DEPRESSIYa VA AFFEKTIV BUZILIShLAR

Jahon Sog‘liqni saqlash tashkiloti ma’lumotlariga ko‘ra (2018) dunyo bo‘yicha depressiya tashxisi bilan ro‘yxatga olinganlar soni 300 mln. kishiga etdi. 2020 yilga kelib depressiya rivojlangan davlatlarda tarqalish darajasi bo‘yicha birinchi o‘ringa chiqib olishi taxmin qilinmoqda. Depressiya har besh bemorning birida surunkali tus olib og‘ir kechadi va yillab davom etadi.
       O‘z joniga qasd qiluvchilar ichida depressiya eng oldingi o‘rinlardan birini egallagan. O‘zbekistonda ham depressiya bilan kasallanganlar soni ortib bormoqda va tabiiyki, bu holat o‘z joniga qasd qiluvchilar soni ko‘payishiga ham olib keladi. Turli ma’lumotlarga ko‘ra, depressiya bilan kasallanganlarning bor-yo‘g‘i 20 % psixiatr ko‘rigiga boradi. Qolganlari esa boshqa soha mutaxassislari, ya’ni terapevt, nevropatolog, umumiy amaliyot vrachlariga murojaat qilishadi. Buning asosiy sababi psixiatrga murojaat qilishdan uyalish, psixotrop dorilar ichishdan qo‘rqish va depressiyaning somatoform buzilishlar bilan namoyon bo‘lishini alohida ta’kidlab o‘tish lozim. Bu muammo Evropa davlatlarida ham mavjud. Shu bois ham xorijda depressiya aniqlangan bemorlar bilan ishlash va ularga tibbiy-psixologik yordam ko‘rsatish bo‘yicha bir qator dastur va yo‘riqnomalar ishlab chiqilgan. Masalan, boshqa soha vrachlariga ham mustaqil ravishda antidepressantlar tavsiya etish huquqi berilgan. Ushbu qoidani dastlab qabul qilgan davlatlarda o‘z joniga qasd qilishga urinishlar soni keskin kamaygan. Qaysidir bemorda depressiya belgilarini ilk bor kuzatgan har bir soha shifokori bemorni tibbiy psixolog yoki psixiatrga yo‘llashi kerak. Demak, boshqa soha mutaxassislarining tibbiy psixolog va psixiatrlar bilan doimiy muloqotda bo‘lishi katta ahamiyatga ega. Depressiyada professional darajada yordam ko‘rsata oladigan mutaxassislar – bular tibbiy psixolog va psixiatr.

   Etiologiyasi va patogenezi

Depressiya – ko‘p etiologiyali psixogen kasallik. Ushbu kasallik tashqi omillar sababli rivojlansa – ekzogen, hech qanday sababsiz rivojlansa – endogen depressiya haqida so‘z boradi. Ekzogen depressiya negizida psixosotsial omillar yoki og‘ir somatik kasalliklar yotsa, endogen depressiya negizida genetik omillar yotadi.
Ekzogen depressiya sabablari juda ko‘p. Ularning ichida eng yaqin kishisidan judo bo‘lish, bolalik davrida o‘tkazilgan ruhiy jarohatlar, og‘ir dardga chalinish, oila va ishxonadagi mojarolar kabi bir qancha sabablarni sanab o‘tish mumkin. Biroq bunday holatlarga duch kelgan barcha insonlarda ham depressiya rivojlanavermaydi. Shu bois ekzogen depressiya ham ushbu kasallikka moyil insonlarda rivojlanadi, deguvchi gipotezalar mavjud. Mutaxassislar fikricha, depressiya tashxisi qo‘yilgan har qanday bemorning bosh miyasida turli darajada ifodalangan neyrobiologik, neyrokimyoviy va neyroendokrin buzilishlar aniqlanadi. Albatta, bu o‘zgarishlar endogen depressiyada yaqqol namoyon bo‘ladi.
   Depressiya patogenezida neyroaminlar, xususan, serotonin, noradrenalin va dofamin almashinuvi buzilishi ham ahamiyatlidir. Ayniqsa, tserebral tuzilmalarda serotonin etishmovchiligi depressiya rivojlanishida asosiy etiopatogenetik omillardan biri hisoblanadi.
   Kognitiv psixoterapevtlar tomonidan depressiyaning kognitiv modeli ham ilgari surilgan. Ularning fikricha, bolalik davrida o‘tkazilgan ruhiy jarohat uning miyasiga o‘rnashib qoladi va katta yoshga etganida salbiy ijtimoiy-psixologik omillar ta’siri ostida qo‘zg‘alib, depressiya rivojlanishiga olib keladi. Ushbu shaxslarning hayot anamnezi o‘rganilganda, aksariyatida o‘ziga ishonch yo‘q, o‘z imkoniyatlarini past baholaydi, atrofdagi voqelikni qora bo‘yoqlarda ko‘radi va kelajakka pessimistik ruhda qaraydi.
Depressiya levodopa, neyroleptik, psixostimulyator, glyukokortikosteroid, benzodiazepinlar va narkotik xususiyatga ega dori vositalarini uzoq muddat yoki katta dozada qabul qilib yurgan bemorlarda ham rivojlanadi. Bunday paytda farmakologik depressiya haqida so‘z boradi.
   Yuqorida aytib o‘tilganidek, depressiya somatik kasalliklar sababli ham rivojlanadi. Ayniqsa, og‘ir yoki ketma-ket o‘tkazilgan jarrohlik operatsiyalari, bir necha oylab davom etadigan osteomielit, sil, jigar, buyrak, teri-tanosil va OITS kabi kasalliklar ham somatogen depressiya sababchisidir. Gipotireozda ham depressiya ko‘p uchraydi. Shu bois depressiyada qalqonsimon bez gormonlarini tekshirib ko‘rish tavsiya etiladi.
   Tashqi (ijtimoiy-psixologik) yoki ichki (somatogen) jiddiy omillardan so‘ng depressiya o‘tkir rivojlanib, uning belgilari kamida 2 hafta davom etsa, reaktiv depressiya haqida so‘z boradi. Biroq uning belgilari ushbu muddatdan oshib ketsa, depressiyaning boshqa turlari izlanadi.
   Ba’zi fikrlarga ko‘ra, quyosh nuri yoki yorug‘lik etishmasligi ham depressiya rivojlanishiga turtki bo‘ladi. Qish va kuz oylarida depressiyaning ko‘p uchrashi bunga misol bo‘la oladi, ya’ni quyosh nuri kam bo‘lgan mavsumlarda depressiya rivojlanadi. Biroq bu ilmiy farazni inkor qiladigan qarashlar ham bor. Masalan, shaxtyorlarda depressiyaning uchrash darajasi, yorug‘likda ishlaydiganlardan deyarli farq qilmaydi. Shuningdek, depressiya bilan kasallanganlar yorug‘likni emas, balki qorong‘ilikni xush ko‘rishadi.
   Aksariyat mutaxassislar depressiya uchrashi bosh miyaning funktsional asimmetriyasiga ham bog‘liq, deb hisoblashadi. Ularning fikricha, o‘naqaylarga qaraganda chapaqaylar depressiyaga moyil va hissiyotga beriluvchan bo‘lishadi.
   Depressiya bosh miyaning diffuz va lokal zararlanishlarida ham uchraydi. Masalan, turli etiologiyali, ya’ni vaskulyar, toksik va metabolik entsefalopatiya va neyrodegenerativ kasalliklarda ham depressiya rivojlanadi. Bosh miyaning boshqa bo‘laklariga qaraganda, uning chakka bo‘lagi zararlanishida depressiya ko‘p uchrashini ham ta’kidlab o‘tish kerak. Shu bois bosh miyaning chakka bo‘lagini “emotsional miya” deb atashadi. Masalan, kraniotserebral jarohatlarda bosh miyaning chakka bo‘lagi zararlansa, depressiya rivojlanishi xavfi bir necha barobarga oshadi. Biroq MRT tekshiruvlar natijasida olingan so‘nggi ma’lumotlar prefrontal soha zararlanishida ham affektiv buzilishlar, shu jumladan, depressiya rivojlanishini ko‘rsatdi (B.Baars, N.Geydj., 2016). Prefrontal soha zararlanganda apato-abulik sindrom kuzatilishi ham xuddi depressiyaga o‘xshash belgilar bilan namoyon bo‘ladi. Bu holatni neyropsixiatrlar apatik depressiya deb ham atashadi.
Tserebral insultda depressiyaning uchrash darajasi 12-34 % ni tashkil qiladi. Chap va o‘ng yarim shar insultlarida depressiyaning klinik belgilari bir-biridan farq qiladi. Chap yarim shar insultida ortiqcha qo‘rquv va xavotir bilan namoyon depressiya ko‘p uchrasa, o‘ng yarim shar insultida esa hissiy to‘mtoqlik, anozognoziya va motivatsiya so‘nishi bilan namoyon bo‘luvchi depressiya ko‘p uchraydi (Ibodullaev Z.R., 2005).

   Depressiyaning xalqaro tasnifi

   KXT-10 da depressiya bilan namoyon bo‘luvchi patologik holatlar bir qancha kodlar va ruknlarda keltirilgan (1-jadval).

1-jadval. KXT-10 bo‘yicha depressiya va kayfiyat buzilishi bilan namoyon bo‘luvchi holatlar

#	F32	Depressiv epizodlar
1	F32.0	Engil darajali depressiv epizod
2	F32. 1	O‘rta darajali depressiv epizod
3	F32.2	Og‘ir darajali depressiv epizod, psixotik simptomlarsiz
4	F32.3	Og‘ir darajali depressiv epizod, psixotik simptomlar bilan
5	F32.8	Boshqa depressiv epizodlar
6	F32.9	Aniqlashtirilmagan depressiv epizodlar
	F33	Rekurrent depressiv buzilishlar
1	F33.0	Engil epizodli rekurrent depressiv buzilishlar
2	F33. 1	O‘rta darajadagi rekurrent depressiv buzilishlar
3	F33.2	Og‘ir darajadagi rekurrent depressiv buzilishlar, psixotik buzilishlarsiz
4	F33.3	Og‘ir darajadagi rekurrent depressiv buzilishlar, psixotik buzilishlar bilan
5	F33.4	Rekurrent depressiv buzilishlarning remissiya davri
	F34	Kayfiyatning turg‘un buzilishlari (affektiv buzilishlar)
1	F34.0	Tsiklotimiya
2	F34. 1	Distimiya
3	F34.8	Kayfiyatning boshqa turg‘un buzilishlari (affektiv buzilishlar)

Izoh: Klinik tasniflarda bu atamalar qaysi sindrom ustun kelishiga qarab o‘zgarib turadi.

Klinik turlari va tashxis qo‘yish tartibi

Depressiya tashxisini qo‘yish KXT-10 va DSM- IV (Diagnostic and Statistical Manual of mental disorders IV, ruhiy buzilishlar bo‘yicha diagnostik va statistik qo‘llanma, IV nashri) bo‘yicha olib boriladi. KXT-10 bo‘yicha depressiyaning asosiy va qo‘shimcha simptomlari farq qilinadi. Ushbu xalqaro tasnifga binoan “depressiya” tashxisini qo‘yish uchun quyidagi asosiy simptomlardan kamida ikkitasi, qo‘shimcha simptomlardan esa kamida uchtasi bemorni 2 haftadan oshiq bezovta qilayotgan bo‘lishi kerak.
A. Depressiyaning asosiy simptomlari:

O‘ta tushkun kayfiyat.
Qiziqish, qoniqish va hursand bo‘lish hissi yo‘qligi.
Umumiy quvvat so‘nib, tez toliqib qolish.

V. Depressiyaning qo‘shimcha simptomlari:

Hayotga pessimistik ruhda qarash.
Aybdorlik hissi, o‘zini hadeb ayblayverish.
O‘zidan qoniqmaslik va o‘zini doimo kamsitish.
Fikrlar karaxtligi, biror qarorga kela olmaslik.
O‘z joniga qasd qilish xayollariga borish.
Ishtaha pasayishi, ba’zida kuchayishi.
Uyqu buzilishi – uyqusizlik yoki uyquchanlik.

DSM-IV bo‘yicha depressiya tashxisini qo‘yishga bo‘lgan talablar. Unga binoan quyidagi 9 ta simptomdan beshtasi bemorni 2 haftadan oshiq bezovta qilayotgan bo‘lishi kerak.

Depressiv kayfiyat.
Har qanday faoliyatga bo‘lgan qiziqish va ulardan qoniqish hissining keskin pasayishi yoki yo‘qolishi.
Ishtaha yo‘qolishi va tana vazni kamayishi (gohida ishtaha kuchayishi va tana vazni ortishi).
Insomniya (gohida gipersomniya).
Psixomotor qo‘zg‘alishlar yoki tormozlanish.
Quvvatsizliklik va tez toliqish.
O‘zini kamsitib hech kimga kerak emasdek his qilish.
Diqqatni bir joyga jamlay olmaslik, fikrlar karaxtligi.
O‘z joniga qasd qilish xayollari.

Endi KXT-10 bo‘yicha har bir depressiv epizodning tashxis qo‘yish algoritmi bilan tanishib chiqamiz. “Depressiv epizod” tashxisi qachon qo‘yiladi? Bemorda depressiya avval umuman kuzatilmagan va endi aniqlanayotgan bo‘lsa, “depressiv epizod” tashxisi qo‘yiladi.
F32 Depressiv epizod. KXT-10 bo‘yicha depressiv epizodning engil, o‘rta va og‘ir darajalari farq qilinadi. Uning har birida tushkun kayfiyat, qiziqishlar so‘nishi, qoniqish hissi yo‘qligi, umumiy quvvat so‘nib, tez toliqib qolish kuzatiladi. Bemor o‘zini hech kimga kerak emasdek va aybdordek his qiladi. Kayfiyat kun bo‘yi o‘zgarib turadi, gohida ko‘tariladi, gohida pasayadi. Ertalab uyg‘onganda tushkun kayfiyat, kuchli xavotir, ishtaha yo‘q, fikrlar karaxt bo‘lsa, kechga yaqin kayfiyat ko‘tarilib, bu belgilar biroz barham topishi mumkin. Aqliy va jismoniy mehnat unumdorligi pasayadi. Bemor diqqatini bir joyga jamlab ishlay olmaydi. Oddiy jismoniy faollikdan ham tez charchab qoladi, toliqadi. Uyqu buziladi (insomniya yoki gipersomniya), ishtaha yo‘qoladi. O‘ziga ishonch kasallikning engil turida ham keskin pasayadi, o‘zini kamsitaveradi. Kayfiyat tushib ketgan paytlarda somatik simptomlar paydo bo‘ladi yoki kuchayadi. Yuqorida zikr etilgan barcha belgilar depressiya darajasiga bog‘liq bo‘lib, engil, o‘rta yoki og‘ir darajada namoyon bo‘ladi.
Endi KXT-10 talablariga binoan depressiya darajalari, turlari va affektiv buzilishlar bilan tanishib chiqamiz.
   F32.0 Engil darajali depressiv epizod. Yuqorida qayd etilgan asosiy simptomlardan 2 ta, qo‘shimcha simptomlardan 2-3 ta belgi kuzatiladi va ular bemorning kundalik turmush tarzi hamda kasbiy faoliyatiga ta’sir etmaydi. Bunda depressiya belgilari 2 haftadan oshmasligi lozim. Qisqa muddat davom etganligi bois buni reaktiv depressiya deyishadi.
   F32.1 O‘rta darajadagi depressiv epizod. Yuqorida ko‘rsatilgan asosiy simptomlardan 2 ta, qo‘shimcha simptomlardan 3 tasi aniqlanadi. Ular o‘rta darajada ifodalangan bo‘lib, bemorning kundalik turmush tarzida qiyinchiliklarni yuzaga keltiradi va sotsial adaptatsiyani ancha murakkablashtiradi.
   F32.2 Og‘ir darajadagi depressiv epizod (psixotik buzilishlarsiz). Yuqorida zikr etilgan asosiy simptomlardan 3 ta, qo‘shimcha simptomlardan 4 yoki undan ko‘p belgilar aniqlanadi va yaqqol ifodalangan bo‘ladi. Ushbu simptomlar bemorning turmush tarziga jiddiy ta’sir ko‘rsatadi va sotsial adaptatsiyani izdan chiqaradi. Psixotik buzilishlar kuzatilmaydi.
   F32.3 Og‘ir darajadagi depressiv epizod psixotik buzilishlar bilan. Ushbu depressiv epizod F32.2 da ko‘rsatilgan barcha simptomlar hamda gallyutsinatsiya, alahsirash, psixomotor qo‘zg‘alishlar, stupor va o‘z joniga qasd qilishga urinishlar bilan kechadi. Bemor o‘zgalar parvarishiga muhtoj bo‘lib qoladi va sotsial adaptatsiya butkul izdan chiqadi.
   F33 Rekurrent depressiv buzilishlar. Ushbu tashxisni qo‘yish uchun bemor avvallari depressiv epizodlardan birini boshidan kechirgan bo‘lishi kerak. Masalan, bemorda bir necha oy ilgari 2 hafta mobaynida o‘rta darajada ifodalangan depressiv epizod kuzatildi va 2-3 oy remissiyadan so‘ng u yana depressiyaga tushdi. Mana shunday holatlarda “rekurrent depressiv buzilishlar” tashxisi qo‘yiladi. Kasallikning engil, o‘rta va og‘ir darajadagi turlari farqlanadi.
   F34. Kayfiyatning turg‘un buzilishlari (affektiv buzilishlar). KXT-10 da kayfiyatning turg‘un buzilishlari kodi ostida F34.0 – tsiklotimiya va F34.1 – distimiya alohida ruknlarda keltirilgan.
F34.0 Tsiklotimiya. Grekchadan tsiklo – aylana, timos – kayfiyat degani. Tsiklotimiya – kayfiyatning to‘lqinsimon o‘zgarib turishi bo‘lib, u gohida pasayadi (gipotimiya), gohida ko‘tariladi (gipertimiya). Tsiklotimiya og‘ir kechmaydi va uzoq davom etmaydi. Shunisi bilan bipolyar affektiv buzilishlar (F31) va rekurrent depressiv buzilishlardan (F33) farq qiladi. KXT-11 da “tsiklotimiya” o‘rniga “tsiklotimik buzilishlar” terminini qo‘llash taklif qilinmoqda. Tsiklotimiya ko‘pincha bipolyar affektiv buzilishlar bilan kasallanganlarning yaqin qarindoshlarida kuzatiladi. Tsiklotimiya keyinchalik bipolyar affektiv buzilishlarga o‘tishi mumkin. Bu termindan shaxs tiplarini ifodalashda ham foydalaniladi. Masalan, tsikloid tip – jiddiy sababsiz kayfiyati goh buzilib, gohida ko‘tarilib turuvchi shaxs.
   F34.0 Distimiya. Distimiya kayfiyatning turg‘un buzilishi bo‘lib, ikki yildan oshiq davom etadi va depressiyaga o‘xshab og‘ir kechmaydi. Distimiya ko‘pincha o‘smirlik davrida boshlanadi, biroq involyutsion distimiyalar ham farq qilinadi. Distimiya uchun quyidagi belgilar xos: 1) ishtaha pasayib ketishi yoki keragidan ortiq ovqat eb yuborish; 2) o‘ziga nisbatan ishonchning yo‘qolishi; 3) uyqusizlik yoki hadeb uxlayverish; 4) umumiy quvvat va ishchanlikning so‘nishi; 5) fikrini bir joyga jamlay olmaslik; 6) ozgina tanbeh eshitsa, ko‘zi yoshlanishi; 7) yosh bo‘lsa-da seksual hayotga qiziqmaslik va undan qoniqmaslik; 8) kundalik yumushlarni oxiriga etkaza olmay to‘xtatib qo‘yish; 9) pessimizm; 10) yoqimsiz voqealarni eslab xayolga botib yurish; 11) odamlarga qo‘shilmay yolg‘izlikni ma’qul ko‘rish, jamiyatdan qochish; 12) kamgaplik; 13) psixologik stuporga tushib turish.
F31 Bipolyar affektiv buzilishlar. KXT-10 da alohida kod bilan belgilangan ushbu buzilishlar maniakal-depressiv psixoz deb ham ataladi. Bipolyar affektiv buzilishlar – maniakal va depressiv holatlarning galma-gal kuzatilishi bilan namoyon bo‘luvchi affektiv holatdir. Maniya – depressiyaga teskari bo‘lgan ruhiy holat. Bu paytda bemorning kayfiyati yuqori darajada ko‘tariladi va u sho‘x-shodon bo‘lib qoladi, hazil-mutoyibalar qiladi, hatto qo‘shiq aytib, raqsga tushadi, jismoniy faolligi ham kuchayib ketadi (bir haftadan buyon qilinmay yotgan ishlarni bir kunda bajarib tashlaydi), libido kuchayib seksual faolligi oshadi, gapdon bo‘lib qoladi (bir necha kundan buyon jim yurgan odam endi oila a’zolari bilan qizg‘in suhbat qura boshlaydi). Uning bu holatidan xursand bo‘lgan farzandlari “Oyim depressiyadan tuzaldi” deb o‘ylashadi. Biroq bu hursandchilik uzoqqa bormaydi. Bir-ikki haftadan keyin bemor yana depressiyaga tushadi, ya’ni maniakal davr tugab, depressiya davri boshlanadi. Bipolyar affektiv buzilishlar, ya’ni maniakal-depressiv psixoz endogen depressiyalar toifasiga kiradi va bir bosqichdan ikkinchi bosqichga tashqi ta’sirlarsiz o‘tib turadi. Bu haqda batafsil ma’lumot psixiatriya darsliklarida keltirilgan.
Endi depressiyaning boshqa turlari bilan tanishib chiqamiz.
       Kichik depressiya (subdepressiya, subklinik depressiya) – o‘ta engil ifodalangan depressiya. Undagi belgilar KXT-10 dagi F32.0 “Engil depressiv epizod”ga to‘g‘ri keladi (avvalgi sahifalarga qarang). Kichik depressiyani psixogen depressiya deb ham atashadi.
       Unipolyar depressiya – maniakal davrlarsiz kechadigan depressiya.
Atipik depressiya – depressiya uchun xos bo‘lgan tipik simptomlar aniqlanmaydigan depressiya. Kayfiyat tez-tez o‘zgarib turishi, paradoksal angedoniya (paradoxikal anhedonia), bezovtalik, ishtahasi ochilib ketib, ko‘p ovqatlanish (“kayfiyatimni ovqat eb ko‘taraman”) va shu sababli semirib ketish, ko‘p uxlash, og‘ir qadam tashlash (“yurganda oyoqlarim og‘ir bo‘lib qoladi”) va ko‘pchilikka qo‘shilib ketish qiyinligi bilan namoyon bo‘ladi. Ushbu somatik simptomlar va xarakterologik o‘zgarishlarga depressiyaning bir turi sifatida qarab “atipik depressiya” atamasi kiritilgan. Boz ustiga, ularga antidepressantlar yaxshi yordam beradi. Biroq aksariyat mutaxassislar bu terminni ma’qullashmaydi.
Niqoblangan depressiya (somatizatsiyalashgan depressiya) – ruhiy buzilishga qaraganda somatoform buzilishning ustunligi bilan namoyon bo‘luvchi depressiya. Somatik buzilishlar niqobida namoyon bo‘layotgan ushbu depressiyaning klinik simptomlari KXT-10 bo‘yicha “depressiv epizodlar” klinikasiga to‘g‘ri keladi, biroq psixopatologik simptomlar sust ifodalangan bo‘ladi. Depressiya bilan kasallangan bemorlarning aksariyati tibbiy psixolog yoki psixiatrga emas, balki UAV yoki boshqa mutaxassislarga murojaat qilib yurishining asosiy sababi ham umumiy populyatsiyada niqoblangan depressiyaning ko‘p uchrashidir. Niqoblangan depressiya ko‘p hollarda uzoq davom etuvchi monosimptomlar bilan namoyon bo‘ladi. Masalan, doimiy bosh og‘riq, doimiy kardialgiya, abdominalgiya, artralgiya, tsistalgiya, nevralgiyalar. Niqoblangan depressiyaning klinik ko‘rinishlari haqida batafsil ma’lumot ushbu kitobning «Tibbiyot psixologiyasi» darsligining “Psixosomatik tibbiyot asoslari” bobida yoritilgan.
   Melanxolik depressiya – hech narsadan qoniqmaslik, ya’ni angedoniya va kayfiyatni ko‘taruvchi voqealardan rohatlanish hissining yo‘qligi bilan namoyon bo‘luvchi depressiya. Bunday depressiya, asosan, melanxolik tipdagi shaxslarda uchraydi. Ularning kayfiyati doimo past bo‘lib, atrofda yuz berayotgan voqea-hodisalarga qiziqishmaydi, aqliy va jismoniy mehnat qilishga xohish-istak o‘ta sust bo‘ladi. Bunday toifaga kiruvchilar ertalab tushkun kayfiyatda uyg‘onishadi, ishtahasi bo‘lmaydi va yuz-ko‘zidan hissiy karaxtlik yaqqol sezilib turadi.
   Involyutsion depressiya lotinchadan involutio – teskariga rivojlanish, orqaga qarab ketish degan ma’nolarni anglatadi. Psixiatrlar involyutsion davrni ayollar uchun 45-55 yosh, erkaklar uchun 50-65 yoshdan so‘ng boshlanadi, deb hisoblashadi. Biroq JSST tasnifiga ko‘ra, bu davrlar o‘rta yoshga kiritilgan. Katta yosh – 60-75 yosh, keksalik davri – 75 – 89 yosh, 90 yoshdan oshganlar esa uzoq umr ko‘ruvchilar toifasiga kiritiladi. Involyutsion depressiya endokrin va jinsiy bezlar atrofiyasi boshlanishi bilan bog‘liq depressiv buzilishlar majmuasi bo‘lib, doimiy tushkun kayfiyat, qo‘rquv va xavotir, ipoxondriya, hayotga bo‘lgan ishtiyoq pasayishi, turli somatovegetativ buzilishlar va o‘z joniga qasd qilishga urinishlar bilan kechadi. Ba’zan kuchli psixopatologik o‘zgarishlar psixoz darajasigacha etadi. Bunday holatda involyutsion psixoz haqida so‘z boradi. Bunday holat, ayniqsa, jufti halolidan ayrilganlarda yaqqol namoyon bo‘ladi yoki kuchayadi.
   Postnatal depressiya (tug‘ruqdan keyingi depressiya) ayniqsa, bolasi o‘lik tug‘ilgan ayollarda rivojlanadigan affektiv buzilishlar bo‘lib, depressiyaning barcha alomatlari bilan namoyon bo‘ladi. Odatda, bu holat 1-3 oy davom etadi. Bunday depressiya bolasi sog‘lom tug‘ilgan ayollarda ham kuzatiladi, biroq uning belgilari bir necha kun ichida o‘tib ketadi.
Mavsumli depressiya (mavsumli affektiv buzilishlar) – yilning ma’lum bir mavsumida kuzatilib, boshqa paytlari o‘z-o‘zidan o‘tib ketadigan depressiya. Ushbu depressiya kuz yoki qish mavsumida kuzatiladi, bahor yoki yoz oyida o‘tib ketadi. Ba’zi odamlar mavsumli depressiyaga juda moyil bo‘lishadi. Bunday shaxslar yilning o‘sha mavsumida (masalan, qishda) depressiyaga tushib, mehnat faoliyatini umuman yig‘ishtirib qo‘yishadi. Ba’zan ularda psixomotor qo‘zg‘alishlar ham kuzatiladi. Depressiyaning qishda ko‘p uchrashi bu faslda yorug‘ kunlarning kamligi bilan izohlanadi. Shuningdek, depressiyada gelioterapiya, ya’ni quyosh nurlari bilan davolash samara berganligi uchun ham mavsumli depressiya rivojlanishiga bulutli kunlar turtki bo‘ladi, deb hisoblashadi. Shu bois ham qishda odamlar quyoshli o‘lkalarga intilishadi va depressiyaning engil hamda o‘rta darajadagi turlaridan bu darddan xalos bo‘lib qaytishadi. Biroq shunday bo‘lsa-da, mavsumli depressiya klinik tashxis sifatida ko‘rsatilmaydi va uning mavjudligiga e’tirozlar bor.
    Endi depressiyaga o‘xshab kechadigan apatiya haqida to‘xtalib o‘tamiz.
    Apatiya – hamma narsaga befarqlik bilan namoyon bo‘luvchi ruhiy holat. Apatiyaning klinik manzarasi depressiyaga juda o‘xshab ketganligi bois, bu sindrom haqidagi ma’lumotni ushbu bobda keltirib o‘tamiz. Apatiyada bemor hech narsaga qiziqmaydi, hech qaysi tadbirda ishtirok etmaydi yoki yoqar-yoqmas qatnashadi, atrofda bo‘layotgan voqealarga o‘ta befarq bo‘ladi. Depressiyaga juda o‘xshab ketadigan ushbu holat hissiy reaktsiyalar so‘nishi bilan namoyon bo‘ladi. Bunday bemorni ko‘rgan vrachlar ba’zida adashib “depressiya” tashxisini qo‘yishadi. Apatiya har kimda har xil namoyon bo‘ladi. Masalan, oila a’zolaridan, ishdan yoki rahbariyatdan ko‘ngli sovigan odam ham ba’zida apatiyaga tushadi. Bu oddiy apatiya bo‘lib, vaziyat o‘zgarsa, tezda o‘tib ketadi.
       O‘zida qandaydir kasallik borligini bilganda ham odam apatiyaga tushishi mumkin. Mabodo zahm, OITS, sil yoki boshqa bir jiddiy kasalliklar aniqlansa, odam apatiyaga tushadi. Bu holat keyinchalik depressiyaga o‘tishi ham mumkin. Shuningdek, bosh miyaning bir qator qon-tomir (entsefalopatiya, insult) va degenerativ kasalliklarida (Alsxaymer, parkinsonizm) bemor apatiyaga tushadi.
Agar apatiya iroda so‘nishi bilan namoyon bo‘lsa, apato-abulik sindrom haqida so‘z boradi. Bu holat, ayniqsa, bosh miyaning peshona bo‘lagi zararlanishi uchun xos. Apatiya depressiyaga qaraganda engil ruhiy holat. Apatiyada depressiyadagi kabi kuchli psixopatologik simptomlar kuzatilmaydi. Masalan, fikrlar karaxtligi bo‘lmaydi, o‘z joniga qasd qilishga urinishlar kuzatilmaydi va antidepressantlar ham tavsiya etilmaydi. Vaziyat yaxshi tomonga o‘zgarsa yoki apatiyaga olib kelgan kasallikdan bemor xalos bo‘lsa, apatiya tezda barham topadi. Apatiyada psixoterapiya yuqori darajada samaralidir.

   Davolash usullari va profilaktikasi

    Davolashni boshlashdan oldin bemorni depressiyaga olib kelgan sababni aniqlash zarur. Aks holda davolash samarasiz bo‘ladi. Bitta psixologik suhbat yordamida bunga erishib bo‘lmaydi. Shuningdek, bemor uchun standart bo‘lib qolgan gipodinamik turmush tarzini faol hayot tarziga o‘zgartirish ham muhim. Bu qanchalik qiyin bo‘lmasin, uni amalga oshirish tibbiy psixologning bevosita vazifasidir.
    Depressiya jiddiy kasallik bo‘lib, bemorni davolash faqatgina psixoterapiya va antidepressiv terapiyadan iborat bo‘lmasligi kerak. Afsuski, aksariyat holatlarda vrachlar mana shu usullar bilan chegaralanib qoladi va kutilgan natijaga erishmaydi. Davolash jarayonida psixoterapiya, farmakoterapiya, musiqaterapiya, fizioterapiya, refleksoterapiya, logoterapiya, gelioterapiya, talassoterapiya, sotsial terapiya, sport yoki jismoniy terapiya kabi davolash-reabilitatsiya usullaridan unumli foydalanish zarur bo‘ladi. Hech bo‘lmaganda quyidagi 4 xil davolash usulini albatta qo‘llash zarur: 1) psixoterapiya; 2) farmakoterapiya; 3) musiqaterapiya; 4) sport yoki jismoniy terapiya.
Endi depressiyada bemorni davolashga oid klinik standartda ko‘rsatilgan talab va qoidalar haqida to‘xtalib o‘tamiz. Depressiyaning engil va o‘rta darajadagi turlarida bemorni davolash ambulator sharoitda olib boriladi. Og‘ir darajali depressiya, suitsid va psixotik buzilishlar bilan namoyon bo‘layotgan holatlarda bemor, albatta, statsionarga yotqizilishi lozim. Bunday bemorlar psixiatr nazoratida davolanadi. Biroq depressiya turi qanday bo‘lishidan va bemor qaerda davolanishidan qat’i nazar ushbu jarayonda tibbiy va sotsial psixolog ishtiroki talab etiladi. Sotsial psixolog bemorning sotsial adaptatsiyasi bilan shug‘ullanadi va uning ishga layoqatlilik darajasini aniqlaydi. Suitsid yaqqol namoyon bo‘lgan holatlarda suitsidolog yordami zarur bo‘ladi.
   Somatik kasalliklar negizida rivojlangan depressiyada dastavval yoki parallel tarzda ushbu kasalliklarni davolashni boshlash zarur. Masalan, gipotireoz aniqlansa, uni davolashni zudlik bilan boshlash kerak. Depressiya bosh miyaning diffuz patologiyasi (entsefalopatiya, parkinsonizm, epilepsiya) yoki lokal zararlanishlari (insult, miya ezilishlari, gematoma) sababli rivojlangan bo‘lsa, bu holatlarni ham bartaraf etish lozim bo‘ladi. Biror bir kasallik tufayli bemor qabul qilib yurgan dorilar depressiyani keltirib chiqarish xususiyatiga ega bo‘lsa, ularni ham o‘rganish zarur bo‘ladi.
   Psixoterapiya. Har qanday depressiyada davolash jarayoni psixoterapiya bilan boshlanishi va psixoterapiya bilan tugallanishi kerak. Farmakoterapiyadan oldin o‘tkazilgan psixoterapiya davolanish jarayonini engillashtirsa, undan keyin o‘tkazilgan psixoterapiya depressiya qaytalanishining oldini oladi. Psixoterapiya, ayniqsa, depressiyaning engil va o‘rta darajadagi turlarida juda samaralidir. To‘g‘ri tanlangan psixoterapiya yordamida aksariyat hollarda bemorga antidepressant tavsiya etmasdan turib, uni depressiyadan chiqarish mumkin. Shuningdek, antidepressantning nojo‘ya ta’siri ko‘p bo‘lgan holatlarda yoki ularni belgilangan terapevtik dozada qabul qila olmasa ham psixoterapiyani bosqichma-bosqich va davomli o‘tkazish orqali bemorni depressiyadan xolos qilish mumkin. Ayniqsa, depressiyadagi xavotirli buzilishlar va xarakterdagi o‘zgarishlar psixoterapiya yordamida samarali bartaraf etiladi. Har qanday psixoterapiyaning asosiy maqsadi – bemorning sog‘lom psixologik portretini qayta tiklashdan iborat bo‘lmog‘i kerak.
   Bugungi kunda bemorlarni davolash jarayonida qo‘llaniladigan psixoterapevtik usullar juda ko‘p bo‘lib, ularning ba’zilari haqida to‘xtalib o‘tamiz.
Psixoanaliz (psixodinamik terapiya). Psixodinamik nazariyaga muvofiq psixoemotsional buzilishlar negizida bolalik davrida olingan kuchli psixologik zarbalar yotadi. Ular ong ostida yillar mobaynida to‘planib yashirinib yotadi va kuchli ziddiyatlar o‘chog‘ini yaratadi. Buning oqibatida nevrotik shaxs shakllanadi va bunday odamlar isteriya, depressiya va psixosomatik buzilishlarga moyil bo‘lishadi. Shaxs bir tomondan, birovlarga qaram bo‘lishni xohlamaydi, ikkinchi tomondan, boshqalar uni e’tirof etishi va qo‘llab-quvvatlashini istaydi. Albatta, buning har doim ham iloji bo‘lavermaydi. Natijada bir-biriga zid bo‘lgan ushbu holatlar doimiy qoniqmaslik hissini yuzaga keltiradi, ya’ni boshqalarga nisbatan qahr-g‘azab va nafrat shaxsning ichki dunyosini qamrab oladi. Shu asnoda u boshqalar nazdida mehribon, odamovi va ajoyib inson sifatida tan olinishni xohlaydi. Psixoanalitiklar fikricha, mana shu istaklarning ro‘yobga chiqmasligi nevrotik shaxs va keyinchalik depressiya shakllanishiga turtki bo‘ladi. Yillar mobaynida ong ostida qo‘nim topib e’tirof etilmagan har bir xohish va istak bora-bora ichki ziddiyatlarni kuchaytirib, odamlarga nisbatan ishonchsizlikka, yomon ko‘rishga olib keladi. Shu sababli ular o‘zini ham kechirmaydi va suitsidga qo‘l uradi. Bunday shaxslarda depressiya rivojlanishi uchun kuchli stress yoki yoqimsiz munosabatlarning o‘zi kifoya. Albatta, bu erda doimiy psixoemotsional zo‘riqishlarning ahamiyati katta.
   Psixodinamik terapiyaning asosiy maqsadi – bemorda katarsis, ya’ni ruhiy poklanishga erishishni yuzaga keltirish. Buning uchun bolalik davrida boshidan kechirgan ruhiy jarohatlar va kechinmalar mukammal o‘rganiladi, ularning hozirgi davrda ro‘y berayotgan nevrotik buzilishlar, shu jumladan, depressiya bilan bog‘liqlik tomonlari yoritiladi. Psixoanalitik oldida bemor albatta barcha sir-asror va azobli kechinmalarni yashirmasdan ochib tashlashi kerak. Bu uslub to‘la katarsis ro‘y berguncha olib boriladi. Ijobiy natijaga bir necha seans ichida erishiladi.
   Kognitiv psixoterapiya yoki kognitiv terapiya (ingl. . cognitive therapy), Bu yo‘nalish asoschisi – amerikalik mashhur psixoterapevt Aaron Bek (1921 tug‘ilgan). A.Bek psixoanalitik terapiya maktablarida taxsil oladi va psixoanalizga asoslanib, kognitiv psixoterapiya yo‘nalishini ishlab chiqadi. Bu usulni Bek depressiyani davolashda keng qo‘llaydi va yuqori samaraga erishadi.
   Kognitiv psixoterapevtlar fikricha, nevroz, depressiya va fobiya negizida miyaga o‘rnashib olgan xato fikrlar va ularga ishonish yotadi. O‘ziga, boshqalarga va jamiyatda bo‘layotgan voqealarga yomon munosabatni shakllantirgan ushbu stereotip g‘oyalar bemorning xulq-atvorini, turmush tarzini, odamlarga va jamiyatga bo‘lgan munosabatini o‘zgartirib yuboradi. Bemorga azob berayotgan kasallik alomatlaridan xalos bo‘lish uchun miyaga o‘rnashib olgan azobli g‘oya va fikrlardan xalos bo‘lishi kerak. Ushbu vazifani kognitiv psixoterapevt amalga oshiradi.
Kognitiv psixoterapevt bemor bilan ishlash jarayonida uni ayni paytda qiynayotgan azobli fikrlari, his-tuyg‘ulari, fantaziyalari, istaklari va amalga oshmayotgan orzu-umidlarini bilib, noto‘g‘ri qarashlarini shu kundan boshlab engish va o‘ziga ishonch tuyg‘usini bemorning miyasiga singdirib boradi. Psixoterapevtik suhbatlar orasida erishilgan yutuqlar muhokama qilinadi va hali miyani tark etmayotgan azobli fikrlardan tozalab, ularning o‘rni yanada yangi niyat va g‘oyalar bilan to‘ldirib boriladi.
   Psixoanalizda davolash uslubi bemorga o‘tmishni, ayniqsa, bolalik davrini eslatishdan boshlansa, kognitiv psixoterapevt bugungi kun, ya’ni hozirgi payt bilan ishlaydi. A. Bek psixoanalizni tanqid qila turib shunday degan edi: “Kasal odamga o‘tmishdagi dardlarini eslatishga ne hojat, axir bugungi kun bilan ishlab yuqori natijaga erishsa bo‘ladi-ku!”. Shunday bo‘ldi ham. O‘z natijalaridan zavqlangan A. Bek 1965 yili shunday qoidani o‘rtaga tashlaydi: “Shu erda va hozir”. Bu iboralar keyinchalik kognitiv psixoterapiya shioriga aylanadi.
   Bixevioral terapiya (ingl. behaviour – “xulq-atvor”). 1913 yili amerikalik psixolog Djon Uotson (1878–1958) bixeviorizm haqida o‘zining dastlabki maqolasini chop ettiradi. U shunday deb yozgan edi: “Odamning fikrini va ruhiyatini o‘zgartirmoqchi bo‘lsangiz, avvalambor uning xulq-atvorini o‘zgartiring”. Ushbu g‘oya asosida bixevioral psixoterapiya shakllandi va XX asrning 50–60-yillari o‘smirlardagi xulq-atvor buzilishlarini korrektsiya qilishda keng qo‘llana boshlandi va e’tirof etildi. Ushbu terapiya xulq-atvori o‘zgargan o‘smirlarda yuqori natija beradi, biroq katta yoshdagilarda ta’siri kam. Bixevioral terapiya nevroz, isteriya va depressiya tufayli o‘zgargan xulq-atvorni korrektsiya qilish hamda bunga muvofiq uquv va ko‘nikmalarni shakllantirishni o‘z oldiga maqsad qilib qo‘yadi. Bixevioral terapiya o‘tkazilayotganda o‘smirdagi xulq-atvorning har bir ko‘rinishi tahlil etilib, korrektsiya qilib boriladi.
   Bosqichma-bosqich o‘tkazilayotgan psixoterapevtik muolajalar paytida xulq-atvordagi patologik o‘zgarishlar sog‘lom xulq-atvor sifatlari bilan “almashtiriladi”. Demak, bixevioral terapiya depressiyaga olib kelgan sabablar ustida emas, balki shu sababli yuzaga kelgan patologik xulq-atvorni o‘zgartirish bilan ishlaydi. Sog‘lom xulq-atvor hamda o‘zini o‘zi boshqarish uquvlari shakllangan sayin o‘smirdagi depressiya va xavotir belgilari orqaga chekinadi, undagi fikr o‘zgaradi, o‘ziga ishonch paydo bo‘ladi va turmush tarzi o‘zgarib sotsial adaptatsiyaga erishadi.
   Kognitiv-bixevorial psixoterapiya. XX asrning 60-yillarida kognitiv va bixevioral terapiya negizida kognitiv-bixevioral psixoterapiya yo‘nalishi paydo bo‘ldi. Ushbu metodlarning uchta o‘xshash va farq qiluvchi tomonlari nimalardan iborat?

ikkala metod ham o‘rgatish va o‘zgartirishga asoslangan. Kognitiv psixoterapiya fikrni, bixevioral psixoterapiya esa xulq-atvorni o‘zgartirishni maqsad qilib qo‘yadi.
ikkala metod ham kasallikni keltirib chiqargan sabablar bilan qiziqsa-da, o‘tmishni eslatib o‘tirmasdan hozirgi paytdagi muammo bilan kurashadi: kognitiv psixoterapevt – kasallikni yuzaga keltirgan fikrlarni o‘zgartirish ustida ishlasa, bixevioral psixoterapevt – kasallik tufayli o‘zgargan xulq-atvorni bartaraf etishga harakat qiladi.
ikkala metod ham o‘z mijozlariga uyga vazifa beradi, uning bajarilishini kuzatib boradi va rag‘batlantiradi. Kognitiv-bixevioral psixoterapiyani har qanday yoshda qo‘llasa bo‘ladi.

       Hozirda kognitiv-bixevioral terapiya dunyoning yirik psixoterapevtik maktablarida o‘qitiladi va deyarli barcha psixoemotsional buzilishlarni korrektsiya qilishda keng qo‘llaniladi.
    Ratsional-emotiv terapiya. 1955 yili Albert Ellis ratsional-emotiv terapiya nazariyasini ilgari surdi. Bu nazariyaning asosiy mohiyati ham kishining o‘zi, o‘zgalar va jamiyat haqidagi fikrlarini o‘zgartirishga qaratilgan. Bu nazariyaga binoan depressiya, xavotir, aybdorlik hissi va shu kabi boshqa psixologik muammolar ruhiy jarohat etkazuvchi omillar va vaziyatlar sababli emas, balki kishining ushbu omillar va vaziyatlarga nisbatan shaxsiy munosabati va qarashlari sababli yuzaga keladi. Masalan, sizni kimdir qattiq hafa qildi va bundan kayfiyatingiz tushib ketdi. Bu vaziyatda siz u odamni emas, balki o‘zingizni aybdor deb hisoblaysiz. Demak, siz tanqidga loyiqsizki, u sizni shu ko‘yga soldi. Aslida ayb sizda emas, balki sizni tanqid qilgan odamda yoki tanqid muhiti yaratilgan o‘sha vaziyatda. A.Ellis shunday deb yozadi: “Insonda o‘zi haqidagi bunday noto‘g‘ri tasavvurlar uzoq davom etaversa, unda turli xil ruhiy-hissiy buzilishlar, shu jumladan, depressiya rivojlanadi”. Ellis shunday qoidani o‘rtaga tashlaydi: “Aybdor sen emas, balki boshqalar”.
    Ellis ishlaridan ba’zi parchalarni keltirib o‘tamiz. “Atrof-muhitda ro‘y berayotgan asabingni buzadigan va hissiy zo‘riqishga majbur qiladigan voqea-hodisalar senga qaratilmagan, ular doimo ro‘y beraveradi. Kim tomonidan ko‘rsatilishidan qat’i nazar senga nisbatan bildirilayotgan ayblov va kamsitishlar aslida sening haqiqiy shaxsingni ifodalamaydi. Bu o‘sha odamning shaxsiy fikri. U o‘z dunyoqarishi va senga bo‘lgan munosabatidan kelib chiqib shu fikrda. Aslida esa unday emas!
       Ellisning fikricha, quyidagi 3 qoidaga qat’iyan amal qilishga urinish kishini har doim xavotirda ushlaydi: 1) o‘ziga hadeb talab qo‘yaverish (“men unday bo‘lishim kerak, bunday bo‘lishim kerak”); 2) boshqalarning unga hadeb talab qo‘yaverishi (“sen unday bo‘lishing kerak, bunday bo‘lishing kerak”); 3) uning boshqalarga hadeb talab qo‘yaverishi (“odamlar unday bo‘lishi kerak, bunday bo‘lishi kerak”). Mana shu uch “kerak” tamoyili – xavotir va depressiya manbaidir.
   Uchta “kerak” qoidasiga amal qilaverish odamda quyidagi fikrlarni shakllantiradi va xavotirga mezon yaratadi:

Men shunday harakatlar qilishim kerakki, meni boshqalar tan olsin! Aks holda men hech kimman!
Men qanday xohlasam, atrofdagilar meni shundayligimcha qabul qilishi kerak! Aks holda ular yomon odam va har qanday jazoga mahkum!
Men nimani, qachon va qaerda xohlasam, shunga ega bo‘lishim kerak! Menga kerak bo‘lmagan narsalarga toqatim yo‘q!

Ratsional-emotiv terapiya o‘zi haqida insonning miyasiga o‘rnashib qolgan stereotip fikrlardan uni ozod etish va shu sababli o‘zgargan xatti-harakatlarni korrektsiya qilishga qaratilgan. Ratsional-emotiv terapiya uslubida ham kognitiv-bixevioral terapiyadagi kabi fikr va xulq-atvor parallel tarzda korrektsiya qilib boriladi. Biroq uslub boshqacha. Bu uslubda ham uyga vazifalar beriladi, uni bajarishga qiynalgan paytlarda yordam qilinadi, vazifalar to‘la bajarilsa, rag‘batlan