Ko‘zlarni harakatlantiruvchi nervlarni tekshirish usullari

Ko‘zlarni harakatlantiruvchi nervlar (III IV VI juft) funktsiyasi bira-to‘la tekshiriladi. Dastlab ko‘z yoriqlari shakli, hajmi va simmetrikligi o‘rganiladi. Ko‘z kosasi (orbita) ichida ko‘z olmasi bo‘rtib tursa ekzoftalm, ichkariga botib tursa enoftalm deyiladi.
Ko‘z olmasi harakatlari Ko‘z olmasi harakatlari bolg‘acha yoki barmoq yordamida tekshiriladi. Bunda ko‘zlarning yuqoriga, pastga, ichkariga va yon tomonlarga harakatlari albatta tekshirilishi kerak (6.20-rasm).

6.20-rasm. Ko‘zni harakatlantiruvchi nervlar funksiyasini tekshirish usullari

Shu erda g‘ilaylik (strabizm) bor-yo‘qligiga e’tibor qaratiladi. Ill nerv zararlansa – qochuvchi, VI nerv zararlansa – qo‘shiluvchi g‘ilaylik rivojlanadi.
Qorachiqlarni tekshirish. Sog‘lom odamda qorachiqlar ko‘z olmasining o‘rtasida simmetrik tarzda joylashadi, ularning diametri ikkala ko‘zda ham deyarli bir xil. Qorachiqlar shakli aylanasimon, chetlari silliq va tekis bo‘ladi. Qorachiqning kengayishi midriaz, torayishi mioz deb aytiladi. Bir tomondagi qorachiq torayib, ikkinchi tomondagisi kengaygan bo‘lsa, bunga anizokoriya deyiladi. Anizokoriya nafaqat Ill nervning parasimpatik innervatsiyasi, balki ko‘zning simpatik innervatsiyasi (C₈-Th₁) buzilishi bilan ham bog‘liq (ptoz, mioz, enoftalm).
Qorachiqlarning quyidagi funktsiyalar tekshiriladi:

qorachiqlarning yorug‘likka reaktsiyasi;

b) qorachiqlarning konvergentsiyaga reaktsiyasi;
v) qorachiqlarning akkomodatsiyaga reaktsiyasi.

A) Qorachiqlarning yorug‘likka reaktsiyasi. Qorachiqlar yorug‘likda torayadi, qorong‘ida kengayadi. Shuningdek, qorachiqlarga qaysidir buyum yaqinlashtirilsa torayadi, uzoqlashtirilsa kengayadi. Qorachiqlarning yorug‘likka ikki xil reaktsiyasi farqlanadi: birinchisi – qorachiqning yorug‘likka to‘g‘ri reaktsiyasi; ikkinchisi – qorachiqning yorug‘likka hamkor reaktsiyasi. Bunday tekshiruvlar yorug‘ xonada olib boriladi.
• Qorachiqning yorug‘likka to‘g‘ri reaktsiyasini tekshirish usuli. Vrach bemorning qorachiqlariga bir nazar tashlab oladi. So‘ngra kafti bilan uning bir ko‘zini berkitadi (6.21-rasm).

Buning natijasida berkitilgan ko‘z qorachig‘i kengayadi. Oradan 3–4 soniya o‘tgach kaftini oladi va ushbu ko‘zga yorug‘lik tushib qorachiq torayadi. Bunga qorachiqning yorug‘likka to‘g‘ri reaktsiyasi deyiladi.
• Qorachiqning yorug‘likka hamkor reaktsiyasini tekshirish usuli. Vrach kafti bilan bemorning bir ko‘zini berkitadi va uning ikkinchi ko‘ziga qaraydi. Ochiq qolgan ko‘zda qorachiq kengayadi. Demak, nafaqat kaft bilan berkitilgan ko‘z qorachig‘i, balki bunga javoban ochiq qolgan ko‘zdagi qorachiq ham kengayadi. Kaftini olsa, kengaygan ikkala qorachiq ham torayib o‘z holiga qaytadi. Shu bois bu sinama qorachiqning yorug‘likka hamkor reaktsiyasi deb aytiladi. Ushbu sinamalarni kichik fonar yordamida tekshirish ham mumkin.
B) Qorachiqlarning konvergentsiyaga reaktsiyasi. Qorachiqlarning konvergentsiyaga reaktsiyasini tekshirish uchun bemorning ro‘parasida uzoqroqda ushlab turilgan barmoqqa qarash buyuriladi. So‘ngra ushbu barmoq bemorning ikkala qoshi o‘rtasiga yaqinlashtirib kelinadi. Bunga javoban ikkala ko‘z olmasi bir-biriga yaqinlashadi, ya’ni konvergentsiya ro‘y beradi (6.22-rasm).

6.22-rasm. Qorachiqlarning konvergentsiyaga reaktsiyasini tekshirish usuli. Rasmda normal (a) va konvergentsiya ro‘y bergan (b) holat ko‘rsatilgan.

V) Qorachiqlarning akkomodatsiyaga reaktsiyasini tekshirish usullari.
1-usul. Vrach barmog‘ini sinaluvchining ko‘z oldidan uzoqroqda ushlab turadi va unga qarashni so‘raydi (6.23 a rasm). Bu paytda uning qorachiqlari kengayadi. So‘ngra vrach sinaluvchining ko‘zi oldiga barmog‘ini birdaniga yaqinlashtiradi (6.23b-rasm). Bu paytda qorachiqlar torayib, yana o‘z holiga qaytadi.

6.23-rasm. Qorachiqlarning akkomodatsiyaga reaktsiyasini tekshirish usuli (1-usul).
2-usul. Sinaluvchining bir ko‘zi kafti bilan yopiladi va ochiq qolgan ko‘zi bilan vrachning uzoqroqda ushlab turgan barmog‘iga qarash buyuriladi (6.24 a rasm). Bunda qorachiq kengayadi. So‘ngra vrach barmog‘ini sinaluvchining ko‘ziga birdan

yaqinlashtirib keladi. Bunga javoban qorachiq torayadi (6.24 b rasm). Qorachiqlarning torayish va kengayish xususiyatiga akkomodatsiya deyiladi.

Manba:  © Z. Ibodullaev. Umumiy nevrologiya. Darslik. Toshkent, 2021.,312b
     © Ibodullaev entsiklopediyasi
     © asab.cc