BOSh MIYa EXINOKOKKOZI

Exinokokkning (echinococcus granulosus) asosiy xo‘jayini yirtqich sut emizuvchilar, ya’ni it, bo‘ri va chiyabo‘ridir. Voyaga etgan chuvalchanglar asosiy xo‘jayinning ingichka ichagida hayot kechirishadi va shu erda ko‘payishadi. Exinokokkning oxirgi etilgan bo‘g‘imlari umumiy tanadan uzilib, asosiy xo‘jayin organizmidan tashqariga chiqadi va uning junida o‘rmalab yurib juda ko‘p tuxum qo‘yadi. Oraliq xo‘jayini o‘txo‘r sutemizuvchilar, ya’ni qo‘y, echki, qoramol, tuya, ot va odamdir. Odam, ko‘pincha exinokokkni itdan yuqtiradi.

Etiologiyasi. Exinokok tuxumlari inson organizmiga ifloslangan sabzavotlar, ko‘katlar, yaxshi pishirilmagan go‘sht, ariq suvi va pishirilmagan sut ichganda yuqadi. Odam itni silaganda ham uning juniga yopishib qolgan tuxumlar bexosdan odam organizmiga tushishi mumkin. Organizmga tushgan tuxum qobig‘i oshqozon kislotasi ta’sirida eriydi. Tuxumdan chiqqan embrionlar ichak devorini teshib qon va limfa orqali barcha a’zolarga tarqaladi. Ular, ko‘pincha, jigar va o‘pkada ushlanib qolishadi. Juda kam hollarda bosh miyaga o‘tishadi. Bu a’zolarda embriondan exinokokk pufakchalari hosil bo‘ladi. Qattiq xitin parda bilan qoplangan pufakchalar ichida yantar kislotadan iborat sarg‘ish suyuqlik bo‘ladi. Exinokokk pufakchalari bir yoki ko‘p kameralidir. Bu pufakchalar, ko‘pincha bosh miyaning peshona qismi va po‘stlog‘osti tugunlari sohasida joylashadi. Bosh miya katta yarim sharlari po‘stlog‘i va miya pardalari kam zararlanadi. Kam hollarda exinokokk pufakchalari miya qorinchalariga o‘tadi. Exinokokk pufakchalari tovuq tuxumidan ham katta hajmga etishi mumkin. Pufakchalar atrofida reaktiv yallig‘lanish reaktsiyasi rivojlanadi.

Klinikasi. Exinokokkoz, ko‘pincha, bolalik davrida yuqadi va uning klinik belgilari paydo bo‘lguncha 10–20 yil o‘tadi. Demak, parazit shuncha yil odam organizmida yashirin hayot kechiradi. Bu davr kasallikning latent davri hisoblanadi. Exinokokkoz klinikasi bosh miya hajmli jarayonini eslatadi. Kasallik klinikasi zo‘rayib boruvchi gipertenzion sindrom, epileptik xurujlar va o‘choqli nevrologik simptomlar bilan namoyon bo‘ladi. Psixoemotsional va psixovegetativ buzilishlar, ya’ni jizzakilik, uyqu buzilishi, bosh og‘rig‘i, bosh aylanishi, ko‘ngil aynish, apatiya va tez charchab qolish kabi belgilar paydo bo‘ladi. Kognitiv buzilishlardan parishonxotirlik, xotira buzilishlari va ba’zida dementsiya rivojlanadi. Epileptik status, okklyuzion gidrotsefaliya va Bruns sindromining bexosdan paydo bo‘lishi, bemorning to‘satdan vafot etishiga sabab bo‘ladi.

Tashxis. Erta tashxis qo‘yish ancha mushkul. Boshqa parazitar kasalliklar (toksoplazmoz, tsistitserkoz) kabi exinokokkozning ham spetsifik nevrolo­gik simptomlari bo‘lmaydi va infektsiya uzoq yillar latent holatda bo‘ladi. To‘g‘ri tashxisni aniqlashda epidemiologik anamnez ham muhim ahamiyatga ega. Laborator tekshiruvlardan qonda eozinofiliya, ba’zida anemiya, likvorda esa pleotsitoz, eozinofiliya va yantar kislotasi aniqlanadi, oqsil reaktsiyalari sinamasi musbat bo‘ladi. IKG rivojlangan paytlarda likvor katta bosim bilan chiqishi mumkin. Laborator tekshiruvlardan serologik testlar, ya’ni IFA ko‘p qo‘llaniladi.

Bosh miya exinokokkozi tashxisini qo‘yishda kraniografiya, KT yoki MRT tekshiruvlari ham o‘tkaziladi. Bu kasallikda o‘pka va jigar UTT va MRT yordamida tekshirilishi lozim. Chunki exinokokkoz, ko‘pincha jigar va o‘pkada qo‘nim topadi.

Davolash. Xuddi ichki a’zolar exinokkokozi kabi bosh miya exinokokkozi ham xirurgik usullar bilan davolanadi. Bunda exinokokk pufakchala­ri olib tashlanadi. Agar xirurgik operatsiya o‘tkazish imkoni bo‘lmasa, medikamentoz davolash muolajalari qo‘llaniladi. Bemorga albendazol 400 mg (yoki 7,5 mg/kg) dan kuniga 2 mahal ichish uchun beriladi. Dori 28 kun davomida ichiladi, 14 kun tanaffus qilib yana shunday davolash kursi 2–3 marta qaytariladi. Shuningdek, mebendazol (vermoks) ham kuniga 50 mg/kg dozada tavsiya etilishi mumkin.

Prognoz. Kasallik prognozi exinokokk pufakchasining kattaligi, nevrologik asoratlari va davolash usullariga bog‘liq. Jigar va o‘pkaning zararlanishi prognozga salbiy ta’sir ko‘rsatadi.