INSULTDA PSIXOREABILITATsIYa

Insultda psixoreabilitatsiya. Insult rivojlangan zaxoti bemor zudlik bilan shifoxonaga yotqizilishi va tibbiy-psixologik yordam kasallikning dastlabki soatlaridanoq boshlanishi kerak. Bu erda ikkilanishga hech qanday o‘rin yo‘q! «Bemorni qo‘zg‘atmaslik kerak, biron soat uyda bo‘lsin, hozir mumkin emas» qabilidagi gaplar noo‘rin. Aksincha, insult rivojlangandan so‘ng 3-6 soat ichida ko‘rsatilgan malakali tibbiy yordam bemorning to‘la tuzalib ketishiga, endi boshlanayotgan falajliklarning oldini olishga, qolaversa, bemorning hayotini saqlab qolishga juda katta imkoniyat yaratib beradi.

Odatda, 21 kungacha insultning o‘tkir davri hisoblanib, bu vaqtda bemor shifoxonada davolanadi. Kasallikning o‘tkir davrida aksariyat bemorlarning hushi turli darajada buzilgan bo‘lib, falajliklar, nutq va xulq-atvor buzilishlari bilan namoyon bo‘ladi. Bu davrda unga ruhiy tinchlik o‘ta zarurdir! Shuning uchun bemorni ko‘rishga kelayotganlar sonini keskin kamaytirish lozim, uning yonida turmush o‘rtog‘i yoki farzandlaridan biri parvarish qilish uchun qolishi mumkin. Chunki har qanday tashrif kechagina oyoq ustida yurgan, bugun esa to‘shakka mixlanib qolgan bemorga ruhiy jarohat etkazishi mumkin. Bunday holatlar, ayniqsa, birga ishlaydiganlar va qo‘ni-qo‘shnilar tashrif buyurganda ro‘y berishi ehtimoldan xoli emas. Agar bemor “Tanishlarim meni ko‘rgani kelishyaptimi?” deb so‘rasa, unga “Albatta kelishyapti, biroq doktorlar ularga ruxsat berishmayapti, biroz tuzalganingizdan so‘ng ularni yoningizga qo‘yishadi. Barcha kelib ketayotganlar sizni tezroq sog‘ayib ketsin deyishmoqda” qabilidagi so‘zlar bilan bemorni tinchlantirish lozim. Aks holda bemorning “Nega ular meni ko‘rgani kelishmayapti?” deb ortiqcha hayajonlanishi bemorning sog‘lig‘iga salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin.
Ayniqsa, nutqi buzilgan bemorlar yoniga keluvchilarni nutq tiklangunga qadar to‘xtatib turish lozim. Nutq esa aksariyat hollarda 2-3 hafta ichida tiklana boshlaydi. Davolash muolajalari to‘g‘ri va o‘z vaqtida olib borilsa, avval bemorning oyoqlarida harakat paydo bo‘ladi, qo‘lning tiklanishi esa biroz sust boradi.

Bemor shifoxonadan har doim ham tuzalib chiqib ketavermaydi. Insultda buzilgan funktsiyalar, odatda, bir yil mobaynida tiklanadi, vaqt o‘tgan sayin bu jarayon sustlashib boradi. Shuning uchun ham ushbu davrda neyropsixoreabilitatsiya usullari o‘ta mohirlik bilan olib borilishi kerak. Afsuski, insult o‘tkazgan bemorda turli darajada ifodalangan nogironlik ko‘rsatkichlari juda yuqori bo‘lib, 80 foizgacha etadi. Hech qanday o‘tkir rivojlanuvchi kasallikda nogironlik bu darajada yuqori emas. Demak, bunday bemorni normal hayot tizimiga qaytarish lozim va bu yo‘nalishda bir qancha mutaxassislar, ya’ni reabilitolog, nevropatolog, neyropsixolog, psixoterapevt, logoped va terapevt ishtirok etishadi. Umumiy amaliyot shifokori esa ushbu mutaxassislarning ko‘rigini ta’minlaydi va ularning tavsiyalariga asoslanib, bemorni kuzatib boradi.

Yirik shaharlarda reabilitatsiya markazlari mavjud bo‘lib, insultning tiklanish davrida davolashni ushbu markazlarda davom ettirish maqsadga muvofiq. Insultning og‘ir turini o‘tkazgan bemorni o‘z-o‘zini eplay olish, ya’ni ovqatlanish, yuvinish, cho‘milish, soqol olish, kiyinib-echinish, hojatxonaga borib kelish kabi kundalik yumushlarni mustaqil ravishda bajara oladigan holatga keltirish neyropsixoreabilitatsiyaning asosiy vazifalaridan biridir. Insult engil kechgan holatlarda esa mehnat qobiliyatining tiklanish darajasiga qarab, bemorni avval o‘zi faoliyat ko‘rsatgan kasbga yana jalb qilish maqsadga muvofiq. Insult o‘tkazgan bemorda mehnatga layoqatlilik darajasini aniqlash zarur bo‘ladi. Aksariyat bemorlarga nogironlikning birinchi yoki ikkinchi darajasi, engil holatlarda esa uchinchi darajali nogironlik belgilanadi.

Insult o‘tkazganlarda kuzatiladigan mushak-bo‘g‘im kontrakturalari, ayniqsa, qo‘l panjalari va tirsak bo‘g‘imida kuchli ifodalanadi. Bu tabiiyki, bemorga o‘zini eplash bilan bog‘liq bo‘lgan yumushlarni bajarish imkoniyatini chegaralaydi. Bu muammolarni bartaraf etish yoki oldini olish uchun turli jismoniy mashqlar mavjud. Mutaxassislar tavsiyasiga ko‘ra, bemor ushbu mashqlarni bajarishi, falajlangan oyoq-qo‘llarga nuqtali uqalashlar olishi, fizioterapevtik muolajalarni va spastik tonusni pasaytiruvchi dorilarni iste’mol qilishi zarur.

Nutq buzilishlarini korrektsiya qilishda logopedik muolajalar o‘tkazish albatta o‘ta muhim. Odatda kasallik sababli paydo bo‘lgan nutq va xulq-atvor buzilishlarini neyropsixolog davolaydi. Ushbu mutaxassislar yo‘q joyda neyropsixologik muolajalarni yaxshi tushunadigan nevropatolog o‘tkazishi mumkin.

Insult o‘tkazgan bemorlarni jamiyatdan va oilada bo‘ladigan tadbirlardan chekkalab tashlash aslo mumkin emas. Aks holda ular psixologik izolyatsiyada qolishadi. Bemorni oilada va mahallada rejalashtirilayotgan ishlarga ularning imkon darajasiga qarab jalb qilish lozim. Aks holda ular o‘zlarini oilaga ham, jamiyatga ham keraksiz deb his qilib, chuqur depressiyaga tushishi mumkin. Ba’zi hollarda kasallik sababli ish joyini va yaqinlarining e’tiborini yo‘qotgan bemorda o‘z joniga qasd qilishlar ham ro‘y berib turadi. Ularning hayot tajribasidan mahalla faollari, bemorning yaqin qarindoshlari va farzandlari unumli foydalanishlari lozim.
Shunday qilib, insult o‘tkazgan bemorlarni davolash va ularni odatiy turmush tarziga qaytarish uzoq davom etuvchi murakkab tibbiy-psixologik jarayon bo‘lib, uning muvaffaqiyatli tugashi o‘tkazilayotgan muolajalarining to‘g‘ri va o‘z vaqtida olib borilishiga bog‘liq.

Manba: ©Z. Ibodullayev. Tibbiyot psixologiyasi. Darslik., 3-nashr., T.; 2019., 494b.
  ©Z. Ibodullayev. Asab kasalliklari. Darslik., 2-nashr., T.; 2021., 960b.
   © Ibodullayev ensiklopediyasi., 2022 y;
  ©asab.cc