NASLIY MOTOR-SENSOR NEVROPATIYaLAR

Genetika fanining rivojlanib borishi va nasliy kasalliklarda xromosomalar nuqsoni aniqlanib boshlanishi ushbu kasalliklar tasnifini qayta ko‘rib chiqishni taqozo etdi. Avvalgi klinik tasniflardan biroz voz kechildi. Bir qator nasliy kasalliklar etiologiyasi ayon bo‘la boshladi. Xromosomalar nuqsoniga qarab nasliy kasalliklar tasnifiga o‘zgartirishlar kiritildi. Masalan, Sharko-Mari-Tut peroneal amiotrofiyasi 2 xil kasallikka ajratildi: 1) gipertrofik yoki mielinsizlanuvchi; 2) neyronal yoki aksonal turi.
    Nasliy motor-sensor nevropatiyalarning (NMSN) quyidagi 7 tipi ajratiladi.
    Sharko-Mari-Tut kasalligining gipertrofik yoki mielinsizlanuvchi turi (NMSN ning 1-tipi).
       Etiologiyasi. Kasallik periferik nervlarning mielin pardasi sintezi buzilishi sababli rivojlanadi. NMSN-I nasldan-naslga, asosan, autosom-dominant, kam hollarda autosom-retsessiv va X-xromosomaga birikkan tipda o‘tadi.
       Autosom-dominant tipda nasldan-naslga o‘tadigan turining quyidagi 3 xil genetik varianti farqlanadi:

NMSN- IA – genetik nuqson 17-xromosomaning qisqa elkasida (r11.2 – p12) aniqlanadi. Ko‘p uchraydi.
NMSN- IV – genetik nuqson 1-xromosomaning uzun elkasida (1q21–q23) aniqlanadi. Kam uchraydi.
NMSN-C – genetik nuqson hali aniqlanmagan. Juda kam uchraydi.

       NMSN-I ning autosom-retsessiv tipda nasldan-naslga o‘tadigan turi juda kam uchraydi va unda genetik nuqson 8-xromosomaning uzun elkasida (8q13-q21.1) aniqlanadi. NMSN-I ning X–xromosomaga birikkan tipda nasldan-naslga o‘tadigan turi ham kam uchraydi va unda genetik nuqson X-xromosomaning uzun elkasida (Xq13.1) aniqlanadi. Kasallikning barcha turida periferik mielin sintezi uchun javob beradigan genlar mutasiyasi kuzatiladi. Shu bois, NMSN-I kasallikning mielinsizlanuvchi turi deb ataladi.
       Klinikasi. Kasallik 5–20 yoshlarda boshlanadi. Genetik mutatsiya turlicha bo‘lishiga qaramasdan, klinik simptomlar bir-biriga juda o‘xshash. Dastlab paydo bo‘ladigan simptom – bu oyoq panjasini tepaga ko‘taruvchi va barmoqlarni yozuvchi muskullar, ya’ni peroneal muskullarning oza boshlashi. Ikkala oyoqda ham muskullarning ozishi deyarli simmetrik tarzda boshlanadi. Albatta, bu holat oyoq harakatlari holsizligi bilan namoyon bo‘ladi: bemor uzoqroq yurganda, chopib o‘ynaganda va zinapoyalardan ko‘tarilganda charchab qoladi, ba’zida tekis yo‘lda qoqilib yiqiladi ham. Dastlabki davrda boldir muskullarining reflektor spazmi sababli oyoqlarda og‘riqlar (crampi) yuzaga keladi. Bir necha yildan so‘ng oyoq panjasi va barmoqlarni bukuvchi muskullar oza boshlaydi. Boldirning barcha muskullari atrofiyaga uchraydi, ammo bu jarayon son muskullariga tarqalmaydi.
       Axill refleksi erta so‘nadi, biroq tizza refleksi uzoq vaqt saqlanib qoladi. Atrofiyaga uchrayotgan muskullarda fassikulyar tebranishlar kuzatiladi. Oyoqlarning distal muskullari ozib, proksimal muskullarning saqlanib qolishi xuddi laylak oyoqlari yoki to‘ntarilgan butilkani eslatadi. Shuning uchun ham bu holat «laylak oyoqlari» yoki «to‘ntarilgan butilka» simptomi deb ataladi. Bemorning qadam tashlashi ham laylak yurishini eslatadi, ya’ni bemor oyoqlarining uchini erga urib olmaslik uchun ularni ko‘tarib tashlab yuradi (steppaj). Ikkala oyoqdagi bu holatni ko‘rgan har qanday nevropatolog «Bemorda Sharko-Mari kasalligi yo‘qmikan?» degan fikrga boradi. Chunki bu simptom ushbu kasallik uchun juda xos.
    Distal muskullar atrofiyasi nafaqat oyoq panjasi osilib qolishi, balki uning kuchli deformatsiyasiga ham sababchi bo‘ladi. Buning natijasida oyoq panjasi gumbazi bo‘rtib turadi, barmoqlar esa pastga osilib qoladi, ya’ni «Fridreyx oyoq panjasi» shakllanadi. Odatda, bu holat bir oyoqda kuchliroq, ikkinchi oyoqda engilroq ifodalanadi. Shunday bo‘lsa-da, uzoq yillar mobaynida bemorning yurish qobiliyati saqlanib qoladi va buning asosiy sababi – proksimal muskullar ozmay qolishidir.
    Qo‘llarning distal guruh muskullari esa bir necha yildan, odatda, 5–10 yildan so‘ng oza boshlaydi. Dastlab tenar va gipotenar ozadi, keyinroq qo‘l panjasining boshqa muskullari atrofiyaga uchraydi. Atrofiya ikkala qo‘lda ham deyarli simmetrik tarzda boshlanadi. Qo‘l panjasi muskullari ozib bo‘lgach, u «maymun panjasi yoki kush changali» ga o‘xshab qoladi. Atrofik jarayon asta-sekin tirsak va bilak muskullariga tarqaladi. Lekin bilak muskullarida atrofiya engilroq namoyon bo‘ladi, elka muskullari esa zararlanmay qoladi.
    Ikkala oyoqning distal qismida polinevritik tipda yuzaki va chuqur sezgi gipesteziyasi aniqlanadi. Dastlab taktil va vibrasiya sezgilari, keyinroq og‘riq, harorat va mushak-bo‘g‘im sezgilari buzila boshlaydi. Biroq ushbu kasallikda sezgi buzilishlarining engil ko‘rinishda namoyon bo‘lishini esda tutish lozim. N. peroneus ni paypaslab tekshirganda uning yo‘g‘onlashganini aniqlash mumkin va buning sababi Shvann hujayralari proliferatsiyasidir. Aksariyat hollarda akrotsianoz kuzatiladi.
       Kam uchraydigan simptomlar. Nistagm, ko‘ruv nervi atrofiyasi, qorachiqlar anizorefleksiyasi, eshitish pasayishi, qo‘llarda engil tremor, gipergidroz, paresteziya va tovonda trofik yaralar. Oliy ruhiy funktsiyalar buzilmaydi, miyacha simptomlari bo‘lmaydi, tos a’zolari funktsiyalari saqlangan bo‘ladi.
       Tashxis va qiyosiy tashxis. Tashxis qo‘yishda oilaviy anamnez, kasallik uchun xos bo‘lgan klinik simptomlar bilan birgalikda ENMG tekshiruvlari ahamiyati juda katta. ENMG da oyoq-qo‘llardagi motor va sensor nervlarda qo‘zg‘alishni o‘tkazish tezligi keskin pasayadi. ENMG o‘zgarishlarni hatto bemorning yaqin qarindoshlarida ham uchratish mumkin. O‘zgargan nervlarni biopsiya qilganda segmentar demielinizatsiya, Shvann hujayralari soni oshganligi va aksonal degeneratsiya aniqlanadi. Muskullar bioptati neyrogen atrofiyani ko‘rsatadi.
       Qiyosiy tashxis, avvalambor, Russi-Levi sindromi, Dejerin-Sott va Refsum kasalliklari hamda boshqa etiologiyali polinevropatiyalar va distal tipdagi miodistrofiyalar bilan o‘tkaziladi. Bunda tashxis qo‘yish algoritmi e’tiborga olinadi.
    Kechishi va prognoz. Juda sekin kechadi va aksariyat bemorlar 45–50 yoshgacha harakatlanish qobiliyatini saqlab qolishadi.
    2. Sharko-Mari-Tut kasalligining aksonal yoki neyronal turi (NMSN ning 2-tipi).
       Etiologiyasi. Asosan, autosom-dominant, kam hollarda autosom-retsessiv tipda nasldan-naslga uzatiladi.
       Kasallikning autosom-dominant tipda naslga uzatiladigan turida genetik nuqson 1- (p35–p36), 3- (q13–q22) va 7- (p14) xromosomalarda aniqlanadi. Autosom-resessiv tipda naslga uzatiladigan turida esa 8- (q13–q21.1), 11- (q23) va 5- (q23–q33) xromosomalarda genetik nuqson aniqlanadi. Autosom-retsessiv tipda naslga uzatiladigan turi kichik yoshda boshlanadi va juda og‘ir kechadi.
       Klinikasi. Kasallikning autosom-dominant tipda naslga uzatiladigan turi 20–40 yoshlarda boshlanadi. Barcha klinik simptomlar, ya’ni distal atrofiyalar va sezgi buzilishlari engilroq ko‘rinishda bo‘ladi. ENMG da motor va sensor nerv tolalari bo‘ylab impuls o‘tkazish tezligi biroz pasayadi. Nervlar bioptatida aksonal atrofiya belgilari aniqlanadi, biroq demielinizasiya kuzatilmaydi.
       3. Nasliy motor-sensor nevropatiyaning 3-tipi (Dejerin-Sott kasalligi)
    Kasallik, asosan, autosom-retsessiv tipda naslga uzatiladi va 10 yoshgacha bo‘lgan davrda boshlanadi. Bolaning jismoniy rivojlanishdan orqada qolishi yaqqol ko‘zga tashlanadi. Dastlab atrofiyalar distal muskullarda boshlanadi va keyinchalik proksimal muskullarga tarqaydi. Pay reflekslari erta so‘nadi. Demak, sekin-asta periferik tetraparez rivojlanadi. Harakat buzilishlari barobarida sezgi buzilishlari ham rivojlana boshlaydi. Barcha turdagi sezgilar simmetrik tarzda buziladi. Keyinchalik sensitiv va miyacha ataksiyasi vujudga keladi, biroq sensitiv ataksiya kuchliroq ifodalangan bo‘ladi. Ataksiya orqa miyaning orqa ustuni, spinotserebellyar yo‘llar va periferik sensor nervlar degeneratsiyasi sababli ro‘y beradi. Oyoq panjasi va umurtqa pog‘onasi kuchli deformatsiyaga uchraydi, ya’ni Fridreyx oyoq panjasi va skolioz shakllanadi. Deformatsiya keyinchalik qo‘l panjasida ham kuzatiladi.
       Kranial nervlar degeneratsiyasi ko‘ruv nervi atrofiyasi, mimik muskullar falajligi va eshitish pasayishi bilan namoyon bo‘ladi. ENMG da periferik nervlar bo‘ylab impulslar o‘tkazish tezligi keskin pasayadi, segmentar demielinizatsiya va gipertrofiya aniqlanadi. Kasallik og‘ir kechadi va to‘xtovsiz rivojlanib boradi. Bemor 20–30 yoshga etmasdan nogiron bo‘lib qoladi.
    4. Nasliy motor-sensor nevropatiyaning 4-tipi (Refsum kasalligi)
       Refsum kasalligi (nasliy polinevropatik ataksiya) – polineyropatiya, miyacha ataksiyasi va ko‘z to‘r pardasida pigment distrofiya bilan namoyon bo‘luvchi nasliy kasallik.
       Etiologiyasi va patogenezi. Kasallik autosom-retsessiv tipda nasldan-naslga uzatiladi. Ko‘p hollarda bemorning ota-onasi yaqin qarindosh bo‘lishadi. Patogenezi to‘liq o‘rganilmagan. Biokimyoviy tekshiruvlarda qonda fitan kislotasi miqdori oshganligi aniqlanadi. Fitan kislotasi periferik nervlar orqa miya, bosh miya to‘qimalari, jigar, buyraklar, yurak va boshqa a’zolarda to‘planadi. Shuning uchun ham bu kasallik nasliy lipidozlar guruhiga kiritiladi.   Degenerativ o‘zgarishlar ko‘rsatib o‘tilgan barcha to‘qimalarda kuzatiladi. Ayniqsa, periferik nervlar, spinal ildizchalar, orqa miyaning oldingi shoxi, miyacha yo‘llari va ko‘zning to‘r pardasi ko‘proq zararlanadi. Shuningdek, miyaning yumshoq pardasi ham qalinlashadi.
    Klinikasi. Kasallik, asosan, bolalik va o‘smirlik davrida boshlanadi. Ba’zida klinik belgilarning namoyon bo‘la boshlashi 40 yoshgacha cho‘ziladi. Bemorning yurishi o‘zgaradi, nevrologik tekshiruvlarda ikkala oyoqning distal qismida paresteziyalar va oyoq panjasini yozuvchi muskullar falajligi aniqlanadi. Oyoq panjasi deformatsiyaga uchraydi. Ko‘z to‘r pardasining pigment distrofiyasi sababli ko‘rish pasaya boradi. Kranial nervlardan hidlov va eshituv nervlari zararlanadi. Bemorda zo‘rayib boruvchi giposmiya va gipoakuziya kuzatiladi. Miyacha ataksiyasi kuchayib boradi, bemor yura olmaydigan bo‘lib qoladi. Intellekt pasayadi. Shuningdek, ichki a’zolar, ya’ni yurak, jigar va buyrak funktsiyalari izdan chiqadi. Teridagi patologik o‘zgarishlar ixtioz shaklida namoyon bo‘ladi. Likvorda oqsil-hujayra dissotsiatsiyasi aniqlanadi. Kasallik asta-sekin zo‘rayib boruvchi xususiyatga ega. Remissiya kuzatilmaydi.
    Tashxis. Asosan, genetik tekshiruvlar, klinik simptomlar va kasallik kechishiga asoslanib qo‘yiladi.
       Qiyosiy tashxis. Polinevropatiya va ataksiya bilan kechuvchi bir qator kasalliklar, ayniqsa, Dejerin-Sott gipertrofik nevropatiyasi, Sharko-Mari amiotrofiyasi, Russi-Levi sindromi bilan o‘tkaziladi. Ushbu kasalliklar uchun ko‘z to‘r pardasi pigment distrofiyasi, kardiomiopatiya va ixtioz xos emas.
       Davosi. Patogenetik davolash usuli ishlab chiqilmagan. Asosan, simptomatik davolash usullari o‘tkaziladi. Antixolinesteraz dorilar (prozerin, neyromidin, kalimin), V guruh vitaminlari va metabolizmni yaxshilovchi boshqa dorilar buyuriladi. Shuningdek, massaj, davolash badantarbiyasi va parhez tavsiya etiladi. Oyoq panjasini yozuvchi muskullar falajligi asoratini korrektsiya qilish uchun ortopedik muolajalar o‘tkaziladi. Bemorga tarkibida xlorofillni kam saqlovchi oziq-ovqat mahsulotlari buyuriladi.
       Prognoz. Kasallik asta-sekin zo‘rayib boradi va nogironlik rivojlanadi. Interkurrent infektsiyalar bemorning ahvolini og‘irlashtiradi.
    5. Nasliy nevropatiyaning 5-tipi (spastik paraparez bilan)
    Autosom-dominant tipda naslga uzatiladi va 20–30 yoshlarda boshlanadi. Asosan, motor polinevropatiyalar bilan namoyon bo‘ladi. Sezgi buzilishlari kuzatilmaydi. Asosiy belgi – oyoqlarda spastik paraparez. ENMG oyoqlarning periferik nervlarida impuls o‘tkazish tezligining biroz pasayganini ko‘rsatadi. Zararlangan nervlar biopsiyasida mielinlashgan nerv tolalari soni keskin kamayganligi aniqlanadi. Kasallik sekin zo‘rayib boruvchi xususiyatga ega.
    6. Nasliy nevropatiyaning 6-tipi (ko‘ruv nervi atrofiyasi bilan)
       Kasallik turli yoshda boshlanadi. Autosom-dominant va autosom-retsessiv tipda naslga uzatiladi. Asosiy belgilari – distal amiotrofiya va zo‘rayib boruvchi ambliopiya. Kasallik to‘xtovsiz zo‘rayib boradi va to‘la amavroz rivojlanadi.
       7. Nasliy motor-sensor nevropatiyaning 7-tipi (pigment retinit bilan)
    Kasallik turli yoshda boshlanadi va autosom-dominant tipda naslga uzatiladi. Distal amiotrofiya va pigment retinit kasallikning asosiy belgilari hisoblanadi. Polinevritik tipda sezgi buzilishlari kuzatiladi va ular engil ifodalangan bo‘ladi. Bemorda eshitish pasayib boradi va to‘la karlik rivojlanadi. Kardiomiopatiya ham aniqlanadi. Kasallik to‘xtovsiz rivojlanib boradi.

Manba: © Z. Ibodullayev. Asab kasalliklari. 2-nashr. Darslik, Toshkent, 2021., 960 b.
     © Ibodullayev ensiklopediyasi
     © asab.cc