KRANIOTsEREBRAL JAROHATLAR TAShXISI

Kraniotserebral jarohatlarda tashxis va qiyosiy tashxis, asosan, jarohat turi va bosh miyaning shikastlanish darajasini aniqlashdan iborat. Bu maqsadda bir necha algoritm ishlab chiqilgan. Ulardan birini keltirib o‘tamiz (1-jadval).
1-jadval
Kraniotserebral jarohatlarda tashxis qo‘yish algoritmi

Klinik turlari	Tashxis qo‘yish uchun zarur belgilar
Bosh miya chayqalishi – KTsJ ning engil turi bo‘lib, asosan, funktsional buzilishlar bilan namoyon bo‘ladi va paydo bo‘lgan nevrologik simptomlar bir haftaga etmasdan yo‘qoladi.	Hushdan ketish bir necha soniyadan bir necha daqiqagacha davom etadi. Bemor hushiga kelgach, ko‘ngli aynib qusadi va biroz karaxt holatda bo‘ladi. Qisqa vaqt davom etuvchi retro- yoki anterograd amneziya kuzatiladi (xotira buzilmasligi ham mumkin). Bosh og‘riq, bosh aylanish, quloq shang‘illashi, ortiqcha shovqin yoqmasligi, jahldorlik, umumiy holsizlik; vegetativ buzilishlar (gipergidroz, yuzning oqarib yoki qizarib ketishi, taxikardiya) kuzatiladi. Nevrologik simptomlar (gorizontal nistagm, konvergentsiya sustligi, Romberg sinovida engil chayqalish, barmoq-burun sinovida engil intentsiya, pay reflekslari anizoreflektsiyasi) aniqlanadi. Rentgenogramma, KT va MRT tekshiruvlarida kalla suyagi va bosh miyada struktur o‘zgarishlar aniqlanmaydi. Barcha mavjud simptomlar 3–7 kun ichida yo‘qoladi.
Bosh miyaning engil ezilishi	Hushdan ketish yarim soatgacha davom etadi. Bemor hushiga kelgach ko‘ngli aynib qusadi, ba’zida ketma-ket qayt qiladi. Retrograd va anterograd amneziya kuzatiladi va, odatda, bir soatgacha davom etadi. Bosh og‘riq, bosh aylanish, quloq bitib qolishi va shang‘illashi, ortiqcha yorug‘liq va shovqinni yoqtirmaslik, umumiy holsizlik kuzatiladi. AQB ko‘tarilishi mumkin, taxikardiya yoki bradikardiya paydo bo‘ladi. Nevrologik simptomlar yaqqol aniqlanadi. Bular – gorizontal nistagm, konvergentsiya sustligi, engil anizokoriya, VII va XII nervlarning engil markaziy falajligi, pay va teri reflekslari asimmetriyasi, Romberg sinovida engil chayqalish, barmoq-burun sinovida intentsiya. Meningeal simptomlar, ayniqsa, ensa mushaklari rigidligi va Kernig simptomi aniqlanadi. Kalla suyagi sinishi, subaraxnoidal qon quyilish, miya parenximasining lokal ezilishi va perifokal shish kabi belgilar paydo bo‘ladi. Aniqlangan nevrologik simptomlar 2 hafta ichida yo‘qoladi. Glazgo shkalasi bo‘yicha 13–15 ball.
Bosh miyaning o‘rta darajada ezilishi	Hushdan ketish bir necha soat davom etadi va bemor sopor holatida bo‘ladi. Bemor hushiga kelgach, kuchli og‘riq paydo bo‘ladi, bosh aylanadi, ketma-ket qayt qiladi, psixomotor qo‘zg‘alishlar kuzatiladi. Posttravmatik amneziya bir kungacha davom etadi. Bosh miyaning ezilgan sohasiga bog‘liq holda yaqqol ifodalangan nevrologik simptomlar aniqlanadi. Bular – nistagm, anizokoriya, korneal va konyuktival reflekslar hamda qorachiqlar fotoreaktsiyasining susayishi, nutq buzilishlari, kortikonuklear innervatsiya buzilishi, harakat buzilishlari (monoparez, gemiparez), sezgi buzilishlari (monoanesteziya, gemianesteziya). Meningeal simptomlar ham yaqqol namoyon bo‘ladi. Nafas olish va yurak-qon tomir faoliyati buzilishlari. Kalla suyagi sinishlari, subaraxnoidal gemorragiyalar aniqlanadi. Rentgen, KT va MRT tekshiruvlarida kalla suyagi gumbazi yoki asosi sinishlari, miya to‘qimasining lokal ezilishlari, perifokal shish, gemorragik va ishemik o‘choqlar, subaraxnoidal qon quyilishlar. Nevrologik simptomlar 3–5 hafta mobaynida regressga uchraydi. Glazgo shkalasi bo‘yicha 9–12 ball.
Bosh miyaning og‘ir darajada ezilishi	Hushdan ketish bir necha kunlab yoki haftalab davom etadi, bemor komada yotadi. Og‘ir nevrologik simptomlar paydo bo‘ladi. Nafas olish va yurak, qon-tomir faoliyati keskin buziladi, bemorni sun’iy nafas oldirish sistemasiga o‘tkazishga to‘g‘ri keladi. Kalla suyagining ochiq va yopiq sinishlari aniqlanadi, katta miqdorda parenximatoz, ventrikulyar va subaraxnoidal qon quyilishlar ro‘y beradi. Tiklanish oylab davom etadi va juda sust kechadi, nogironlik va o‘lim holatlari ko‘p kuzatiladi. Glazgo shkalasi bo‘yicha 3-8 ball.
Diffuz akonal shikastlanish	bosh miya katta yarim sharlari oq moddasi, qadoqsimon tana va miya ustunidagi aksonlar yorilishi va uzilishi Uzoq davom etuvchi koma. Miya ustuni shikastlanishi belgilari (Gertvig-Majandi, Parino sindromlari, okulosefalik refleksning yo‘qolishi), bemor sun’iy nafas oldirish sistemasiga o‘tkaziladi. Detserebratsion rigidlik. Dekortikatsion rigidlik. Vegetativ holat. KT tekshiruvlari: bosh miya bo‘kishi hisobiga uning hajmi kattalashgan, qorinchalar bosilgan, subaraxnoidal bo‘shliqlar toraygan, miyaning oq moddasi, qadoqsimon tana, po‘stlog‘osti tuzilmalari va miya ustunida nuqtali gemorragiyalar aniqlanadi.
Bosh miya bosilishi	– intrakranial gematoma, suyak siniqlari yoki shu kabi patologik holatlarning birgalikda miya to‘qimalarini bosib qo‘yishi. Intrakranial (epidural,subdural, subaraxnoidal, intratserebral, ventrikulyar, bazal) gematomalar. Hushning turli darajada buzilishi – sopor, koma. Nevrologik simptomlar kuchayib borishi. Intrakranial gipertenziya erta rivojlanishi va kuchayib borishi. Fokal yoki tarqalgan epileptik xurujlar. Dislokatsion sindrom. Jarohatdan keyin nevrologik simptomlar shakllangunga qadar bemorning ahvoli qoniqarli holatda bo‘lishi va klinik simptomlar kuzatilmasligi mumkin. Bu davr «yorug‘lik davri» deb ataladi.

.

Tekshirish va tashxis qo‘yish algoritmi

Bemor ehtiyotkorlik bilan gorizontal holatda tekis joyga yotqiziladi va uning hushi, nafas olishi, yurak urishi va AQB zudlik bilan tekshiriladi. Agar AQB o‘ta past bo‘lsa, bemor ko‘p qon yo‘qotgan bo‘lishi mumkin. Ko‘krak qafasi, bo‘yin umurtqalari, qorni va oyoq-qo‘llarida singan joylar bor-yo‘qligi tekshiriladi.
Bemorning kalla suyagi obdon tekshiriladi va jarohatning tashqi belgilari, ya’ni ko‘zoynak simptomi, kalla suyagi sinishi, terining yorilishi, ezilishi, teriosti gematomalari, qon oqayotgan joylarga e’tibor qaratiladi. Agar burundan likvor oqayotgan bo‘lsa, demak, kalla suyagi asosi singan. Burundan oqayotgan boshqa suyuqlikdan farqli o‘laroq likvor tarkibida glyukoza bo‘ladi. Kalla suyagining og‘ir sinishlarida likvor va qon quloqdan ham oqadi. Quloqdan qon oqishi nog‘ora parda yirtilishi sababli ro‘y berayotgan bo‘lishi ham mumkin.
Bemorning hushdan ketish davrini aniqlash o‘ta muhim ahamiyatga ega. Unga qarab KTsJ ning og‘irlik darajasi aniqlab olinadi. Bemor ko‘zini ochgandan keyin u hushiga kelgan hisoblanadi. Bu maqsadda Glazgo shkalasidan foydalaniladi. Bu shkala juda oddiy bo‘lib, undan KTsJ qaerda ro‘y bergan bo‘lishiga qaramasdan foydalanish mumkin. Bemor hushiga kelgach, uning o‘z shaxsi, vaqt va joyga orientatsiyasi tekshiriladi. Buning uchun bemorning ismi, qaerda yashashi, bugun qanday kunligini aytish va teskari ravishda 10 dan 1 gacha sanab berish so‘raladi.
Bemordan, uning yaqinlari yoki KTsJ guvohi bo‘lgan shaxslardan anamnez yig‘ayotib jarohat qanday ro‘y bergani va qanday sharoitda yuzaga kelgani so‘raladi. Boshqa kasalliklar (epilepsiya, spirtli ichimliklar qabul qilganligi va h.k.) bor-yo‘qligiga e’tibor qaratiladi.
Xotira buzilishini aniqlash asosiy tekshiruv usullaridan biri hisoblanadi. Hushini yo‘qotmagan bemorda ham xotira yo‘qolishi mumkin. Posttravmatik amneziyaning qancha vaqt davom etishi KTsJ darajasini baholashga yordam beradi. Ko‘pincha, retrograd amneziya kuzatiladi. Agar bemor jarohatdan oldingi voqealarni eslay olmasa – retrograd, jarohatdan keyingi voqealar esida qolmasa – anterograd amneziya deb ataladi. Xotira tiklanganligini aniqlash uchun bemor bilan suhbat o‘tkaziladi, jarohat tafsilotlari so‘raladi. Bunday paytda xotirani tekshirishning eng oddiy usuli qo‘llaniladi: bemordan 3 ta so‘zni eslab qolish va 5 daqiqa o‘tgach uni takrorlash so‘raladi. Shuningdek, yaqinlarining oti, shahar, mahalla va ko‘cha nomi so‘raladi. Bemor bu savollarga to‘g‘ri javob bersa, uning xotirasi tiklangan bo‘ladi.
Nevrologik statusni tekshirayotganda qorachiqlar shakli, yorug‘likka reaksiyasi, oyoq-qo‘llarda falajliklar va meningeal simptomlar bor-yo‘qligiga e’tibor qaratiladi. Bu nevrologik tekshiruvlarni UASh ham o‘tkaza olishi kerak. Meningeal simptomlar borligi subaraxnoidal bo‘shliqqa qon quyilganidan dalolat beradi. Ensa mushaklari rigidligini tekshirishdan oldin bo‘yin umurtqalarini ehtiyotkorlik bilan paypaslab ko‘rishni esda tutish lozim.
Kalla suyagi frontal va sagital kesimlarda rentgen qilinadi. Rentgenogramma kalla suyagining turli xil sinishlarini aniqlashga yordam beradi. KT tekshiruvi esa kalla suyagi holatidan tashqari intrakranial to‘qimalar holatini o‘rganish uchun ham zarur. KTsJ da, ko‘pincha, bo‘yin umurtqalari ham shikastlanadi. Shuning uchun bo‘yin umurtqalarini rentgenografiya qilib tekshirish maqsadga muvofiq.
Agar bosh miya chayqalishi yoki ezilishiga oid simptomlar (hushni yo‘qotish, karaxtlik, posttravmatik amneziya, qusish, o‘choqli nevrologik simptomlar) aniqlanmasa va faqat boshning yumshoq to‘qimalari lat egan bo‘lsa, u holda “Boshning yumshoq to‘qimalari lat eyishi” tashxisi qo‘yiladi va zarur yordam ko‘rsatib, bemor uyiga yuboriladi. Ammo uni uyiga yuborishdan oldin rengenologik tekshiruv o‘tkazilishi kerak. Bemor vrach nazoratida turishi va ahvolida yomon o‘zgarishlar paydo bo‘lsa, yana qayta tekshiruvdan o‘tishi lozim.
KTsJ ning o‘tkir davrida LP qilish tavsiya etilmaydi. Chunki intrakranial gematoma va miyaning katta sohasi ezilishlarida bu muolaja miya to‘qimalari dislokatsiyasini yuzaga keltirishi mumkin. Engil holatlarda esa LPning diagnostik ahamiyati juda kam. Agar meningeal simptomlar o‘tib ketavermasa va tana harorati yuqori darajada saqlanib qolsa, posttravmatik meningitni inkor qilish uchun LP qilinadi.
KTsJ ro‘y bergan bemorni, albatta, travmatolog va neyroxirurg ko‘rishi lozim. Bemor travmatologiya yoki neyroxirurgiya bo‘limlariga joylashtiriladi. Agar bunga sharoit bo‘lmay bemor boshqa bo‘limga yotqizilsa, uni travmatolog, neyroxirurg yoki nevropatolog o‘z nazoratiga olishi kerak. Sopor va koma holatlarida bemor reanimatsiya bo‘limiga yotqiziladi. Agar neyroxirurgik muolaja o‘tkazish zarurati tug‘ilsa, u kechiktirmasdan amalga oshiriladi.
KTsJ da “yorug‘lik davri” bo‘lishini esda tutish lozim, chunki u posttravmatik gematomada ko‘p kuzatiladi. Yorug‘lik davri – bemor jarohatdan keyin hushiga kelib, yana biroz vaqt o‘tib hushini yo‘qotgunga qadar bo‘lgan davr. KTsJ da bolalarning aksariyati hushini yo‘qotmaydi. Bu esa diagnostik xatoliklarga sabab bo‘ladi, ya’ni vrach hushini yo‘qotmagan bolaga klinik va rentgenologik tekshiruvlar o‘tkazmasdan uyiga yuborishi mumkin. Hatto intrakranial gematoma katta hajmga etmaguncha bola hushini yo‘qotmasligi mumkin. Demak, KTsJ ga gumon paydo bo‘lgan har qanday holatda klinik va rentgenologik tekshiruvlar albatta o‘tkazilishi kerak.
KTsJ dinamik jarayon bo‘lganligi bois, aksariyat hollarda neyrovizualizatsiya tekshiruvlarni qayta o‘tkazish zarurati tug‘iladi. Bemor belgilangan muddat ichida vrach nazoratida bo‘ladi va vrach lozim topgan paytlarda neyrovizualizatsiya tekshiruvlari qayta o‘tkaziladi. Masalan, bemor hadeb uxlayversa intrakranial gematoma, miya siljishi yoki boshqa vaziyatlar vujudga kelgan bo‘lishi mumkin. Bunday paytlarda KT qayta o‘tkaziladi. Agar zarbadan keyin bemorning miyasida temir parchalari qolganligiga gumon paydo bo‘lsa, MRT o‘tkazish xavfli. Chunki miya qutisi ichiga tushib qolgan temir parchalari kuchli magnit maydoni ta’sirida o‘rnidan siljib, miya to‘qimalarini shikastlaydi. Bu esa hayot uchun o‘ta xavfli! Shuning uchun ham KTsJ da dastlab KT qilinadi, keyingi tekshiruvlarda zaruratga qarab MRT qilinishi mumkin.

Manba: © Z. Ibodullayev. Asab kasalliklari. 2-nashr. Darslik, Toshkent, 2021., 960 b.
     © Z. Ibodullayev. Umumiy nevrologiya. Darslik. Toshkent, 2021., 312 b.
     © Ibodullayev ensiklopediyasi
  © asab.cc