EPILEPSIYa VA EPILEPTIK SINDROMLAR
UMUMIY MA’LUMOTLAR
Epilepsiya (yunon. epilepsia – ushlab olaman) turli xususiyatga ega takrorlanuvchi epileptik xurujlar bilan namoyon bo‘luvchi bosh miyaning surunkali kasalligi.
Tarixi. Epilepsiya atamasi Gippokrat (mil.av. 460–377-yillar) tomonidan tavsiya etilgan. Keyinchalik ushbu kasallik Abu Ali ibn Sino (980–1037) tomonidan ham o‘rganilgan. Tarixdan ma’lumki, Suqrot, Aristotel, Yuliy Tsezar, Jorj Bayron, Janna Dark, Van Gog, Napoleon, rus imperatori Pyotr 1, F. Dostoevskiy kabi buyuk shaxslar epilepsiya bilan kasallanishgan. Ba’zi mutaxassislar kuchli tafakkur egalari epilepsiyaga moyil bo‘lishadi deyishsa, boshqa birlari esa tutqanoq xurujlari odamda talant kurtaklarini qo‘zg‘ab yuboradi, deb hisoblashadi. Bu fikrlarga to‘liq qo‘shilish qiyin, biroq epilepsiya bilan kasallangan ba’zi bemorlarda kuchli talant alomatlarini uchratish mumkin. Biz ham o‘z amaliyotimizda «Qur’on» va «Hadis» kitoblarini yoddan biladigan yosh yigitni, kuchli rassom, shoir va matematiklarni ko‘p uchratganmiz. Bunday bemorlar orasida inson hayratda qoladigan darajada hikmatli iboralar o‘ylab topuvchilar, chuqur ma’noga ega to‘rtliklar bituvchilar ham bor. Doimo xuruj kuzatiladigan bir bemor qizda sezgi va idrok qobiliyatining yaqqol kuchayganini kuzatganmiz. Biroq epileptik xurujlar erta to‘xtatilmasa, xurujlar soni ko‘payib, bemorning xulq-atvori ham o‘zgarib boradi va ularning ba’zilarida kognitiv buzilishlar rivojlanadi.
Epidemiologiyasi. Dunyo bo‘yicha epilepsiyaning tarqalish darajasi 1000 aholiga 5–10 kishini tashkil etadi. Ammo bu ko‘rsatkich Osiyo va Afrika davlatlarida 3,6–4,2 ga teng. Jahon sog‘liqni saqlash tashkilotining ma’lumotlariga ko‘ra, 2010-yilda epilepsiya bilan ro‘yxatga olingan bemorlar soni 50 mln. dan oshgan. Ma’lumotlarga ko‘ra, 75% bemor rejali tarzda davolanish muolajalarini olishmaydi. Kasallik ayollarga qaraganda erkaklarda ko‘p uchraydi. Epilepsiya yoshga bog‘liq kasallik bo‘lib, epileptik xurujlar bolalar va 60 yoshdan oshganlarda ko‘p kuzatiladi. O‘rta yoshdagilarda bu kasallik kam uchraydi. Epileptologlar fikricha, er sharining 5% aholisi butun umri mobaynida epileptik xurujni kamida bir marotaba boshidan kechiradi.
ETIOLOGIYaSI VA PATOGENEZI
Etiologiyasi. Epilepsiya – surunkali kechuvchi polietiologik kasallik. Uning rivojlanishida bir qator salbiy omillar, ya’ni genetik, bosh miya jarohatlari, tug‘ma anomaliyalar, infektsiyalar, metabolik buzilishlar, intoksikatsiyalar, neyrodegeneratsiyalar va tserebrovaskulyar kasalliklarning o‘rni katta. Ushbu etiologik omillarning o‘rni turli yoshda turlichadir (10.1-jadval).
10.1-jadval
Epileptik xurujlarning asosiy sabablari va ularning yoshga bog‘liqligi
(P. Kurte, P. Rutekki, 2008 ).
| Yoshi | Epileptik xurujlarning asosiy sabablari |
| 3 oylik davrgacha | Intrakranial gemorragiyalar (travmatik, gipoksik va boshqa sababli). Bosh miya ishemiyasi, gipoksemiya. Kraniotserebral jarohatlar.Tug‘ma anomaliyalar, arteriovenoz malformatsiyalar.Virusli (qizilcha, qizamiq, gerpes, tsitomegaliya, EChO) va bakterial (stafilokokk, listerioz, kolibatsillyar, aerobakterial) infektsiyalar. Shuningdek, OITS, toksoplazmoz, zahm va h.k. Metabolik buzilishlar: gipoglikemiya, giperglikemiya, gipokaltsiemiya, gipomagniemiya, giponatriemiya, gipernatriemiya, piridoksin miqdori kamayishi, genetik dismetabolizmlar. Endogen (uremiya, bilirubinemiya) va ekzogen (penitsillin, barbituratlar) intoksikatsiyalar. |
| 4 oylikdan 3 yoshgacha | Prenatal yoki perinatal patologiyalar, postnatal kraniotserebral jarohatlar. Metabolik buzilishlar. MNS infektsiyalari. Tug‘ma malformatsiyalar. |
| 3-20 yoshlar | Nasliy moyillik. MNS infektsiyalari. MNS jarohatlari. Tug‘ma malformatsiyalar. Metabolik buzilishlar |
| 20-60 yoshlar | Intrakranial o‘smalar. Bosh miya jarohatlari. Tserebrovaskulyar kasalliklar. MNS infektsiyalari. Ichkilikbozlik va giyohvandlik (kokain, amfetamin). Toksik intoksikatsiyalar (izoniazid, lidokain, penitsillin). |
| 60 yoshdan so‘ng | Tserebrovaskulyar kasalliklar. Bosh miya o‘smalari. Bosh miya jarohatlari. Metabolik entsefalopatiyalar. Avval o‘tkazilgan boshqa tserebral kasalliklar.. |
Patogenezi. Kasallik etiologiyasidan ma’lumki, bosh miya katta yarim sharlarining bioelektrik faolligini keskin o‘zgartiruvchi har qanday omillar epileptik xurujlarni yuzaga keltirishi mumkin. Bunday omillar ta’siri ostida po‘stloqda epileptogen o‘choq shakllanadi. Epileptogen o‘choq – bosh miya katta yarim sharlari po‘stlog‘ida joylashgan yuqori darajada qo‘zg‘aluvchan neyronlar guruhi.
Idiopatik epilepsiya, ya’ni nasliy xususiyatga ega epilepsiyalarda epileptogen o‘choq neyronlarida turli funktsional va metabolik o‘zgarishlar aniqlanadi. Morfologik o‘zgarishlar (atrofiya, degeneratsiya), odatda, keyinchalik vujudga keladi. Absanslar bilan namoyon bo‘luvchi idiopatik epilepsiyalarda bosh miyada morfologik o‘zgarishlar deyarli aniqlanmaydi.
Idiopatik epilepsiyalarda epileptogen o‘choq bosh miyaning ontogenetik rivojlanish davrida shakllanadi deb faraz qilinadi. Demak, nasliy xususiyatga ega epilepsiyalar rivojlanishiga ham tashqi omillar katta turtki bo‘lishi mumkin. Chunki ota-onasida epilepsiya aniqlanganlarda har doim ham ushbu kasallik rivojlanavermaydi. Biroq ularda epilepsiyaga moyillik saqlanib qoladi, ya’ni bunday bemorlarda bosh miya jarohati ro‘y bersa, epileptik xurujlar rivojlanish xavfi yuqoridir.
Bugungi kunda bir qator idiopatik epilepsiyalarning genetik markerlari aniqlangan. Shulardan biri yuvenil mioklonik epilepsiyadir. Bu kasallikda genetik defekt 6-xromosomaning qisqa elkasida joylashgan. Hozircha “idiopatik epilepsiya” tashxisi, asosan, kasallikning oila a’zolarida ham uchrashi asosida qo‘yilmoqda.
Epileptik xurujlar sababi aniqlangan hollarda (bosh miya jarohatlari, anomaliyalari, infektsiyalar, tserebrovaskulyar va metabolik buzilishlar, intoksikatsiyalar, o‘smalar) simptomatik epilepsiya tashxisi qo‘yiladi. Ammo bosh miyadagi mavjud patologiyalar bilan epileptik xurujlar orasidagi uzviy bog‘liqlikni, albatta, topish kerak. Masalan, ensa sohasidagi araxnoidal kistaning peshona sohasidagi fokal epileptik xurujga aloqasi yo‘q. Demak, bosh miyadagi har qanday o‘choqni epilepsiya sababi qilib ko‘rsataverish haqiqatga zid. Shuningdek, po‘stlog‘osti tuzilmalaridagi o‘choqlar ham har doim po‘stloqda epileptogen o‘choqlarni hosil qila olmaydi. Asosan, po‘stloq zararlanishlari epileptogen o‘choqni yuzaga keltiradi.
Simptomatik epilepsiyalarda epileptogen o‘choq neyronlari va hatto glial hujayralar ham alohida morfofunktsional tuzilishga ega. Bu sohada atrofiya, degeneratsiya, kista va glial chandiqlar aniqlanadi. Epileptogen o‘choq kattalasha borib po‘stloqning boshqa sohalariga tarqalish xususiyatiga ega. Epileptogen o‘choq darrov vujudga kelmaydi, balki u asta-sekin shakllanadi. Bunga misol – epileptik xurujlarning bosh miya jarohatlaridan so‘ng bir qancha vaqt o‘tgach boshlanishi. Shu erda yana bir munozarali masalani aytib o‘tish lozim. Epileptologlar fikricha, hatto simptomatik epilepsiyalarda ham epilepsiyaga genetik moyillik bor. Chunki bosh miyaning og‘ir kasalliklari (masalan, kraniotserebral jarohatlar, tserebral insultlar, neyrodegenerativ kasalliklar) har doim ham epileptik xurujlarni yuzaga keltiravermaydi.
Ba’zida epilepsiyaning sababi aniqlanmay qoladi, ya’ni bemorda ushbu kasallikka na nasliy moyillik, na bosh miya kasalliklari aniqlanadi. Bunday hollarda kriptogen epilepsiya tashxisi qo‘yiladi. Kriptogen epilepsiya – bu sababi aniqlanmagan epilepsiya. Biroq epilepsiyaning ba’zi turlari, masalan, Uest va Lennoks-Gasto sindromlarining ham kriptogen, ham simptomatik turlari farqlanadi. Kelajakda “sababsiz” epilepsiyalar etiologiyasi aniqlansa, “kriptogen” atamasi epileptologiyadan chiqib ketishi mumkin.
EPILEPSIYaNING XALQARO TASNIFLARI
KXT-10 bo‘yicha epilepsiya va epileptik sindromlar, asosan, G40 ruknida keltirilgan. Epileptik status esa G41 ruknida yoritilgan (10.2-jadval).
10.2-jadval
Epilepsiya va epileptik sindromlar tasnifi (KXT-10 bo‘yicha, 1989).
| G40 | Epilepsiya |
| G40.0 | Lokal (fokal, partsial) idiopatik epilepsiya va fokal xurujlar bilan boshlanuvchi epileptik sindromlar |
| G40. 1 | Lokal (fokal, partsial) simptomatik epilepsiya va oddiy partsial xurujlar bilan boshlanuvchi epileptik sindromlar |
| G40.2 | Lokal (fokal, partsial) simptomatik epilepsiya va kompleks partsial xurujlar bilan boshlanuvchi epileptik sindromlar |
| G40.3 | Tarqalgan idiopatik epilepsiya va epileptik sindromlar |
| G40.4 | Tarqalgan epilepsiya va epileptik sindromlarning boshqa turlari |
| G40.5 | Alohida ajralib turuvchi epileptik sindromlar |
| G40.6 | Aniqlanmagan grand mal xurujlari (petit mal xurujlari bilan yoki ularsiz) |
| G40.7 | Aniqlanmagan petit mal xurujlari (grand mal xurujlarisiz) |
| G40.8 | Epilepsiyaning boshqa aniqlangan turlari |
| G40.9 | Aniqlanmagan epilepsiya |
| G41 | Epileptik status |
| G41.0 | Grand mal bilan namoyon bo‘luvchi epileptik status |
| G41. 1 | Petit mal bilan yuzaga keluvchi epileptik status |
| G41.2 | Murakkab partsial epileptik status |
| G41.8 | Aniqlangan boshqa epileptik status |
| G41.9 | Aniqlanmagan epileptik status |
Izoh. Boshqa ruknlarda «Febril xurujlar (R56.0)», Todd falaji (G83.8), Landau-Kleffner sindromi (F80.3) keltirib o‘tilgan.
KXT-10 da keltirilgan epilepsiya tasnifi 1989-yili Epilepsiyaga qarshi xalqaro Liga tomonidan ishlab chiqilgan «Epilepsiya va epileptik sindromlar» tasnifi asosida tuzilgan. Ushbu tasnifni tuzishda epilepsiya va epileptik xurujlar tipi va etiologiyasi asos qilib olingan. Unga muvofiq epilepsiya va epileptik xurujlar 2 katta guruhga ajratiladi: 1) Partsial (lokal, fokal) epilepsiya; 2) Tarqalgan epilepsiya.
Epileptogen o‘choqda paydo bo‘lgan kuchli qo‘zg‘alishlar bir joyda saqlanib qolsa, partsial (lokal, fokal) epileptik xurujlar rivojlanadi. Agar ushbu qo‘zg‘alishlar po‘stloqning barcha sohalariga ham tarqalsa, tarqalgan epileptik xurujlar rivojlanadi.
10.3-jadval
Epileptik xurujlarning Xalqaro tasnifi (1981-yil, Kioto)
| I. PARTsIAL (FOKAL, LOKAL) XURUJLAR |
| Oddiy partsial xurujlar (hushni yo‘qotmasdan namoyon bo‘luvchi) |
Motor partsial xurujlar:
|
Sensor partsial xurujlar:
|
Murakkab partsial xurujlar (hush yo‘qolishi bilan namoyon bo‘luvchi):
|
| Tarqalgan xurujlarga o‘tib ketuvchi partsial xurujlar (ikkilamchi tarqalgan xurujlar): |
|
| II. TARQALGAN XURUJLAR |
Tipik absanslar (tez boshlanib tez tugaydigan):
|
Atipik absanslar (sekin boshlanib sekin tugaydigan):
|
| III. TASNIFLAB BO‘LMAYDIGAN XURUJLAR |
| Yuqorida tasnifi keltirilgan guruhlarning birortasiga ham to‘g‘ri kelmaydigan har qanday epileptik xurujlar ushbu guruhga kiritiladi (masalan, neonatal xurujlar) |
| IV. TAKRORIY EPILEPTIK XURUJLAR |
|
| V. UZOQ DAVOM ETUVChI XURUJLAR (EPILEPTIK STATUS) |
|
Epileptik xurujlarning Xalqaro tasnifi (1981-yil, Kioto) kasallik etiologiyasi, boshlanish davri, lokalizatsiyasi, asosiy klinik sindrom, kechishi va prognoziga asoslanib tuzilgan.
Epileptik sindromlar tasnifini yaratishda e’tiborga olingan asosiy tamoyillar haqida to‘xtalib o‘tamiz.
- Etiologiya tamoyili
- Idiopatik – nasliy moyillik asosiy etiologik omil qilib ko‘rsatilgan va bosh miyaning zararlanishiga oid ma’lumotlar yo‘q.
- Simptomatik – kasallik etiologiyasi aniqlangan va bosh miyada patologik o‘zgarishlar topilgan.
- Kriptogen – sababi noaniq, nasliy moyillik yo‘q va bosh miyada patologik o‘zgarishlar ham yo‘q.
- Lokal, ya’ni epileptogen o‘choq bosh miyaning ma’lum bir sohasida joylashgan.
- Tarqalgan, ya’ni epileptik faollik bosh miya katta yarim sharlari bo‘ylab tarqalgan.
- Ham lokal, ham tarqalgan xususiyatlarga ega.
- Chaqaloqlik
- Go‘daklik
- Bolalik
- O‘smirlik
- Infantil spazmlar
- Febril xurujlar
- Absanslar
- Tonik-klonik xurujlar
- Xavfsiz kechuvchi
- Xavfli kechuvchi
Har bir nevrolog klinik tashxisni shakllantirayotganda Xalqaro qabul qilingan klinik tasnif va tavsiyanomalarga qat’iyan amal qilishi lozim (10.4-jadval).
10.4-jadval
Epilepsiya va epileptik sindromlarning Xalqaro tasnifi, 1989-y.
| I. Lokal (partsial, fokal) epilepsiya va epileptik sindromlar | ||
| Idiopatik | Simptomatik | Kriptogen |
| 1. Markaziy temporal piklar bilan xavfsiz kechuvchi bolalar epilepsiyasi. 2.Ensa paroksizmlari bilan kechuvchi bolalar epilepsiyasi. 3. O‘qishning birlamchi epilepsiyasi | 1. Surunkali zo‘rayib boruvchi bolalar kontinual epilepsiyasi. 2. Peshona epilepsiyasi. 3. Chakka epilepsiyasi. 4. Tepa epilepsiyasi. 5. Ensa epilepsiyasi. | Xurujlar tipi va lokalizatsiyasiga qarab aniqlanadi. Klinikasi simptomatik epilepsiyaga o‘xshab namoyon bo‘ladi. |
| II. Tarqalgan epilepsiya va epileptik sindromlar | ||
| Idiopatik | Simptomatik | Kriptogen yoki Simptomatik |
| 1. Xavfsiz kechuvchi oilaviy neonatal xurujlar. 2. Xavfsiz kechuvchi idiopatik neonatal xurujlar. 3. Erta bolalik davrining xavfsiz kechuvchi mioklonik epilepsiyasi. | Nospetsefik etiologiyali: 1.Erta mioklonik epilepsiya. 2.Go‘daklik davri epileptik entsefalopatiyasi (Otaxara sindromi) 3.Tarqalgan simptomatik epilepsiyaning boshqa turlari. | 1. Uest sindromi (infantil spazmlar) 2. Lennoks-Gasto sindromi. 3. Mioklonik-astatik epilepsiya. 4. Mioklonik absanslar bilan namoyon bo‘luvchi epilepsiya. |
| 4. Bolalar absans epilepsiyasi (piknolepsiya). 5. Yuvenil absans epilepsiya. 6. Yuvenil mioklonik epilepsiya. 7. Uyg‘onganda kuzatiladigan katta epileptik xurujlar. 8. Tarqalgan idiopatik epilepsiyaning boshqa turlari. 9. Maxsus ta’sirlar bilan qo‘zg‘aganda ro‘y beradigan epileptik xurujlar. | Spetsefik etiologiyali: 1. Arteriovenoz malformatsiyalar. 2. Onkologik kasalliklar. 3. Degenerativ kasalliklar. 4. Metabolik buzilishlar. 5. Boshqa kasalliklar. | |
| III. Epilepsiyaning partsial va tarqalgan epilepsiyalar guruhiga kiritib bo‘lmaydigan turlari | ||
| A. Ham tarqalgan, ham partsial xurujlar bilan namoyon bo‘luvchi epilepsiya va epileptik sindromlar Neonatal xurujlar. Erta bolalik davrining og‘ir mioklonik epilepsiyasi. Sekin uyqu davrida uzluksiz pik-to‘lqinlar bilan namoyon bo‘luvchi epilepsiya. Orttirilgan epileptik afaziya (Landau-Kleffner sindromi). Epilepsiyaning tasniflab bo‘lmaydigan boshqa turlari. B. Klinik belgilari va EEG ko‘rsatkichlari bo‘yicha epilepsiyaning biror-bir turiga kiritib bo‘lmaydigan turlari | ||
| B. Klinik belgilari va EEG ko‘rsatkichlari bo‘yicha epilepsiyaning biror-bir turiga kiritib bo‘lmaydigan turlari | ||
| IV. Spetsifik epileptik sindromlar | ||
| Febril xurujlar. O‘tkir metabolik buzilishlar yoki intoksikatsiyalar natijasida paydo bo‘luvchi epileptik xurujlar. Alohida uchrovchi xurujlar yoki epileptik status. | ||
Shu erda epileptologiyada qo‘llaniladigan ba’zi atamalarga izoh berib o‘tsak. 2001 yili tasniflar va atamalar bo‘yicha Xalqaro hay’at epilepsiya va epileptik sindromlarning yangi tasnifini taklif etdi. Ushbu tasnifni tuzishda ham epilepsiyaning fokal va tarqalgan turlari asos qilib olingan. Biroq bu erda epileptologiyada qo‘llaniladigan atamalarga biroz o‘zgartirishlar kiritilgan. Masalan, «partsial xurujlar va partsial epilepsiya»ni «fokal xurujlar va fokal epilepsiya» deb atash taklif qilingan. «Tutqanoq» atamasi o‘rniga «xuruj» atamasini qo‘llash ma’qul topilgan. Chunki «xuruj» atamasi «tutqanoq» atamasiga qaraganda kengroq ma’noni kasb etadi. Barcha xurujlar ham tutqanoq bilan namoyon bo‘lavermaydi. O‘zbek atamashunosligida «tutqanoq» deganda, asosan, motor epileptik xurujlar tushuniladi. Absanslar va ayniqsa, sensor, ruhiy yoki vegetativ xurujlarga «tutqanoq xurujlari» atamasi to‘g‘ri kelmaydi. Demak, bu erda epileptik xurujlarni o‘z nomi bilan atash kerak.
Xalqaro atamashunoslikda «epileptik xurujlar» deganda, epilepsiyaga xos bo‘lgan har qanday tur va shakldagi xurujlar ko‘zda tutilgan. Shu bois biz epilepsiyada kuzatiladigan xurujlarni tavsiflashda «epileptik xurujlar» atamasidan foydalanamiz. Motor tipdagi epileptik xurujlarni ta’riflashda esa «tutqanoq xurujlari» atamasini ishlatamiz. Vaholanki, tutqanoq xurujlari epileptik xurujlarning bir turidir, biroq uning sinonimi emas.
PARTsIAL (FOKAL) XURUJLAR
Bosh miya katta yarim sharlarida paydo bo‘lgan lokal epileptogen o‘choqlar sababli rivojlangan epileptik xurujlarga partsial epileptik xurujlar deb aytiladi. Partsial xurujlarda bosh miya katta yarim sharlari po‘stlog‘ida patologik o‘choq har doim aniqlanadi. Partsial xurujlar bosh miyaning lokal zararlanishlari sababli yuzaga kelganligi uchun ham u lokal (fokal) epileptik xurujlar deb ham ataladi. Partsial epileptik xurujlar barcha epileptik xurujlarning deyarli 60% ini tashkil qiladi. Bugungi kun talabidan kelib chiqib, «partsial» va «lokal xurujlar» o‘rniga «fokal xurujlar» atamasini qo‘llaymiz.
Fokal xuruj turlari:
- Oddiy fokal xurujlar – hushi saqlangan holda namoyon bo‘luvchi fokal xurujlar.
- Murakkab fokal xurujlar – hushning yo‘qolishi bilan namoyon bo‘luvchi fokal xurujlar.
- Ikkilamchi-tarqalgan xurujlar – oddiy yoki murakkab fokal xurujlar bilan boshlanib tarqalgan xurujlarga o‘tib ketuvchi holatlar.
Fokal motor xurujlar – oldingi markaziy pushta ta’sirlanganda kuzatilagan xurujlar. Harakat qo‘zg‘alishlari bilan namoyon bo‘luvchi oddiy fokal xurujlarga 1884-yili birinchi bor ingliz nevrologi Jekson e’tibor qaratgan. Jekson shunday deb yozadi: «Epilepsiyada tutqanoq xurujlari har doim ham bemorning hushi yo‘qolishi bilan namoyon bo‘lavermaydi. Hush saqlangan holda ham ro‘y beradigan tutqanoq xurujlari borki, bunday xurujlar tananing faqat bir tomonida va ma’lum bir sohasida kuzatiladi». Fokal xurujlarning paydo bo‘lishini Jekson haqli ravishda oldingi markaziy pushta, ya’ni harakat markazining ta’sirlanishi bilan bog‘lagan. Shu bois, fokal xurujlar Jekson tipidagi xurujlar deb ataladi.
Fokal xurujlarning qay tarzda yuzaga kelishiga qarab patologik o‘choq bosh miya katta yarim sharlarining qaysi sohasida joylashganligini aniqlab olish mumkin. Agar o‘choq chap yarim shar oldingi markaziy pushtasining qo‘l proektsion sohasida joylashsa – klonik xurujlar o‘ng qo‘lda, oyoq proektsion sohasida joylashsa – o‘ng oyoqda kuzatiladi va h.k. Klonik xurujlarning chastotasi 2,5-3 Gts bo‘lib, qo‘l panjasining takroriy bukilib-ochilishi bilan namoyon bo‘ladi. Qo‘l va bosh proektsion sohalari yonma-yon joylashganligi uchun klonik xurujlar mimik mushaklarga ham tez o‘tadi. Bunday paytlarda bemorning lab burchagi yoki ko‘z atrofidagi mushaklar tortib-tortib qo‘yadi. Ba’zan klonik xurujlar bilan birgalikda yoki alohida tonik xurujlar, ya’ni mushaklarning xurujsimon tortishishlari kuzatiladi.
Fokal motor xurujlar bir joydan (masalan, barmoqlardan) boshlanib, so‘ngra tananing boshqa qismlariga bir necha soniya ichida tarqaladi. Bu esa epileptik faollikning po‘stloqdagi motor markazlar bo‘ylab tarqalishi bilan bog‘liq. Aksariyat hollarda xuruj kuzatilgan qo‘l yoki oyoqda o‘tib ketuvchi falajlik vujudga keladi. Epileptik xurujlardan so‘ng paydo bo‘ladigan falajliklarga Todd falajligi deb aytiladi. Xurujlar qaysi qo‘l yoki oyoqda kuzatilsa, falajlik ham o‘sha qo‘l yoki oyoqda ro‘y beradi. Todd falajligi, odatda, bir necha soatgacha saqlanadi.
Ba’zan fokal xurujlar davomli kechadi. Fokal xurujlarning bu tarzda namoyon bo‘lishiga fokal xurujlar statusi deb ataladi. Odatda, bunday xurujlar bosh miyaning hajmli jarayonlari sababli yuzaga keladi. Biroq bosh miyada hajmli jarayon topilmasa ham fokal xurujlar ketma-ket takrorlanaverishi mumkin. Bu tarzda kechuvchi fokal xurujlarni bartaraf etish ancha mushkul. Fokal motor xurujlar hushning yo‘qolishi bilan namoyon bo‘luvchi katta tutqanoq xurujlariga o‘tib ketishi ham mumkin. Bunday paytlarda fokal motor xurujlarga motor auralar sifatida qaraladi. Bunday epileptik xurujlar motor auralar bilan boshlanuvchi ikkilamchi-tarqalgan epileptik xurujlardir.
Fokal sensor xurujlar – orqa markaziy pushta ta’sirlanganda ro‘y beradigan xurujlar. Bu xurujlar Jekson sensor xurujlari deb ataladi. Ular ham patologik o‘choqqa qarama-qarshi tomonda ro‘y beradi. Xuruj paytida bosh va tananing yarmi uvishib jimirlay boshlaydi, terida chumoli yurgandek sezgilar paydo bo‘ladi. Sensor xurujlar ham xuddi motor xurujlar kabi avval bir sohadan (yuz, qo‘l yoki oyoqdan) boshlanadi. Epileptogen o‘choq orqa markaziy pushtaning pastki qismida joylashsa, paresteziyalar yuzning yarmida paydo bo‘ladi va undan keyin qo‘l-oyoqlarga tarqaydi. Agar epileptogen o‘choq orqa markaziy pushtaning ustki qismida joylashsa, paresteziyalar oyoqda paydo bo‘ladi, keyin esa tananing yarmi, qo‘l va yuzga tarqaydi. Sensor xurujlar ham faqat bir tomonda, ya’ni qarama-qarshi tomonda kuzatiladi. Bu paytda bemor yuzining yarmini qo‘llari bilan ishqay boshlaydi, go‘yoki shu yo‘l bilan xurujni to‘xtatmoqchi bo‘ladi. Agar sensor xurujlar qo‘lda kuzatilsa, u qo‘lini ishqalay boshlaydi.
Orqa va oldingi markaziy pushtalarda yuzning proektsion sohasi qo‘l va oyoq proektsion sohalariga qaraganda katta sohani egallagani uchun sensor va motor xurujlar yuzda ko‘p kuzatiladi. Ba’zida fokal sensor xurujlar fokal motor xurujlar bilan birgalikda namoyon bo‘ladi. Bunday paytlarda sensomotor fokal xurujlar haqida so‘z ketadi.
Fokal vegetativ xurujlar – vegetativ paroksizmlar bilan namoyon bo‘luvchi xurujlar. Ular epileptogen o‘choq chakka bo‘lagining mediobazal sohasida joylashganda ko‘p kuzatiladi. Bu sohada limbik sistema tuzilmalari joylashgan. Xuruj paytida to‘satdan kuchli taxikardiya, kardialgiya, nafas olishning tezlashuvi, yuzning oqarib yoki qizarib ketishi, og‘iz qurishi, midriaz, qon bosimning oshib yoki tushib ketishi, epigastral sohada og‘riqlar, siyishga qistovning paydo bo‘lishi, chanqash va och qolish kabi vegetativ paroksizmlar paydo bo‘ladi. Xuruj paytida bemorning yuzi xuddi qo‘rqqan odamning yuzini eslatadi. Xurujlar 2-3 daqiqa davom etadi. Fokal vegetativ xurujlar mezotemporal epilepsiyaning (medial tipdagi chakka epilepsiyasi) asosiy klinik simptomlari hisoblanadi.
Fokal vegetativ xurujlar tibbiy amaliyotda har doim ham to‘g‘ri aniqlanavermaydi va ko‘pincha, “gipotalamik sindrom”, “vegetativ-tomir distoniyasi”, “paroksizmal taxikardiya” tashxislari qo‘yiladi. Natijada bemorga antikonvulsantlar emas, balki vegetotrop dorilar buyuriladi. Ba’zi vegetotrop dorilar epileptogen o‘choqni qo‘zg‘ab yuboruvchi xususiyatga ega. Fokal vegetativ xurujlar ba’zida katta tutqanoq xurujlariga o‘tadi. Bunday paytlarda vegetativ buzilishlarga vegetativ auralar sifatida qaraladi. Ushbu epileptik xurujlar vegetativ auralar bilan boshlanuvchi ikkilamchi-tarqalgan epilepsiya xurujlari toifasiga kiradi.
Fokal ruhiy xurujlar – ruhiy paroksizmlar bilan kechuvchi xurujlar. Xuruj paytida bemorning ruhiyati va xulq-atvori to‘satdan o‘zgarib qoladi. Unda uyqusimon holat, illyuziya, gallyutsinatsiya, derealizatsiya va depersonalizatsiya holatlari vujudga keladi. Bemorning kayfiyati birdan tushib ketadi, sababsiz urisha boshlaydi, o‘zini agressiv tutadi va ma’nosiz harakatlar (qiliqlar) qiladi. Ushbu affektiv buzilishlar qisqa muddat davom etadi va bir necha daqiqa ichida o‘tib ketadi. Ammo bemorda disforiya holati bir necha soatgacha saqlanishi mumkin. Oddiy fokal xurujlar ba’zida murakkab fokal xurujlar yoki ikkilamchi-tarqalgan xurujlarga o‘tadi. Bunday paytda oddiy fokal xuruj belgilari aura hisoblanadi.
Murakkab fokal xurujlar. Murakkab fokal xurujlar oddiy fokal xurujlarga o‘xshab boshlanadi va hushning buzilishi, ya’ni yo‘qolishi bilan namoyon bo‘ladi. Demak, murakkab fokal xurujlar formulasini quyidagicha ta’riflash mumkin:
MFX=OFX+HB,
bu erda: MFX – murakkab fokal xurujlar, OFX – oddiy fokal xurujlar,
HB – hushning buzilishi (yo‘qolishi).
Yuqorida ta’riflab o‘tilgan barcha harakat, sezgi, vegetativ va ruhiy buzilishlar murakkab fokal xurujlarda birmuncha yaqqol ifodalanadi va hushning buzilishi bilan kechadi. Ayniqsa, vegetativ va ruhiy buzilishlar murakkab fokal xurujlarda ko‘p kuzatiladi.
Murakkab fokal xurujlar klinikasi turli-tuman bo‘lib, ularning qay tarzda namoyon bo‘lishi epileptogen o‘choq po‘stloqning qaysi sohasida joylashganligiga bog‘liq. Biroq oddiy fokal xurujlardan farqli o‘laroq, murakkab fokal xurujlar hushning buzilishi (yo‘qolishi) bilan namoyon bo‘ladi. Avval oddiy fokal xurujlar belgilari paydo bo‘ladi-yu, keyin bemor hushini yo‘qotadi. Demak, oddiy fokal xurujlarda kuzatiladigan subektiv va obektiv simptomlar murakkab fokal xurujlar uchun aura hisoblanadi. Agar epileptogen o‘choq dominant yarim sharda joylashsa, xuruj paytida bemor nutqini ham yo‘qotadi.
Xuruj o‘tgach, bemor o‘zida xuruj qanday kechganini aytib bera olmaydi, ko‘p hollarda uning ahvoli somnolent holatda qoladi. EEG xurujlararo davrda o‘zgarmaydi, biroq pik va o‘tkir to‘lqinlar aniqlanishi mumkin. Murakkab fokal xurujlar, ko‘pincha peshona va chakka bo‘laklarining mediobazal tuzilmalari zararlanganda kuzatiladi. Chunki bu sohalar ong faoliyatini ta’minlashda muhim ahamiyatga ega.
Ikkilamchi-tarqalgan xurujlarga o‘tuvchi fokal xurujlar. Fokal xurujlarni yuzaga keltirgan epileptik faollik ikkala yarim sharga ham tarqalsa, katta epileptik xuruj yuzaga keladi. Bunday xurujlar ikkilamchi-tarqalgan xurujlar hisoblanadi. Yuqorida ta’kidlab o‘tilganidek, avval oddiy fokal xurujlar paydo bo‘lib, uning ketidan birato‘la tarqalgan xurujlar rivojlansa, bunday xurujlar ikkilamchitarqalgan epileptik xurujlar deb ataladi. Ayniqsa, epileptogen o‘choq peshona sohasida joylashganda oddiy fokal xurujlarning ikkilamchi-tarqalgan xurujlarga o‘tib ketishi ko‘p kuzatiladi.
TARQALGAN EPILEPTIK XURUJLAR
Hushning yo‘qolishi bilan namoyon bo‘luvchi har qanday tutqanoqli va tutqanoqsiz xurujlarga tarqalgan epileptik xurujlar deb aytiladi. Bularga turli xil absanslar, tarqalgan tonik-klonik yoki alohida klonik va tonik, atonik (astatik) va mioklonik xurujlar kiradi. «Tarqalgan epilepsiya» tashxisi faqat bemor hushini yo‘qotgan taqdirda qo‘yiladi. Agar tutqanoq xurujlari tananing to‘la yarmini egallagan bo‘lsa-yu, biroq bemorning hushi saqlanib qolgan bo‘lsa – bu tarqalgan epilepsiya emas, balki fokal epilepsiyadir. Demak, hushning yo‘qolishi tarqalgan epilepsiya tashxisini qo‘yish uchun asosiy mezon hisoblanadi. Tarqalgan epilepsiyada EEG da epileptik faollik ikkala yarim sharga ham tarqaladi, ya’ni epileptik to‘lqinlar bilateral-sinxron ko‘rinishda namoyon bo‘ladi. Demak, «tarqalgan» so‘zi tutqanoq xurujlarining butun tanaga tarqalganligini emas, balki epileptik faollikning ikkala yarim sharga tarqalganligini anglatadi. Shu bois, tutqanoq xurujlarisiz namoyon bo‘luvchi absanslar ham tarqalgan epilepsiya guruhiga kiradi. Tarqalgan epilepsiya barcha epilepsiyalarning deyarli 40% ini tashkil qiladi.
Manba: ©Z. Ibodullayev. Asab kasalliklari. 2-nashr. Darslik, Toshkent, 2021., 960 b.
©Z. Ibodullayev. Nevrologiya. Qo`llanma., Toshkent, 2017., 404 b.
©Z. Ibodullayev. Epilepsiya. Qo`llanma., Toshkent, 2018., 128 b.
© Ibodullayev ensiklopediyasi ©asab.cc
Обуна бўлиш
Ва биринчи бўлиб билинг!
Ва биринчи бўлиб билинг!
MUHOKAMALAR
Izohlarning minimal uzunligi 50 ta belgidan iborat. sharhlar boshqariladi
Hech qanday izoh yo‘q. Siz birinchi bo‘lishingiz mumkin!
Qiziq maqolalar
"Ibodullayev ensiklopediyasi" bo‘limi bo‘yicha
