidometni) tavsiya etish tartibi

Quyidagi jadvalda madopar-125 misolida levodofa dorilarini tavsiya etish sxemasi ko‘rsatilgan (jadval).

2.24-jadval. Madopar-125 ni tavsiya etish sxemasi

Shuningdek, selegin 5 mg dan kuniga 1-2 mahal ovqatdan keyin uzluksiz ichishga buyuriladi. Bu dori engil darajada antidepressiv, antioksidant va neyroprotektiv ta’sirga ega. Bu esa parkinsonizmda kuzatiladigan bir qator neyropsixologik buzilishlarni korrektsiya qilishda qo‘l keladi. Uni parkinsonizmning har qanday bosqichida tavsiya etish mumkin.

Amantadinlardan amantadin sulfat (PK-Merts) keng qo‘llaniladi.  Amantadin parkinsonizmning barcha turlarida tavsiya etiladi, u, ayniqsa, mushaklar rigidligini yaxshi pasaytiradi, biroq tremorga ta’siri past. Amantadin (PK-Merts) 500 ml (200 mg) miqdorda kuniga 1-2 mahal 3 soat mobaynida venaga tomchilatib yuboriladi. Davolash kursi 7-14 kun. Keyinchalik bu dori 1 tabl. (100 mg) kuniga 3 mahal ichishga buyuriladi. Davolash kursi 2-4 oy.

 Dofamin retseptorlari agonistlaridan (DRA) bromokriptin, pergolid, kabergolin kabi dorilar qo‘llaniladi. Ushbu dorilar antiparkinsonik, antioksidant, neyroprotektiv va antidepressiv ta’sirga ega.

2.25-jadval. Dofamin retseptorlari agonistlari

2.26-jadval. Bromokriptinni  tavsiya etish tartibi

2.27-jadval. Pramipeksolni tavsiya etish tartibi

Parkinsonizmda antiparkinsonik dorilardan tashqari boshqa dorilar ham tavsiya etiladi. Parkinsonizm, asosan, yoshi kattalarda rivojlanganligi uchun, tserebral mikrotsirkulyatsiya va metabolizmni yaxshilovchi dorilar ham buyuriladi.

Parkinsonizmda bemorlarni davolashdagi asosiy shior – kam dozada yuqori natijaga erishish. Parkinsonizmga qarshi dorilarning dozasi oshirilgani bilan kasallik alomatlari butunlay yo‘qolib ketmaydi, aksincha diskineziyalar yuzaga keladi. Demak, davolashdan asosiy maqsad – ixtiyoriy harakatlar hajmini ko‘paytirish va bemorni o‘zini-o‘zi boshqarish darajasiga etkazish. Bu qoidani UAV ham yodda tutishi lozim.

Davolashning samarasi pasayotganligini qanday bilish mumkin?

• Bemor dorilarni vrach belgilagan dozada ichayotgan bo‘lsa-da, ahvolida ijobiy natijani sezmaydi – “kasallik go‘yoki bitta joyda to‘xtab qolgan”.
• Dastlabki oylar yoki yillarda ijobiy natija bergan dorining samarasi endi pasayib borayapti: avvallari dori 8 soat ijobiy natija bergan bo‘lsa, endi bu ta’sir 6 yoki 4 soatdan oshmaydi.
• Bemor dorilarni ko‘rsatilgan miqdorda ichayotgan bo‘lsa-da, uning ahvoli doimo bir xil bo‘lib turmaydi – ahvol goh ravshanlashadi (xuddi qorong‘i uyda chiroq yoqilgandek), goh yomonlashadi (xuddi yorug‘ xonada chiroq o‘chirilgandek).
• Bemorda “on-off” fenomenini kuzatayotgan vrach dorini kuniga 4 mahal emas, balki 6 mahal ichishga tavsiya etadi. Tabiiyki kundalik doza osha boradi va juda og‘ir vaziyat yuzaga keladi, ya’ni diskineziya va ruhiy buzilishlar kuchayadi yoki paydo bo‘ladi

Antiparkinsonik terapiya asoratlari va ularni bartaraf etish

Diskineziyalar – bular distonik, xoreik, ballistik, mioklonik va aralash  tipdagi giperkinezlar. Ular, ko‘pincha, levodofa bilan davolaganda kuzatiladi. Bunday paytlarda uning dozasi pasaytiriladi, biroq to‘xtatilmaydi. Agar levodofa dorilari birdan to‘xtatilsa, akineziya rivojlanib bemor qotib qoladi. Bu o‘lim bilan tugashi ham mumkin! To‘satdan paydo bo‘lgan akineziyani bartaraf etish uchun 500 ml amantadin (PK–Merts) 3 soat mobaynida venaga tomchilatib yuboriladi. Ushbu muolaja har kun davom ettiriladi va uni qachon to‘xtatish klinik simptomlar dinamikasiga qarab hal qilinadi. Diskineziyalarni bartaraf etishda klonazepam, depakin, konvuleks ham qo‘llaniladi. Shuningdek, katta dozada, ya’ni kuniga 6-8 ml dan piridoksin gidroxlorid (V₆ vitamini) buyuriladi.

“On-off” fenomeni – parkinsonizm belgilarining kun mobaynida o‘zgarib turishi: on – belgilar pasayishi, ya’ni bemor ahvoli yaxshilanishi, off – belgilar kuchayishi, ya’ni ahvol yomonlashuvi. Qonda dofamin miqdori etarli bo‘lsa – on, kamaysa – off  fenomeni yuzaga keladi. Agar kun mobaynida qonda dofamin miqdori etarli darajada ta’minlab turilsa, bu fenomenlar paydo bo‘lmaydi. Buning uchun ta’siri uzoq davom etuvchi dorilar beriladi. Masalan, madopar-HBS (100 mg levodofa+25 mg benzerazid), kabergolin 0,5 mg dan kuniga 2-3 mahal tavsiya etiladi. Bu dorilar kontsentratsiyasi qonda uzoq vaqt saqlanib turadi.

Ruhiy buzilishlar uzoq davom etuvchi parkinsonizmda va antiparkinsonik dorilar asorati sifatida ko‘p uchraydi. Ayniqsa, kasallikning so‘nggi bosqichlarida xavotir, fobiya, depressiya, apatiya, ko‘ruv yoki eshituv gallyutsinatsiyalari, alahsirash, ruhiy va jismoniy bezovtaliklar kuchayadi. Dementsiya esa dorilar asorati emas, balki ko‘proq parkinsonizm alomatidir. Ma’lumki, neyroleptiklar parkinsonizmga qarshi beriladigan dorilarning antagonisti hisoblanadi va ular ruhiy buzilishlarni bartaraf etishda samaralidir. Ruhiy buzilishlarni imkon boricha kamaytiradigan antipsixotik dorilar kam dozalarda tavsiya etiladi. Masalan, olanzapin, klozapin va xlorprotiksen. Psixovegetativ buzilishlarni bartaraf etish uchun kuniga 50-75 mg dan amitriptilin buyuriladi.

Ortostatik arterial gipotenziya. Parkinsonizmda levodofa dorilari ortostatik arterial gipotenziya va kollaps kabi holatlarni yuzaga keltiradi. Bunday bemorlar hushdan ketib, tez-tez yiqiladigan bo‘lib qolishadi. Hushdan ketish, ayniqsa, gorizontal holatdan vertikal holatga o‘tganda ro‘y beradi va katta yoshdagi bemorlarda ko‘p uchraydi. Buning natijasida bemor turli xil tan jarohatlari olishi mumkin. Ortostatik gipotenziyani bartaraf etish uchun berilayotgan antiparkinsonik dorilar dozasini pasaytirish lozim, ammo ularni mutloq to‘xtatish shart emas. Bemorga qo‘shimcha ravishda efedrin, kofein, kardiamin, jenshen preparatlarini qabul qilish tavsiya etiladi.

Prognoz. Parkinsonizm – uzoq muddat davolash va parvarish qilishni talab etadigan kasallik. UAV kasallik sababli yuzaga kelgan somatik buzilishlar, ya’ni yurak-qon tomir kasalliklari, zotiljam, oshqozon-ichak va urologik disfunktsiyalarni oldini olish yoki bartaraf etishga harakat qilishi lozim.