Chakka epilepsiyasi

Epileptogen o‘choq chakka bo‘lagining lateral va medial yuzalarida joylashsa, chakka epilepsiyasi rivojlanadi. Chakka epilepsiyasi oddiy va murakkab fokal xurujlar hamda ikkilamchi-tarqalgan xurujlar bilan namoyon bo‘ladi. Bu epilepsiyaning deyarli yarmidan oshig‘i, ikkilamchi-tarqalgan xurujlardir.

Chakka bo‘lagining lateral yuzasi ham, medial yuzasi ham murakkab morfofunktsional tuzilishga ega. Chakka bo‘lagi nafaqat eshituv, hidlov va ta’m bilish funktsiyalarini ta’minlab beradi, balki murakkab psixoemotsional va psixovegetativ funktsiyalarni ta’minlashda ham bevosita ishtirok etadi. Shu bois chakka epilepsiyasida “monosimptomlar” juda kam uchraydi. Chakka epilepsiyasi turli ko‘rinishda namoyon bo‘ladigan klinik simptomlarga boy epilepsiyadir. Bu epilepsiya psixoemotsional va vegetativ-vistseral paroksizmlarga juda boy. Ayniqsa, xurujlarning xotira buzilishlari bilan namoyon bo‘lishini alohida ta’kidlab o‘tish lozim. Chunki gippokamp va unga yondosh bo‘lgan tuzilmalar xotira va ong funktsiyalarini ta’minlab berishda juda muhim ahamiyatga ega. Shuning uchun ham chakka epilepsiyasi xurujlarida amneziya va hush buzilishlari ko‘p paydo bo‘ladi.

Chakka epilepsiyasida gallyutsinatsiyalar, ya’ni eshituv, hid va ta’m bilish gallyutsinatsiyalari juda ko‘p uchraydi. Agar eshituv gallyutsinatsiyalari, ko‘pincha, lateral tipdagi chakka epilepsiyasida ro‘y bersa, hid va ta’m bilish gallyutsinatsiyalari mezotemporal epilepsiyada ko‘p kuzatiladi. Chunki, gippokampda hid va ta’m bilish markazlari joylashgan. Chakka bo‘lagidan Gratsiole tutami o‘tganligi bois, bu soha epilepsiyasida ko‘ruv gallyutsinatsiyalari ko‘p uchraydi. Bu xurujlarni, ko‘pincha ensa epilepsiyasi bilan adashtirishadi.

8-rasm. Insultdan keyin rivojlangan frontotemporal epilepsiya

Peshona epilepsiyasidan farqli o‘laroq, chakka epilepsiyasi auralarga boy. Chakka epilepsiyasida avval turli xil auralar, keyin yaqqol ifodalangan vegetativ paroksizmlar, undan so‘ng esa uzoq davom etuvchi ongning xiralashuvi, ya’ni karaxtlik kuzatiladi. Bular chakka epilepsiyasi uchun juda xos bo‘lgan murakkab fokal xurujlardir. Oddiy fokal xurujlar esa kam uchraydi. Ba’zida esa chakka epilepsiyasi xurujlari (ayniqsa, lateral tipdagi) faqat sensor, motor, psixik yoki vegetativ paroksizmlar bilan namoyon bo‘ladi. Sensor xurujlar – sensor afaziya, logorreya, makropsiya, mikropsiya, motor xurujlar – turli xil motor avtomatizmlar, psixik xurujlar – “avval ko‘rgan” yoki “hech qachon ko‘rmagan” fenomeni bilan, vegetativ paroksizmlar – taxikardiya va abdominalgiyalar bilan namoyon bo‘ladi. Chakka epilepsiyasida faqat bosh aylanish bilan kechadigan fokal xurujlar ham ko‘p uchraydi. Umuman olganda, lokal tipdagi boshqa simptomatik epilepsiyalarga qaraganda, chakka epilepsiyasida bosh aylanish xurujlari ko‘p kuzatiladi. Bu epilepsiyaga oid umumiy ma’lumotlar 6-jadvalda keltirilgan.

6-jadval

Chakka epilepsiyasiga oid umumiy ma’lumotlar

Auralar	Juda ko‘p uchraydi.
Xurujlar tipi	Oddiy va murakkab fokal hamda ikkilamchi-tarqalgan xurujlar
Xurujlar soni	Bir oyda bir necha marotaba kuzatiladi
Xurujlar davomiyligi	Odatda, 1–3 daqiqa
Sensor xurujlar	Juda ko‘p uchraydi, ya’ni bosh aylanish, tanada yoqimsiz sezgilar, sensor afaziya
Vegetativ simptomlar	Juda ko‘p uchraydi, ya’ni taxikardiya, nafas bo‘g‘ilishi, og‘iz qurishi yoki gipersalivatsiya, epigastral sohada yoqimsiz sezgilar, ko‘ngil aynishi, och qolganlik hissi, siyishga qistovlar, sinkopal holatlar
Psixik fenomenlar	“Avval ko‘rgan yoki hech qachon ko‘rmagan” fenomeni, gallyutsinatsiyalar, zamon va makonni noto‘g‘ri tasavvur qilish, eshitish va ba’zida ko‘rish gallyutsinatsiyalari, qahr va g‘azab qo‘zg‘ashlari
Avtomatizmlar va xotira	Xulq-atvor o‘zgarishi bilan bog‘liq murakkab avtomatizmlar, somnolent holatlar. Avtomatizmlar paytida ro‘y bergan barcha xatti-harakatlar esda saqlanib qolmaydi

Yuqorida ko‘rsatib o‘tilgan simptomlarning qay tarzda namoyon bo‘lishi, albatta, epileptogen o‘choqning qaysi sohada joylashganligiga ko‘p jihatdan bog‘liq. Epileptogen o‘choqning joylashuviga qarab 2 tipdagi chakka epilepsiyasi farqlanadi:

Mezotemporal epilepsiya (mediobazal tipdagi chakka epilepsiyasi)
Lateral (neokortikal) tipdagi chakka epilepsiyasi

Mezotemporal epilepsiya. Epileptogen o‘choq chakka bo‘lagining medial yuzasi, ya’ni gippokamp, amigdalium, paragippokampal pushtalarida joylashsa, mezotemporal epilepsiya rivojlanadi. Limbik sistema tarkibiga kiruvchi ushbu tuzilmalar vegetativ funktsiyalarni ta’minlab berishda markaziy ahamiyatga ega. Shu bois, mezotemporal epilepsiya rang-barang vegetativ paroksizmlar bilan namoyon bo‘ladi. Mezotemporal epilepsiya juda ko‘p hollarda quyidagi vegetativ auralar bilan boshlanadi: epigastral sohada to‘satdan paydo bo‘lgan g‘alati bir yoqimsiz sezgi bir necha soniya ichida yuqoriga ko‘tarilib bemorning bo‘g‘ziga kelib “tiqiladi”, ko‘ngli aynib kekira boshlaydi yoki qayt qilib yuboradi, yuzi qizib ketadi va giperemiya paydo bo‘ladi. Mezotemporal epilepsiyada epigastral sohada xurujsimon yoqimsiz sezgilar shu qadar ko‘p kuzatiladiki, buni hatto epigastral aura deb ham atashadi.

Qorachiqlarning to‘satdan kengayib qo‘rquv va xavotir paydo bo‘lishi hamda vahima bosishi – ushbu epilepsiya uchun juda xos belgilar. Bu paytda taxikardiya vujudga keladi, nafas olish tezlashadi, hidlov va ta’m bilish gallyutsinatsiyalari ro‘y beradi. Xuruj paytida bemorning hushi to‘la yo‘qolmaydi, balki u somnolent holatga tushadi. Ushbu holat bir necha soniyadan bir necha soatgacha davom etadi. Ba’zida sonolentsiya 2–3 kunlab saqlanadi. To‘satdan boshlangan murakkab fokal xurujlar qancha vaqt davom etishidan qat’i nazar, ular asta-sekin kamaya boradi. Ba’zida sinkopal xurujlar, ya’ni qisqa davom etuvchi hushdan ketishlar ro‘y beradi. Bu paytda bemor yiqilib tushadi, biroq epilepsiyaga xos motor xurujlar kuzatilmaydi.

Chakka epilepsiyasi bilan bog‘liq avtomatizmlar ba’zida soatlab davom etadi va bu vaqtda qilingan harakatlar bemorning esida qolmaydi. Chunki bu avtomatizmlar engil somnolentsiya holatida ro‘y beradi. Masalan, bemor uydan chiqib ketib, shaharni 2–3 soat mobaynida aylanib yuradi va uyga kelib uxlab qoladi. Uyg‘onganidan keyin qaerga borib kelgani haqida so‘ralsa: “Hech qayoqqa! Uyda uxlab yotuvdim-ku” deydi yoki bo‘lgan voqealar tushida ro‘y bergandek tuyuladi.

Mezotemporal epilepsiya xuruji paytida deyarli barcha turdagi vegetativ buzilishlarni kuzatish mumkin. Ular yurak qon-tomir, endokrin, nafas olish, oshqozon-ichak va siydik ajratish sistemalari disfunktsiyasi bilan namoyon bo‘ladi. Vegetativ-vistseral buzilishlarning qay tarzda vujudga kelishi bemorning qaysi vegetativ tip, ya’ni simpatik yoki parasimpatik tipga aloqadorligiga ko‘p jihatdan bog‘liq.
Mediobazal tuzilmalar nafaqat vegetativ, balki psixik funktsiyalarning shakllanishida ham muhim ahamiyatga ega. Shuning uchun ham, mezotemporal epilepsiyada ruhiy paroksizmlar ko‘p kuzatiladi. Qo‘rquv va xavotir xurujlaridan tashqari, dyja vu (avval ko‘rgan) yoki jamais vu (hech qachon ko‘rmagan) fenomeni paydo bo‘ladi.

Uzoqroq cho‘zilgan xurujlar paytida turli xil avtomatizmlar ro‘y berib turadi. Oral avtomatizmlar, asosan, yuzini bujmaytirish, tili va lablari bilan turli harakatlar qilib yuborish bilan kechadi. Ba’zida bemor “qo‘rqqan” ko‘zlarini katta ochib bir nuqtaga tikilib qoladi. Bu holat xuddi absansni eslatadi. Biroq bu absans emas, balki psevdoabsansdir. Psevdoabsanslar absanslarga qaraganda uzoqroq davom etadi. Absanslar bir necha soniya davom etsa, psevdoabsanslar bir necha daqiqaga cho‘ziladi. Absanslarda to‘la amneziya, psevdoabsanslarda esa qisman amneziya kuzatiladi. Absanslar, ko‘pincha, ertalab paydo bo‘lsa, psevdoabsanslar har qanday vaqtda ham kuzatilaveradi. Absanslarda aura bo‘lmaydi, psevdoabsanslar, ko‘pincha auralar bilan boshlanadi. Absanslar, asosan, bolalar va o‘smirlarda kuzatiladi, psevdoabsanslar esa turli yoshda ham uchrayveradi. EEG ham ularni farqlashga yordam beradi. Absanslar uchun chastotasi 3 Gts bo‘lgan simmetrik tipdagi pik-to‘lqinli epileptik faollik xos. Psevdoabsansda aniq ifodalangan epileptik faollik bo‘lmaydi.
Mezotemporal epilepsiya aniqlangan bemorlarning ko‘pchiligi erta bolalik davrida atipik febril xurujlar va turli xil perinatal kasalliklar bilan og‘rigan bo‘ladi. MRT tekshiruvlarida chakka bo‘lagining medial qismi, ayniqsa, gippokampda sklerotik o‘choqlar aniqlanadi. Mezotemporal epilepsiyada fokal xurujlarning ikkilamchi-tarqalgan xurujlarga o‘tib ketishi ko‘p kuzatiladi. Bunday paytlarda tonik-klonik xurujlar bilan boshlanuvchi katta epileptik xurujlar rivojlangan bo‘ladi. Umuman olganda, epilepogen o‘choqlarning chakka po‘stlog‘ida joylashuvi deyarli har doim katta epileptik xurujlar rivojlanishi xavfini uyg‘otadi.
Lateral (neokortikal) tipdagi chakka epilepsiyasi. Epileptogen o‘choq chakka bo‘lagining lateral yuzasida joylashsa, lateral tipdagi chakka epilepsiyasi rivojlanadi. Chakka epilepsiyasining ushbu turi mezotemporal epilepsiyaga qaraganda kam uchraydi. Epileptik xurujlar eshituv gallyutsinatsiyalari, bosh aylanish xurujlari, sensor nutq buzilishlari (dominat yarim shar), logorreya, musiqali tovush gallyutsinatsiyalari (subdominant yarim shar) va ba’zida ko‘ruv gallyutsinatsiyalari bilan boshlanadi. Ushbu gallyutsinatsiyalar aura hisoblanadi. Keyin birato‘la hushning xiralashuvi paydo bo‘ladi, biroq aura tipida boshlangan gallyutsinatsiyalar yana davom etaveradi. Shuningdek, qarama-qarshi tomonda boshning bir tomonga qayrilishi, mimik va qo‘l panjasi avtomatizmlari ham vujudga keladi. Chunki, bosh va qo‘lning proektsion sohalari chakka bo‘lagiga yaqin joylashgan. Lateral tipdagi chakka epilepsiyasida ham fokal xurujlarning ikkilamchi-tarqalgan xurujlarga o‘tishi ko‘p uchraydi. Bunda tonik-klonik xurujlar vujudga keladi. EEG da turli chastotali pik-to‘lqinli va sekin-to‘lqinli epileptik faollik aniqlanadi.

Manba: ©Z. Ibodullayev. Asab kasalliklari. 2-nashr. Darslik, Toshkent, 2021., 960 b.
©Z. Ibodullayev. Nevrologiya. Qo`llanma., Toshkent, 2017., 404 b.
©Z. Ibodullayev. Epilepsiya. Qo`llanma., Toshkent, 2018., 128 b.
© Ibodullayev ensiklopediyasi
©asab.cc