INTRAKRANIAL GIPERTENZIYa

Intrakranial gipertenziya – intrakranial bo‘shliqda likvor bosimining oshishi bilan namoyon bo‘luvchi patologik sindrom.

Etiologiyasi. Intrakranial gipertenziya (IKG) – ko‘p etiologiyali sindrom. Kraniotserebral jarohatlar, meningit, entsefalit, leptomeningit, xorioependimatit, insult, abstsess va o‘smalar ushbu sindromning asosiy sababchilaridir. Shuningdek, o‘tkir gipertonik entsefalopatiya, eklampsiya, giponatriemiya, giperkapniya, gipoksik va metabolik entsefalopatiyalar, o‘pkaning surunkali obstruktiv kasalliklari, yurak etishmovchiliklari ham IKG sababchisi bo‘lishi mumkin. Normada intrakranial bosim gorizontal holatda 100-200 mm suv ust., o‘tirgan holatda 200-300 mm suv ust. ga teng.    

Klinikasi. IKG klinikasi, albatta uni keltirib chiqargan etiologik omilga bog‘liq. O‘tkir tarzda rivojlangan IKG klinikasini umumiy simptomlar bilan birgalikda, miya qismlarining turli yo‘nalishda (ayniqsa, transtentorial) siljishlari belgilab beradi. Surunkali tarzda rivojlangan IKG klinikasi doimiy bosh og‘riq, ko‘ngil aynish, qusish, bosh aylanishi, uyqu bosishi, ko‘rishning pasayishi va umumiy xolsizlik bilan namoyon bo‘ladi. Shuningdek, turli xil vegetativ buzilishlar (ko‘p terlash, taxikardiya, bradikardiya, AQB ning o‘ynab turishi) ham kuzatiladi. Ularning qay tarzda namoyon bemorning qaysi vegetativ tipga kirishiga bog‘liq.

Doimiy va zo‘rayib turuvchi bosh og‘riqlar IKG klinikasining asosini tashkil qiladi. Bu og‘riqlar diffuz tarzda kuzatilsa-da, peshona va ko‘z kosasida yaqqol namoyon bo‘ladi. Bunday bemorlar, odatda ertalab kuchli bosh og‘riq bilan uyg‘onishadi. Chunki kechasi uyqu paytida intrakranial bosim oshadi. Uxlab yotganda qonda SO₂ miqdorining oshishi vazodilatatsiya va venoz turg‘unlikka olib keladi. Venoz qon aylanish bilan likvor aylanishi orasida bevosita bog‘liqlik bor. Intrakranial bo‘shliqdagi venoz turg‘unlik har doim likvor bosimining oshuviga sababchi bo‘ladi. Uxlaganda tinmay xurrak otish ham venoz turg‘unlikni kuchaytiradi. Ertalabki bosh og‘riq ko‘ngil aynish va ba’zida qusish bilan namoyon bo‘ladi. Qusishdan so‘ng bosh og‘rig‘i sustlashadi. IKG sababli rivojlangan bosh og‘rig‘i engashganda, zinapoyadan ko‘tarilganda, og‘ir yuk ko‘targanda va yugurganda kuchayadi.

Tashxis. Tashxis avvalombor IKG etiologiyasi, klinik simptomlar (ayniqsa, doimiy bosh og‘riq va ko‘rishning pasayishi) va instrumental tekshiruv (KT, MRT, LP) natijalariga asoslanib qo‘yiladi. Oftalmologik tekshiruvlar ham albatta o‘tkazilishi kerak.

Davolash. Asosan, giperosmolyar dorilar (mannitol, glitserol), diuretiklar (laziks, diakarb), kortikosteroidlar tavsiya etiladi. Mannitol kuniga 0,5-1 g/kg miqdorda v/i ga tomchilatib yuboriladi. Glitserol esa 30-50 ml  ml mevalar sharbatiga qo‘shib och qoringa ichish uchun buyuriladi.  Dorilar dozasi va qilish muddati IKG darajasiga qarab belgilanadi. Laziks (furosemid) 20-40 mg dan ertalab nahorga ichiladi. Keyinchalik diakarb (atsetazolamid) 250-500 mg dan 2-3 mahal ichishga tavsiya etiladi. Engil holatlarda glitserol va diakarbning o‘zi bilan chegaralaniladi. Bemorga kaliy preparatlari (kaliy oratat, panangin) ham tavsiya qilinadi. Shuningdek, 25 % li magniy sulfat eritmasi 5-10 ml miqdorda v/i ga qilinadi.

Og‘ir holatlarda kortikosteroidlar vena ichiga yuboriladi. Bu dorilar IKG va miya shishini yaxshi kamaytiradi. Ayniqsa, infektsion-yallig‘lanish kasalliklar (meningit, entsefalit) va vazogen etiologiyali IKG ni bartaraf etishda deksametazon juda samaralidir. Intrakranial gipertenziya  darajasiga qarab deksametazonning  kundalik dozasi 8-24 mg ni tashkil qiladi. Qo‘shimcha ravishda antatsid dorilar (ranitidin) ham tavsiya etiladi. Agar ijobiy o‘zgarishlar tez kunlarda ko‘zga tashlansa, gormonni uzoq vaqt tavsiya etishga hojat yo‘q. IKG va miya shishini kamaytirishda  LP xam qilinishi mumkin. Buning uchun monelik qiluvchi holatlar e’tiborga olinadi.

Bosh og‘riqlarini kamaytirish uchun qo‘shimcha ravishda 50 % li 2 ml analgin va 1 % li 1 ml dimedrol aralashmasi v/i yoki m/i ga qilinadi. Shuningdek,  tramadol 25–50 mg, karbamazepin 200-400 mg, voltaren 75-150 mg ichishga tavsiya etiladi. Surunkali bosh og‘riqlar deyarli har doim psixosomatik va vegetativ buzilishlar bilan namoyon bo‘ladi. Ularni bartaraf etish uchun amitriptilin 25 mg, portal 20 mg yoki fevarin 100 mg miqdorda 2-3 oy mobaynida ichish uchun tavsiya etiladi. Yurak-qon tomir faoliyati ham nazoratda bo‘lishi lozim. AQB oshib ketgan paytlarda gipotenziv dorilar qilinadi. Vagotoniklarda doimiy bosh og‘riq AQB ning pasayib ketishi bilan namoyon bo‘ladi. Bunday paytlarda bemorga har kuni kofein benzoat natriy 2 ml dan m/i ga qilinadi yoki vegetotrop dorilar (jenshen, eleuterokkok) tavsiya etiladi. Ba’zan volemik eritmalar qilishga to‘g‘ri keladi. Ko‘ruv o‘tkirligi pasaygan holatlarda emoksipin, prozerin, galantamin (nivalin) va vitaminlar qilinadi.

IKG aniqlangan bemorlarga tserebral arteriyalarni kengaytiruvchi dorilar tavsiya etish mumkin emas. Ular IKG va bosh og‘riqlarni kuchaytiradi. Shuningdek 5 % li glyukoza ham qilinmaydi (ayniqsa, o‘tkir paydo bo‘lgan IKG da). Chunki glyukoza parchalanganda katta miqdorda suv ajralib chiqadi. Bemor parhezga ham rioya qilishi kerak. Spirtli ichimliklar ichish va papiros chekish mumkin emas. Ovqatlar engil hazm bo‘ladigan va osh tuzini kam saqlagan bo‘lishi lozim. Bemor kechqurun yotishdan oldin ikkala oyog‘ini issiq vannaga (tuz solingan) solib o‘tirsa ham foydadan xoli emas. Bu usul periferik qon aylanishni kuchaytirib, bosh og‘riqning pasayishiga turtki bo‘ladi. Shuningdek, ensa sohasini pastga qarab uqalash ham kraniotservikal muskullar tarangligini oladi va bosh og‘riqni pasaytiradi. Surunkali IKG da fizioterapevtik muolajalar ham tavsiya etiladi. Masalan, bo‘yin-elka sohasiga kaltsiy xlor yoki magniy sulfat elektroforezi qo‘llanilishi mumkin. Oyoq panjalari va boldir sohasini uqalash ham bosh og‘riqlarni reflektor tarzda kamaytiradi.

            Tibbiy amaliyotda “intrakranial gipertenziya” tashxisini asossiz ravishda qo‘yish holatlari kuzatilmoqda. Doimiy va kuchli bosh og‘riqlar har doim ham IKG bilan bog‘liq bo‘lavermaydi. Statistik ma’lumotlar shuni ko‘rsatadiki, barcha surunkali bosh og‘riqlarning deyarli 70 % i psixogen xususiyatga ega. Demak, “intrakranial gipertenziya” tashxisi bilan davolanayotgan bemorda psixogen tsefalgiya bo‘lish ehtimoli juda yuqori. Xatoga yo‘l qo‘ymaslik uchun bemorda tibbiy anamnez bilan birgalikda, psixologik anamnez ham yig‘ilishi kerak. Psixogen tsefalgiyani antidepressantlar juda yaxshi bartaraf etadi. Masalan, bemor portal yoki fevarin kabi antidepressantlarni 1-2 oy mobaynida qabul qilsa, bosh og‘rig‘i barham topadi. IKG da esa antidepressantlar bunday natija bermaydi. 

Shu erda “havfsiz kechuvchi intrakranial gipertenziya” haqida ma’lumot berib o‘tsak. Bu tashxis Halqaro tasniflarda ham mavjud bo‘lib, pseudotumor cerebri deb ataladi. Kasallik etiologiyasi noma’lum deyilsa-da, uning rivojlanishiga oid turli xil farazlar mavjud. Bu kasallik, asosan, 20-45 yoshli semiz ayollar va bolalarda uchraydi. Ularning aksariyatida semirish kasallik rivojlanishidan ancha ilgari boshlanadi. Shu bois ularda IKG rivojlanishi estrogenlar sintezi kuchayishi bilan bog‘liq, deb hisoblanadi. Shuningdek, organizmda moddalar (estrogenlar, progesteronlar, tiroksin, A vitamini) sintezi va almashinuvining buzilishi, kontratseptiv dorilarni qabul qilib yurish, homiladorlik, ba’zi dorilarni (tetratsiklin, ampitsillin, nitrofuranlar, ketamin, amiodaron, fenotiazinlar, litiy preparatlari) qabul qilib yurish ham ushbu gipertenziyaning rivojlanishiga turtki bo‘ladi, deb hisoblanadi. Surunkali kasalliklar sababli qabul qilib yurilgan kortikosteroidlar birdan to‘xtatilsa ham pseudotumor cerebri rivojlanishi ko‘p kuzatilgan. Aksariyat hollarda bu kasallikning sababini aniqlab bo‘lmaydi. Havfsiz kechuvchi IKG idiopatik gipertenziya deb ham ataladi.

Havfsiz kechuvchi IKG ning ham asosiy klinik simptomi – doimiy bosh og‘riqdir. Bosh og‘rig‘i kallaning barcha joyini egallab olishi yoki faqat peshona va ensa sohasida kuzatilishi mumkin. Turli vaziyatlarda og‘riq kuchayib turadi.  Ko‘ngil aynishi kuzatilishi mumkin, biroq qusish kuzatilmaydi.  Ko‘ruv o‘tkirligi ham pasayadi, ko‘ruv nervi diski dimlanadi. Ko‘ruv nervi diski dimlanishi ushbu gipertenziya uchun juda xos. Kam holatlarda uzoqlashtiruvchi nerv (VI nerv) zararlanadi. LP likvor bosimining oshganligini (250 mm suv ust. dan yuqori) ko‘rsatsa ham, KT va MRT da miya qorinchalari kengaymaydi, xatto ular kichraygan bo‘ladi. Likvor tarkibi ham o‘zgarmaydi. Bu gipertenziyaning eng havfli asorati – ko‘rishning keskin pasayib borishidir. Chunki ko‘ruv nervi diskining shishi va bo‘kishi n. opticus oziqlanishini keskin buzadi. Shuning uchun ham bunday bemorlar e’tibordan chetda qolmasliklari kerak. Davolash muolajalari xuddi boshqa IKG larni davolash kabi olib boriladi. Agar ko‘rish funktsiyasi keskin pasayib boraversa, katta miqdorda (250-500 mg) prednizolon yoki 48-64 mg deksametazon venadan tomchilatib yuboriladi. Ba’zida ko‘ruv nervini dekompressiya qilish uchun operatsiya o‘tkaziladi.

Aksariyat hollarda bir necha hafta yoki oydan so‘ng bemor hech qanday asoratsiz tuzalib ketadi. Shu bois bu kasallik atamasida “havfsiz kechuvchi” iborasi aks etgan.