EPILEPSIYa VA EPILEPTIK SINDROMLAR

Epilepsiya – turli xususiyatga ega takrorlanuvchi xurujlar bilan namoyon bo‘luvchi bosh miyaning surunkali kasalligi.

Etiologiyasi. Epilepsiya – polietiologik kasallik. Uning rivojlanishida bir qator salbiy omillar, ya’ni genetik, bosh miya jarohatlari, tug‘ma anomaliyalar, infektsiyalar, metabolik buzilishlar, intoksikatsiyalar, neyrodegeneratsiyalar va tserebrovaskulyar kasalliklarning o‘rni katta. Kasallik etiologiyasidan ma’lumki, bosh miya katta yarim sharlarining bioelektrik faolligini keskin o‘zgartiruvchi har qanday omillar epilepsiya sababchisi bo‘lishi mumkin. Bunday omillar ta’siri ostida po‘stloqda epileptogen o‘choq shakllanadi. Bosh miya katta yarim sharlari po‘stlog‘ida joylashgan yuqori darajada qo‘zg‘aluvchan neyronlar guruhiga epileptogen o‘choq deb aytiladi.

Etiologisiga qarab epilepsiya 3 ta katta guruhga ajratib o‘rganiladi:

• Idiopatik epilepsiya – nasliy moyillik sababli rivojlangan epilepsiya. Bu epilepsiyada bosh miyada struktur o‘zgarishlar bo‘lmaydi, nevrologik statusda patologik o‘zgarishlar aniqlanmaydi. Idiopatik epilepsiya oilaviy tarzda ham, sporadik tarzda ham uchraydi.
• Simptomatik epilepsiya – bosh miya zararlanishlari (ta’sirlanishlari) sababli rivojlangan epilepsiya. Kasallikning asosiy sabablari – bosh miya jarohatlari, o‘smalari, qon-tomir kasalliklari, degenerativ kasalliklar, metabolik va toksik entsefalopatiyalar. Simptomatik epilepsilar, asosan, fokal xurujlar bilan namoyon bo‘ladi. Tarqalgan epileptik xurujlar esa kam uchraydi.
• Kriptogen epilepsiya – sababi noaniq epilepsiya. Sababi noaniq bo‘lgan har qanday epilepsiyani kriptogen epilepsiyaga kiritish mumkin.

Shuningdek fokal va tarqalgan epileptik xurujlar farqlanadi. Bosh miyada epileptogen o‘choq bir joyda saqlanib qolsa – fokal, boshqa sohalarga va ikkala yarim sharga tarqalsa – tarqalgan epileptik xurujlar rivojlanadi.

Tarqalgan epileptik xurujlar

Hushning yo‘qolishi bilan namoyon bo‘luvchi har qanday xurujlarga tarqalgan epileptik xurujlar deb aytiladi. Bularga turli xil absanslar, tarqalgan tonik-klonik yoki alohida klonik va tonik, atonik (astatik) va mioklonik xurujlar kiradi. “Tarqalgan epilepsiya” tashxisi faqat bemor hushini yo‘qotgan taqdirda qo‘yiladi. Agar epileptik xurujlar tananing to‘la yarmini egallagan bo‘lsa-yu, biroq bemorning hushi saqlangan bo‘lsa – bu tarqalgan epilepsiya emas, balki fokal epilepsiyadir. Demak, hushning yo‘qolishi  tarqalgan epilepsiya tashxisini qo‘yish uchun asosiy mezon hisoblanadi. Tarqalgan epilepsiyada EEG da epileptik faollik ikkala yarim sharga ham tarqaladi, ya’ni epileptik to‘lqinlar bilateral-sinxron ko‘rinishda namoyon bo‘ladi. Demak, “tarqalgan” so‘zi epileptik xurujlarning butun tanaga tarqalganligini emas, balki epileptik faollikning ikkala yarim sharga tarqalganligini anglatadi. Shu bois absanslar ham tarqalgan epilepsiya guruhiga kiradi. Tarqalgan epilepsiya barcha epilepsiyalarning deyarli 40 % ini tashkil qiladi.

Absanslar

Absans (frants. absense – yo‘q bo‘lmoq, yo‘qolmoq) – hushning juda qisqa vaqt (2-30 soniya) yo‘qolishi bilan namoyon bo‘luvchi epileptik xuruj. Ular ko‘p takrorlanadigan epileptik xurujlar sirasiga kiradi. Masalan, BAE da  bir kunda 50 yoki 100 dan ortiq absans hurujlari ro‘y beradi. Absanslar uchun EEG da simmetrik tarzda namoyon bo‘luvchi chastotasi 3 Gts bo‘lgan pik-to‘lqinli faollik juda xos. Bunday epilepsiya bolalar va o‘smirlarda juda ko‘p uchraydi. Absanslarda aura kuzatilmaydi. Absanslar oddiy va murakkab turlarga ajratiladi.

Oddiy absansda bemor bir nuqtaga qarab qotib qoladi. Bu paytda uning qorachiqlari kengayadi, yorug‘likka ta’sirlanmaydi, yuzi oqarib ketadi. Bemor nima ish qilayotgan bo‘lsa, shu holatda qotib qoladi, ya’ni gapirayotgan bo‘lsa, gapirishdan, yozayotgan bo‘lsa, yozishdan, rasm chizayotgan bo‘lsa, rasm chizishdan to‘xtaydi va h.k. Biroq u muvozanatini yo‘qotmaydi, yiqilib tushmaydi. Demak, xuruj paytida bemor qanday vaziyatda bo‘lsa, shu holatda haykaldek qotib qoladi. Bu holat qisqa muddat, ya’ni 5-15 soniya davom etadi. Absans xuruji o‘tib ketgach, bemor yana o‘z ishini davom ettiraveradi. Oddiy absanslar qanday tezlikda paydo bo‘lgan bo‘lsa, xuddi shunday tezlikda o‘tib ketadi. Bemor hozirgina o‘zida nima bo‘lganini bilmaydi yoki atrofdagilardan bilib oladi. Oddiy absanslar paytida ko‘z olmasi bir-ikki aylanib olishi yoki bosh orqaga qimirlab ketishi mumkin. Oddiy absanslardan so‘ng bemorning tobi qochmaydi, ish faoliyati susaymaydi, u xuddi sog‘lom odamdek o‘z faoliyatini yana davom ettiraveradi.

Murakkab absanslarda hushning yo‘qolishi turli xil, ya’ni mioklonik, tonik, atonik va vegetativ komponentlar bilan birgalikda namoyon bo‘ladi. Murakkab absanslar oddiy absanslarga qaraganda biroz murakkab kechadi, hushni yo‘qotish uzoqroq (20-30 soniya) davom etadi, yiqilib tushishlar ko‘p ro‘y beradi. Hech qanday aurasiz namoyon bo‘luvchi bunday xurujlar sababli bemor ko‘p tan jarohatlari oladi. Shuningdek, murakkab absanslar turli xil avtomatizmlar bilan namoyon bo‘ladi, ya’ni bemor o‘zicha nimalarnidir gapiradi, mimik muskullari bilan qandaydir imo-ishoralar qiladi, qo‘l-oyoqlari bilan shart bo‘lmagan turli  harakatlarni bajaradi. Avtomatizmlar paytida bemorning hushi karaxt holatda bo‘ladi, nimalar qilayotganini o‘zi bilmaydi va eslab ham qolmaydi.

Febril xurujlar

Tana harorati ko‘tarilganda kuzatiladigan xurujlarga febril xurujlar deb aytiladi. Febril xurujlar 6 oylikdan 5 yoshgacha bo‘lgan bolalarda uchraydi. Kasallik eng ko‘p uchraydigan davr – bu 1-2 yoshlar. Tana harorati ko‘tarilishi, ko‘pincha, yuqori nafas yo‘llari infektsiyalari bilan bog‘liq. Tana haroratini tushiruvchi dorilar qilinsa, tutqanoq xurujlari ham to‘xtaydi.

Febril xurujlar tonik-klonik xurujlar bilan namoyon bo‘ladigan birlamchi-tarqalgan epileptik xurujlardir. Febril xurujlar har doim xushning yo‘qolishi bilan namoyon bo‘ladi. Shunday bo‘lsa-da, ular engil kechadigan epileptik xurujlar sirasiga kiradi. Chunki bu kasallikda prognoz deyarli har doim yaxshi. Fokal xurujlar uning uchun xos emas. Febril xurujlar qancha erta boshlansa, shuncha erta yo‘q bo‘lib ketadi. Bolaning yoshi kattalashgan sayin febril xurujlar soni kamayib boradi. Odatda, febril xurujlar bola 6 yoshga etmasdan o‘tib ketadi. Ba’zida epileptik status rivojlanib bolaning hayoti xavf ostida qoladi.

Febril xurujlar keyinchalik boshqa epileptik xurujlarga o‘tishi mumkinligi haqida yagona fikr yo‘q. Agar febril xurujlar kuzatilayotgan bolada bosh miyaning struktur o‘zgarishlari va nevrologik buzilishlar aniqlansa, avlodda epileptik xurujlar bilan og‘riganlar bo‘lsa, xurujlar takror-takror kuzatilaversa, keyinchalik epilepsiyaning boshqa turlari rivojlanishi extimoli bor. Bunday bemorlarda, ko‘pincha, gippokamp sklerozi aniqlanadi. Ularda  febril xurujlar Lennoks-Gasto sindromiga o‘tib ketishi mumkin.

Tashxis. Bemorda birinchi bor paydo bo‘lgan epileptik xurujga har bir vrach ham duch kelavermaydi. Shuning uchun ham, epilepsiya tashxisini qo‘yish deyarli har doim anamnezni mukammal o‘rganishdan boshlanadi. Bemorda kuzatilgan xurujlarni o‘z ko‘zi bilan ko‘rmagan vrach, albatta,  kasallik anamnezini mukammal o‘rganib bo‘lgandan so‘ng bir fikrga keladi. Bu erda bemorni avvaldan davolab yurgan va bir-ikki marta xurujlarni o‘z ko‘zi bilan ko‘rgan vrach, ayniqsa, nevrologning ma’lumotlari o‘ta ahamiyatli. Shu bois kasallik varaqasi yoki tarixnomada epileptik xurujlar xronologiyasi batafsil keltirilgan bo‘lishi kerak. Bemorni avval davolagan vrachning to‘g‘ri va batafsil bergan ma’lumotlari uni keyin davolaydigan vrachlar uchun o‘ta muhim.

Sub’ektiv ma’lumotlar va anamnez. Epilepsiya tashxisini qo‘yishda vrachning oldida quyidagi 2 ta savol ko‘ndalang turadi.

1) Bemorda epileptik xuruj kuzatildimi yoki boshqa holatmi?

2) Epileptik xuruj tipi qanday va sababi nima?

     Bu savollarga oydinlik kiritish uchun bemor va uning yaqinlariga bir qator savollar bilan murojaat qilinadi va parallel tarzda anamnez ham yig‘iladi.

Epileptik xurujlarni aniqlash uchun beriladigan savollar

• Bemor hushini yo‘qotdimi?
• Xirillab nafas oldimi?
• Nafasi to‘xtab qoldimi?
• Xuruj paytida baqirib yubordimi?
• Xuruj xabarchilari (auralar) kuzatildimi?
• Og‘zidan qon aralash ko‘pik chiqdimi?
• Ko‘zi ketib qoldimi, boshi titrab orqa yoki yon tomonlarga qayrildimi?
• Qo‘l-oyoqlarida titroqlar kuzatildimi?
• Xurujlar qachon ro‘y berdi: uyquda, erta saharda, kunduzi yoki kechasimi?
• Tutqanoq xurujlari, taxminan, qancha vaqt davom etdi?
• Bemor hushiga kelgach, qattiq uyquga ketdimi?
• Avvallari ham shu holatlar bo‘lganmi?

Absanslarni  aniqlab olish uchun beriladigan savollar

• Bir nuqtaga tikilib qarab qoladimi?
• Xuruj paytida ko‘zlari qay holatda bo‘ladi?
• Boshi, tanasi va oyoq-qo‘llarichi?
• Xuruj, taxminan, necha soniya davom etadi?
• Bemorning xurujdan keyingi ahvoli qanday?
• U o‘zida xuruj bo‘lganini sezadimi?
• Xurujlar bir kunda (hafta yoki oyda) necha marta takrorlanadi?

Bu erda biz epileptik xurujlarning eng ko‘p uchraydigan turlari, shu jumladan absanslarni aniqlab olishga oid savollarni keltirib o‘tdik. Ushbu savollarga berilgan javoblarning o‘ziyoq bemorda epileptik xuruj kuzatildimi yoki yo‘qmi, degan savolga aniqlik kiritishga yordam beradi. Bu savollarga javob olgach, vrach tashxis qo‘yishning keyingi bosqichiga, ya’ni epileptik xurujlar tipi va sababini aniqlashga o‘tadi. Buning uchun sub’ektiv simptomlar, anamnestik ma’lumotlar, somatik va nevrologik status, laborator tekshiruvlar, EEG, KT va MRT ma’lumotlariga asoslanib ish ko‘rish lozim.

Anamnestik ma’lumotlar

• Oila a’zolarida epilepsiya bilan kasallanganlar bormi?
• Erta bolalik davrida febril xurujlar bo‘lganmi?
• Tug‘ruq paytida qanday asoratlar kuzatilgan?
• Bosh miya kasalliklari (bosh miya jarohatlari, meningit, entsefalit) o‘tkazganmi?
• Hozirda BTsF, oligofreniya, tuberoz skleroz, bosh miya anomaliyalari yo‘qmi?
• Bosh miyada xirurgik operatsiyalar o‘tkazilganmi?
• Neyroendokrin kasalliklar va turli metabolik buzilishlar yo‘qmi?
• Dastlabki xuruj qachon va nimadan keyin ro‘y bergan?
• Epileptik xurujlarni kuchaytiradigan dorilar qabul qilmayaptimi?

Anamnestik ma’lumotlarni o‘rganayotgan vrach yuqorida ko‘rsatilgan savollar bilan bemor va uning yaqinlariga murojaat qilishi hamda kasallik varaqasidagi ma’lumotlarni to‘la o‘rganishi lozim. O‘tkazilgan kasalliklar aniqlanmasligi yoki yo‘qligi epilepsiya tashxisini inkor qila olmaydi. Chunki epileptik xurujlar kuzatilsa-yu, biroq uning sabablari aniqlanmasa, kriptogen epilepsiya tashxisi qo‘yiladi.

Ob’ektiv tekshiruvlar. Epileptik xuruj kuzatilgandan so‘ng o‘tkazilgan ob’ektiv tekshiruvlar vrachga ko‘p ma’lumotlar beradi. Tili va lablarini tishlaganda qolgan izlar, yuz, bosh va tanadagi jarohatlar, gohida singan joylar epileptik xurujlar uchun xos. Ammo, bu belgilar katta tutqanoq xurujlaridan so‘ng paydo bo‘ladi. Absanslarda esa ob’ektiv simptomlar, shu jumladan, nevrologik buzilishlar deyarli aniqlanmaydi. Ayniqsa, idiopatik epilepsiya nevrologik buzilishlarsiz namoyon bo‘ladi. Intellekt ham saqlanib qoladi. Simptomatik epilepsiyada esa o‘choqli nevrologik simptomlar va kognitiv buzilishlar aniqlanadi, bora-bora epileptik xulq-atvor shakllanadi.

Elektroentsefalografiya. EEG –  epilepsiya tashxisini aniqlashda juda katta ahamiyatga ega. Bu tekshiruvlarni o‘tkazayotganda fiziologik (normal) va patologik to‘lqinlarni farqlay olish o‘ta muhim. EEG da paydo bo‘lgan o‘tkir to‘lqinlar, spayklar va pik-to‘lqinli komplekslar asosiy epileptik to‘lqinlardir. Epilepsiya tashxisini qo‘yishda hech qaysi bir qo‘shimcha tekshiruv usullari EEG darajasida yuqori ahamiyatga ega emas. EEG yordamida nafaqat epilepsiyani boshqa paroksizmal holatlardan farqlash, balki epileptik xurujlar tipi, og‘irlik darajasi, davolash natijalari va prognozini ham aniqlab olish mumkin. EEG video-monitoring ma’lumotlari ushbu usulning diagnostik ahamiyatini yanada oshiradi.

Laborator tekshiruvlar. Laborator tekshiruvlar, asosan, epilepsiya sabablari hamda antikonvulsantlar bilan davolashda yuzaga keladigan gematologik buzilishlarni aniqlash uchun qo‘llaniladi. Epileptik xurujlar sababini aniqlashda qondagi elektrolitlar (Na, K, Cl, Mg, Ca) miqdorini o‘lchash juda zarur bo‘lishi mumkin. Shuningdek, yallig‘lanish reaktsiyalari, gormonlar miqdori va ba’zida antikonvulsantlarning qondagi kontsentratsiyasini aniqlash uchun ham laborator tekshiruvlar o‘tkaziladi. Antikonvulsantlarning nojo‘ya ta’sirini aniqlash maqsadida qonning umumiy analizi (ayniqsa, gemoglobin miqdori) va bioximik analizlar (ALT, AST, bilirubin, mochevina, kreatinin) qilinadi. Ayniqsa, valproatlar bilan davolayotganda jigar fermentlari holatini rejali tarzda o‘rganib turish zarur.

KT va MRT tekshiruvlari. Zamonaviy neyrovizualizatsiya tekshiruvlari, asosan, epileptik xurujlar sababini aniqlashda keng qo‘llaniladi. Idiopatik va kriptogen epilepsiyalarda bosh miyada patologik o‘zgarishlar bo‘lmaydi. Simptomatik epilepsiyalarda KT, MRT va MRA tekshiruvlari yordamida deyarli har doim bosh miya va uning tomirlarida patologik o‘zgarishlar aniqlanadi. Albatta, metabolik buzilishlar natijasida rivojlangan epileptik xurujlar bundan istisno. Bu erda PET tekshiruvi zarur bo‘ladi.

Davolash. Epilepsiya bilan kasallangan bemorni davolash murakkab jarayon bo‘lib, bu erda quyidagi qoidalarga amal qilish lozim. UAV ham bu qoidalardan voqif bo‘lishi talab etiladi.

Antikonvulsantlar bilan davolashning 12 qoidasi

1. Birinchi epileptik xurujdan so‘ng bemor kuzatuvga olinadi (shu jumladan, EEG kuzatuvi), antikonvulsantlar esa 2- yoki 3-xurujlardan so‘ng tavsiya etiladi.
2. Bemorda aniqlangan epileptik xuruj uchun samarali bo‘lgan bitta antikonvulsant tanlanadi va davolash shu dori bilan boshlanadi, ya’ni monoterapiya printsipiga amal qilinadi.
3. Tanlangan antikonvulsant dastlab kichik dozada beriladi va uning dozasi xurujlar to‘xtaguncha, ya’ni terapevtik dozaga etgunga qadar asta-sekin oshirib boriladi.
4. Dorini tanlashga individual yondoshiladi, uni tavsiya etishga monelik qiluvchi holatlar va nojo‘ya ta’sirlari e’tiborga olinadi. Xurujlar to‘xtagach, dorining dozasini oshirish ham to‘xtatiladi va shu yo‘l bilan terapevtik doza tanlab olinadi.
5. Dorini uzluksiz qabul qilish va uning nojo‘ya ta’sirlari haqida bemor va uning qarindoshlari ogohlantiriladi. Basharti dorining nojo‘ya ta’sirlari paydo bo‘la boshlasa, uni ichishni to‘xtatmasdan vrachga murojaat qilish tavsiya etiladi.
6. Dorining nojo‘ya ta’sirlarini aniqlash uchun klinik va laborator tekshiruvlar o‘tkazib turiladi. Agar ular kuzatilsa yoki toksik ta’sirlari paydo bo‘la boshlasa, dorining dozasi kamaytirib, boshqa dori bilan almashtiriladi.
7. Tanlangan dorining dozasi oshirib borilgan taqdirda ham epileptik xurujlar to‘xtamasa, uning dozasi asta-sekin kamaytirib parallel tarzda boshqa doriga o‘tiladi.
8. Agar monoterapiya yordam bermasa, politerapiyaga o‘tiladi, ya’ni 2 ta antikonvulsant birgalikda tavsiya etiladi. Bu erda tanlangan dorilarning o‘zaro ta’siri e’tiborga olinadi, ya’ni bir xil ta’sirga ega, bir-birini inaktivatsiya qiladigan yoki toksik ta’sirini kuchaytiradigan dorilar birgalikda buyurilmaydi. Juda kam hollarda uchinchi antikonvulsant tanlanadi.
9. Davolashning dastlabki bosqichida har 3 oyda EEG tekshiruvlari o‘tkazilib, epileptik faollik o‘rganib boriladi. Laborator tekshiruvlar, shu jumladan, jigar faoliyati ham tekshirib turiladi. O‘choqli nevrologik simp­tomlar paydo bo‘lsa, KT yoki MRT tekshiruvlari o‘tkaziladi.
10. Antikonvulsantlar bilan davolash kamida 2-3 yil davom ettiriladi va asta-sekin to‘xtatiladi. Ba’zida bu dorilarni bir necha yillar ichib yurish tavsiya etiladi.
11. Epileptik xurujlar yana takrorlanishi mumkinligi haqida bemor va uning yaqinlari ogohlantiriladi. Davolashning xirurgik usullarini qo‘llash mumkinligi e’tiborga olinadi va bu haqda bemorning yaqinlariga ma’lumot beriladi.
12. Bemor sog‘lom turmush tarziga o‘rgatib boriladi. Sog‘lom turmush tarzi epileptik xurujlar qaytalamasligi va bemorning tezroq tuzalishi uchun o‘ta ahamiyatli bo‘lgan omil ekanligi uqtiriladi.

1- jadval

Antikonvulsantlarni qo‘llashga oid ko‘rsatmalar

Karbamazepin (finlepsin, tegretol, karboleks, zeptol) nafaqat turli etiologiyali fokal epileptik xurujlar, balki psixomotor qo‘zg‘alishlar, uyquda yoki uyg‘ongandan so‘ng kuzatiladigan tonik-klonik xurujlar, abstinent sindrom, maniakal-depressiv sindrom, affektiv buzilishlarda ham qo‘llaniladi. Dorining dozasi individual tarzda tanlanadi va bunda bemorning somatik ahvoli, yoshi va kasallikning kechishi e’tiborga olinadi (2-jadval).

2 jadval

Epilepsiyada karbamazepinni tavsiya etish sxemasi

Izoh. Kattalar uchun karbamazepinning bir kunlik terapevtik dozasi 1600-2000 mg ga etkazilishi mumkin. Bunday paytlarda dorining retard turlari tanlanadi.

Bemorlar antikonvulsantlarning kunduz kungi dozasini qabul qilishni ba’zida unutib qo‘yishadi. Bunday paytlarda ushbu dorilarning uzoq ta’sir etuvchi turlari tanlanadi (3-jadval).

3-jadval

Epilepsiyada finlepsin® retardni tavsiya etish sxemasi

Izoh. Kechqurun katta dozada tavsiya etilishiga e’tibor qarating.

Lamotrijin (lamiktal, lamitor) ham samarali antikonvulsantlardan biri bo‘lib, 25, 50 va 100 mg li tabletkalarda ishlab chiqariladi. Lamotrijin tarqalgan tonik-klonik tutqanoq xurujlari va fokal xurujlarda o‘ta samarali vosita. Boshqa antikonvulsantlar bilan davolash ko‘zlangan natijani bermasa, qo‘shimcha ravishda lamotrijin buyuriladi yoki uning o‘zi alohida tavsiya etiladi. Bu dori absans va mioklonik xurujlarda ham samaralidir.  Lamotrijinni monoterapiya usulida tavsiya etish sxemasi 4-jadvalda ko‘rsatib o‘tilgan.

4-jadval

Lamotrijinni 12 yoshdan oshgan bolalar va kattalar uchun monoterapiya tipida tavsiya etish sxemasi

Izoh. Dorining bir kunlik dozasi optimal darajaga etkazilgandan so‘ng, o‘sha dozada ushlab turiladi. Ba’zi bemorlarga kundalik optimal doza 200 mg bo‘lsa, ba’zi bemorlar uchun uni 400 mg ga etkazishga to‘g‘ri keladi.

Gabapentin (neyrontin). Gabapentin 100, 300 va 400 mg li tabletkalarda ishlab chiqariladi. Bu dori fokal va ikkilamchi-tarqalgan xurujlarda tavsiya etiladi.

5-jadval. Fokal epileptik xurujlarda gabapentinni tavsiya etish sxemasi (12 yoshdan oshganlar va kattalar uchun)

Izoh. Demak, 3 kun ichida gabapentin  dozasi 900 mg ga etkazilishi kerak. Zaruratga qarab maksimal doza kuniga 1800–3600 mg etkazilishi mumkin. Buning uchun kreatinin klirensi tekshirib turilishi kerak. 3–12 yoshli bolalar uchun dorining bir kunlik dozasi 1 kg tana vazniga 10–15 mg ni tashkil qiladi.

Valproatlar. Tarqalgan epileptik xurujlarda (shu jumladan, tonik-klonik) birinchi navbatda tavsiya etiladigan dorilar – bular valproatlar. Valproatlar absanslar, mioklonik va atonik xurujlarda juda samarali. Shu bois ular turli xil “aralash” epileptik xurujlarda ham tavsiya etiladi. Valproatlar  psixomotor fenomenlar bilan namoyon bo‘luvchi epilepsiyalar, xulq-atvor buzilishlari, febril xurujlar, oddiy va murakkab fokal xurujlar, birlamchi va ikkilamchi-tarqalgan epileptik xurujlarda keng qo‘llaniladi. Valproatlarni bolalarda uchraydigan tikoz giperkinezlarni bartaraf etishda  qo‘shimcha dori sifatida qo‘llash mumkin. Shuningdek, bu dorilar maniakal-depressiv psixozlarda qo‘shimcha dori sifatida tavsiya etiladi.

Valproatlarning eng ko‘p qo‘llaniladigan turlari – depakin (valproat natriy) va konvuleks (valproat kislotasi) hisoblanadi. Valproatlarning dori shakllari va dozalari haqida to‘xtalib o‘tamiz (6-jadval).

6-jadval

Valproatlarni tavsiya etishga oid ko‘rsatmalar

Izoh. 3 yoshga to‘lmagan bolalarga valproatlar sharbati yoki granulalari beriladi.

Klonazepam (rivotril, antelepsin, kloneks). Psixotik buzilishlar bilan namoyon bo‘luvchi turli xil epileptik xurujlarda keng qo‘llaniladi. Klonazepam 0,25, 05, 1 va 2 mg li tabletkalarda ishlab chiqariladi.

Chaqaloqlar va 10 yoshga to‘lmagan bolalarga klonazepamning bir kunlik boshlang‘ich dozasi tana vaznidan kelib chiqib 0,01–0,03 mg/kg ni tashkil qiladi. Ushbu doza 3 ga bo‘lib beriladi. Agar bolaning tana vazni 10 kg bo‘lsa, unga bir kunda beriladigan klonazepam dozasi  0,1–0,3 mg ga teng (7-jadvalga qarang).

7-jadval

Klonazepamni tavsiya etish tartibi va dozalari

Izoh. Yuqorida ko‘rsatilgan dozalar har doim 3 qismga bo‘lib berilishi kerak. Bu qoidaga amal qilinsa, dorining qondagi kontsentratsiyasi bir me’yorda saqlanadi

Bemorni davolash jarayonida yuzaga keladigan savollar va ularning javoblari

Savol. Nima uchun epileptik xurujlarni bartaraf etish uchun monoterapiya usuli tanlanadi?

Javob. Aksariyat hollarda 2 ta antikonvulsant beradigan natijani 1 ta antikonvulsant ham beradi. Monoterapiya usuli orqali antikonvulsantlarning organizmga zararli ta’siri kamaytiriladi, chunki 2 ta antikonvulsant bir-birining ta’sirini pasaytirishi va natijani yo‘qqa chiqarishi yoki kuchaytirib intoksikatsiyani yuzaga keltirishi mumkin. Psixologik sabablar, ya’ni aksariyat bemorlar ko‘p dori ichishni yoqtirishmaydi va dori ichish tartibiga rioya qilishmaydi. Monoterapiya arzon turadi.

Savol. Epilepsiyaning engil kechuvchi turlarida antikonvulsantlar bermasa ham bo‘ladimi?

Javob. Ha, bo‘ladi. Engil kechuvchi epilepsiyaning ba’zi turlarida, ya’ni rolandik, fotosensitiv va o‘qish epilepsiyasida antikonvulsantlarni tavsiya etish shart emas. Bolalar absans epilepsiyasi ham bolaning yoshi kattalashgan sayin o‘zi o‘tib ketadi. Biroq tashxis to‘g‘ri qo‘yilgan bo‘lishi kerak.

Savol. Epilepsiyaning qaysi turlari og‘ir kechadi va xurujlar to‘xtagandan keyin ham keyinchalik yana paydo bo‘laveradi?

Javob. Uest sindromi, Lennoks-Gasto sindromi, Kojevnikov epilepsiyasi, Rasmussen sindromi va shu kabi epilepsiyaning og‘ir turlari.

Savol. Antikonvulsantlarni qancha vaqt berish va qachon to‘xtatish kerak?

Javob. Antikonvulsantlarni qachon to‘xtatishga oid yagona taklif yo‘q. Aksariyat hollarda, so‘nggi epileptik xurujdan so‘ng dorini yana 2 yil ichish tavsiya etiladi. Agar 2 yil mobaynida xurujlar takrorlanmasa, dorini qabul qilishni asta-sekin kamaytirib borish va to‘xtatish mumkin. Ba’zi hollarda, ayniqsa, simptomatik epilepsiyalarda antikonvulsantlarni 3–5 yil qabul qilish zarurati tug‘iladi. Agar epileptik xurujlarni yuzaga keltiruvchi asosiy sabab bartaraf etilsa (masalan, xirurgik davolash usullari orqali), antikonvulsantlarni uzoq vaqt qabul qilishga hojat yo‘q. Lennoks-Gasto sindromi, Kojevnikov epilepsiyasi va Rasmussen sindromida antikonvulsantlar uzoq yillar qabul qilinadi. 

Savol. Antikonvulsantlarni qabul qilish butunlay to‘xtatilgach, epileptik xurujlar yana qachon qo‘zg‘alishi mumkin?

Javob. Uning sabablari bir nechta: 1) aqliy va jismoniy rivojlanishdan orqada qolganlarda; 2) o‘choqli nevrologik simptomlar saqlanib qolganlarda; 3) uzoq davom etgan epileptik anamnezda; 4) to‘g‘ri davolash muolajalari kech boshlangan bemorlarda; 5) fokal epileptik xurujlarda; 6) turli toifadagi epileptik xurujlar birgalikda namoyon bo‘lganda; 7) EEG da kuchli o‘zgarishlar saqlanib qolganda; 8) boshqa nojo‘ya omillar (ichkilikbozlik, giyohvandlik).

Xirurgik davolash usullari. Deyarli 20% bemorda antikonvulsantlar to‘g‘ri tanlangan taqdirda ham epileptik xurujlarni to‘la to‘xtatish imkoni bo‘lmaydi. Bunday holatlarda xirurgik davolash usullarini qo‘llashga to‘g‘ri keladi. Bemorni xirurgik davolashga yuborishdan oldin, albatta malakali vrachlar bilan konsilium o‘tkazish kerak. Chunki davolash uchun zarur bo‘lgan terapevtik usullar etarli darajada qo‘llanilmagan bo‘lishi mumkin.

Epileptik status

Epileptik status – epileptik xurujlarning 30 daqiqa mobaynida ketma-ket kuzatilishi bilan kechuvchi o‘tkir holat.

Epileptik status rivojlanishiga sabab bo‘luvchi asosiy omillar

• Antiepileptik dorilarni qabul qilishni to‘satdan to‘xtatish.
• Bir doridan ikkinchi doriga o‘tishda yo‘l qo‘yilgan xatoliklar.
• Epileptik xurujlarni kuchaytiruvchi dorilarni qabul qilish.
• Bosh miya jarohatlari, subaraxnoidal gemorragiya, intrakranial o‘smalar va abstsess.
• O‘tkir infektsiyalar va infektsion kasalliklar (O‘RVI, zotiljam, meningit, entsefalit).
• O‘tkir intoksikatsiya (shu jumladan, o‘tkir spirtli ichimlikdan)
• O‘tkir metabolik buzilishlar (giperglikemiya, gipoglikemiya, giponatriemiya, gipokaltsiemiya).
• Miyaning o‘tkir gipoksiyasi.

Epileptik xurujlar tipiga qarab epileptik statusning quyidagi 2 turi farqlanadi:

• tutqanoqli – tarqalgan tonik-klonik xurujlar statusi.
• tutqanoqsiz – absanslar va murakkab fokal xurujlar statusi.

Tutqanoqli epileptik status

Tutqanoqli epileptik status – tarqalgan tonik-klonik xurujlar bilan namoyon bo‘luvchi epileptik status. O‘ta og‘ir kechadi va ba’zida o‘lim bilan tugaydi. Xurujlar 30 daqiqa mobaynida to‘xtovsiz davom etadi yoki  ushbu vaqt ichida to‘xtab-to‘xtab namoyon bo‘ladi. Xurujlararo davrda bemor hushiga kelmaydi.

Tutqanoqsiz epileptik status

Tutqanoqsiz epileptik status – absanslar va murakkab fokal xurujlar statusi bilan kechadigan epileptik status. Biroz engil kechadi. Tutqanoqsiz epileptik xurujlar statusi ham o‘z navbatida 2 turga ajratiladi: 1) absanslar statusi; 2) murakkab fokal xurujlar statusi. Ma’lumki, absanslar uzog‘i bilan 30 soniya davom etadi. Absanslar paytida bemor bir necha soniyaga hushini yo‘qotsa-da, u o‘ziga kelgach, yana ishini davom ettirib ketadi. Agar absanslar 20-30 daqiqa mobaynida ketma-ket kuzatilaversa, bemor karaxt holatga tushib qoladi, ya’ni absanslar statusi ro‘y beradi. Absanslar statusi paytida, ko‘pincha sopor va somnolentsiya, kam hollarda koma rivojlanadi.

Epileptik statusda tez yordam

Yuqorida ta’kidlab o‘tganimizdek, tonik-klonik xurujlar bilan kechuvchi epileptik status zudlik bilan tez tibbiy yordam ko‘rsatishni talab qiladi.

Tez tibbiy yordam ko‘rsatish bosqichlari

1. Dastavval bemorni xavfsiz joyga olish, yoqalarini ochish va unga toza havo kelishini ta’minlash zarur. Atrofda tan jarohati etkazishi mumkin bo‘lgan qattiq narsalarni chekkaga olish o‘ta muhim. Silkinib yotgan qo‘l va oyoqlarni ushlash mumkin emas. Bu paytda bemorning qo‘li yoki oyog‘i vrachga qattiq tegib ketib, ularning ikkalasi ham tan jarohati olishi mumkin.
2. Bemorning boshi qay tomonga qayrilib xurujlar kuzatilayotgan bo‘lsa, vrach uni ikkala kafti orasiga olib shu holatda ohista ushlashi zarur. Agar vrach ushbu amalni to‘g‘ri bajarsa, bosh orqaga qayrilib, til halqumga tiqilib qolishi, so‘lakning nafas yo‘llariga ketib qolishi va boshning erga urilaverib jarohat olishini bartaraf etgan bo‘ladi. Biroq, bu amallarni bajarayotganda kuch ishlatish qat’iyan man etiladi.
3. Bemor tez yordam mashinasida yaqin orada joylashgan shifoxonaga etkaziladi va reanimatsiya bo‘limiga yotqiziladi. Agar tez yordam mashinasi zarur tibbiy anjomlar bilan jihozlangan bo‘lsa, barcha zarur reanimatsiya muolajalari yo‘lning o‘zidayoq amalga oshiriladi.
4. Xurujlar paytida, ko‘pincha bemorning og‘zidan ko‘pikli so‘lak ajralib chiqadi. Bu so‘lak bemor chuqur nafas olib yuborganida uning nafas yo‘llariga ketib qolishi mumkin. Bu o‘ta xavfli! Shuning uchun so‘lak toza mato yoki doka bilan artib turiladi. Agar iloji bo‘lsa nafas yo‘llariga havo o‘tkazgich qo‘yiladi. Chunki xuruj paytida laringospazm ham kuzatiladi.
5. Natriy xloridning fiziologik eritmasida 2 ml (10 mg) diazepam v/i ga qilinadi. Diazepam 40 % li 20 ml glyukoza tarkibida ham yuborilishi mumkin. Bolalar va kattalarga yuborish tezligi bir daqiqaga 2-5 mg dan oshmasligi kerak. Aks holda yurak urishi yoki nafas olish to‘xtab qoladi yoki AQB tushib ketadi. Bolalarga diazepam 1 kg tana vazniga 0,25 mg miqdorda qilinadi. Agar bolaning tana vazni 20 kg bo‘lsa, unga 5 mg, ya’ni 1 ml diazepam qilinadi. Agar 10-15 daqiqa ichida xurujlar to‘xtamasa, diazepam yana shu miqdorda venadan yuboriladi. Diazepamni m/i qilish befoyda.
6. Agar yuborilgan dorilar ta’siri to‘xtagach xurujlar yana paydo bo‘laversa, natriy xlorid yoki glyukozaning 250-500 ml fiziologik eritmasiga 50 mg (10 ml) diazepam qo‘shib bir necha soatga venadan tomchilatib qo‘yiladi.
7. Xurujlar to‘xtamasa, ba’zida narkotik vositalarni qo‘llash talab etiladi. Bu maqsadda, ko‘pincha, oksibutirat natriy yoki tiopental natriy (geksenal) qo‘llaniladi. Oksibutirat natriyning 20 % li 10 ml eritmasi juda sekinlik bilan, ya’ni 10 daqiqa mobaynida v/i ga qilinadi. Ba’zida bu dorini 5 ml miqdorda yuborishning o‘zi kifoya. Oksibutirat natriy o‘rniga tiopental natriy (geksenal)ning 1 % li 10 ml eritmasi v/i ga sekinlik bilan yuborilishi mumkin. Keyin ushbu dori 50-70 ml miqdorda v/i ga tomchilatib quyiladi. Narkotik dori vositalar, ko‘pincha, AQB ning keskin tushib ketishi, yurak va nafas olishning to‘xtab qolishiga sababchi bo‘ladi. Shuning uchun bemorning arterial qon bosimi, yurak va nafas olish faoliyati monitoringi ta’minlanishi kerak.
8. Ushbu davolash muolajalari boshlanayotgan davrdayoq barcha zarur laborator analizlar qilinadi. Buning uchun qon va siydikda glyukoza va elektrolitlar (natriy, kaliy, xlor, kaltsiy) miqdori, qonning kislota-ishqor holati tekshiriladi.
9. Agar bemor chuqur epileptik komaga tushsa, u komadan chiqquncha umumiy muolajalar davom ettiriladi. Buning uchun bemorga mannitol, diuretiklar, deksametazon, tana haroratini tushiruvchi dorilar, antibiotiklar qilinadi. Uzoq davom etgan epileptik statusda, ko‘pincha, metabolik atsidoz rivojlanadi. Uni bartaraf etish uchun bikarbonat natriy yoki shu kabi boshqa dorilar v/i ga qilinadi.
10. Epileptik status yoki komadan chiqarilgan bemor reanimatsiya bo‘limidan nevrologiya bo‘limiga o‘tkaziladi va davolash muolajalari u erda davom ettiriladi. Agarda epileptik status tez va asoratsiz bartaraf etilsa, bemor 1–2 kundan so‘ng uyiga yuborilishi mumkin. Uni UAV o‘z nazoratiga oladi

Bemorlarga beriladigan tavsiyalar

Bemorni sog‘lom turmush tarziga o‘rgatish UAV ning bevosita vazifasi hisoblanadi. Agar bemor bu qoidaga amal qilmasa, davolash muolajalari qanchalik to‘g‘ri olib borilmasin, u samarasiz tugayveradi. Davolash muolajalari uzoq yillar davom etgani uchun ham, bemorni bitta vrach davolagani ma’qul. Bu vrach uchun ham yaxshi (chunki uning malakasi oshadi), bemor uchun ham yaxshi (davolashda uzilishlar bo‘lmaydi). Shu o‘rinda buyuk Gufelyandning quyidagi so‘zlari juda o‘rinlidir. “Bemorni bitta vrach davolasa yaxshi, ikkitasiga ham chidasa bo‘ladi, biroq uchta vrach davolashi – bu dahshat”. Deyarli 300 yil oldin aytilgan bu dono iboralar hanuz o‘z ahamiyatini yo‘qotgani yo‘q. To‘g‘ri, vrach tashxis qo‘yishda qiynalishi mumkin. Qiyinchiliklar hatto uzoq tajribaga ega vrachlarda ham ro‘y berib turadi. Bunday paytlarda hamkasblar bilan konsilium o‘tkazish maqsadga muvofiq. Ammo, muolajalarni davolovchi vrachning o‘zi olib borgani ma’qul. Hamkasblar bilan maslahatlashish vrachning malakasini ham oshiradi.

Televizor va kompyuter. Hozirgi kunda aholining aksariyat qismi televizor va kompyuter monitori oldida kunini o‘tkazadi. Epilepsiya bilan kasallangan bemorlar bunday elektron uzatgich vositalaridan iloji boricha kamroq foydalanishlari kerak. Televizorni qorong‘i xonada emas, balki yorug‘ xonada ko‘rish tavsiya etiladi. Ungacha bo‘lgan masofa 2 m dan ortiq bo‘lishi lozim, teleko‘rsatuvlarni tomosha qilish davomiyligi 2 soatdan oshmasligi kerak. Fotosensitiv epilepsiyada televizor ko‘rish yoki kompyuter monitori oldida o‘tirish man etiladi.

Maktab va bog‘cha. Epilepsiya bilan kasallangan bolalarning deyarli barchasi boshqa bolalar singari, maktab va bog‘chalarga qatnashlari mumkin. Ayniqsa, idiopatik epilepsiyalarda bolaning intellekti saqlangan bo‘lganligi uchun ular umumta’lim maktablariga borishadi. Bola umumta’lim maktabida o‘qishi kerakmi yoki maxsus maktabdami, bu masalani faqat neyropsixologik testlar yordamida bolaning oliy ruhiy faoliyatini o‘rganib bolalar psixologi yoki tibbiy psixolog hal qiladi. Ba’zida maktabda epileptik xurujlar kuzatilgan bolani maktab o‘qituvchilari o‘qitishdan voz kechishadi. Hech qachon epileptik xurujning kuzatilishi bolani maxsus maktabga o‘tkazishga asos bo‘la olmaydi. Psixolog xulosasi asosida ruhiy o‘zgarishlar aniqlangan taqdirdagina bola maxsus maktablarga o‘tkazilishi mumkin. Agar epileptik xurujlar oligofreniya, bolalar tserebral falajligi, o‘tkazilgan meningoentsefalitlar va shu kabi bosh miyaning organik kasalliklari sababli rivojlangan bo‘lsa, bola maxsus maktablarda ta’lim olishi kerak bo‘ladi.

Sport va jamiyat. Bemorni faqat epileptiu xuruji borligi sababli jamiyatdan ajratib qo‘yish yoki alohida tarbiyalash noto‘g‘ri. Bunday qonunlar ham yo‘q. Aksincha, ularning to‘laqonli hayot kechirishlariga imkoniyat yaratib berish lozim. Agar bemor (bola) til o‘rganmoqchi, sport va jismoniy mashqlarga qatnashmoqchi bo‘lsa, bunga ruxsat berish kerak. Biroq trener ogohlantirib qo‘yiladi. Bemorning bunday tadbirlarda qatnashish yoki qatnashmasligi individual tarzda davolovchi vrach tomonidan hal qilinadi. Xuruj tez-tez kuzatiladigan holatlarda bemor davolash muolajalarini olishi lozim. Xuruj kam kuzatiladigan holatlarda bemor sportning engil turlariga (badantarbiya, stol tennisi, sekin yugurishlar va h.k.) qatnashishi mumkin. Sportning ba’zi turlari, ya’ni boks, shtanga ko‘tarish, kurash, suzish va tez yugurish mumkin emas. Rejali tarzda sportning engil turlari bilan shug‘ullanish foydali. Chunki so‘nggi paytlarda mutaxassislar o‘smirlarda kuzatiladigan tutqanoq xurujlarining kompyuter monitori oldida uzoq o‘tirishlari oqibatida kuchayib ketayotganligini ta’kidlashmoqda.

Faol hayot va jismoniy mehnat. Yirik amerikalik epileptolog V. Lennoksning “Faol hayot – xurujlar antagonisti” degan gapini yuqorida keltirgan edik. Epileptologlarning e’tirof etishlaricha, epilepsiya kasalligida xurujlar passiv hayot kechiruvchi bemorlarda ko‘p takrorlanadi. Faol aqliy va jismoniy mehnat bilan shug‘ullanuvchi bemorlarda esa bu holat kam kuzatiladi. Shu bois bemorlarni, ayniqsa, bolalar va o‘smirlarni jismoniy ishlardan, o‘qishdan chegaralab qo‘yish va ularning ko‘z o‘ngida oilaviy bo‘lib kasalligini muhokama qilaverish og‘ir ruhiy jarohatlarni yuzaga keltiradi. Bunday bolalarda melanxoliklarga xos bo‘lgan xulq-atvor shakl­lanadi, ular ruhiy jihatdan nogiron bo‘lib o‘sishadi. Biroq ortiqcha ruhiy va jismoniy zo‘riqishlar xurujlar sonini ko‘paytirishini ham unutmaslik kerak. Kuchli stress ham xurujlarni qo‘zg‘ab yuborishi mumkin. Bemorning hayoti uchun xavfli bo‘lgan ishlar, ya’ni haydovchilik, o‘t o‘chirish, militsiya, soqchilik va qutqaruvchilik kasblarida ishlashlariga yo‘l qo‘ymaslik kerak. Shuningdek, kimyoviy vositalar mavjud joylarda yoki baland binolarda, jarohatlanish xavfi yuqori bo‘lgan zavod va fabrikalarda ishlash man etiladi. Tunda ishlash umuman mumkin emas. Chunki tunda uyquga to‘ymaslik xurujlarning takrorlanishi yoki ko‘payib ketishiga sababchi bo‘ladi.

Uy-ro‘zg‘or yumushlari va boshqa tadbirlar. Bemor dush qabul qilganida eshikni ichkaridan bekitmasligi, issiq yoki o‘ta sovuq dush qabul qilmasligi, saunaga bormasligi, vannada uzoq vaqt qolib ketmasligi zarur. Tandirda non yopish, katta qozonlarda ovqat tayyorlash, doimo o‘tkir narsalar bilan ishlashdan ehtiyot bo‘lish lozim. Fizioterapevtik muolajalar ham mumkin emas. Ishxonada doimiy ishlovchilardan bir-ikkitasi kasallikdan voqif bo‘lishi maqsadga muvofiq. Shuningdek, uzoq safarlarga yolg‘iz bormaslik va mehmonxonalarda yolg‘iz qolmaslik kerak. Bemorning yaqinlari epileptik xurujlar paytida tez yordamni qanday ko‘rsatishni bilishlari zarur. Shu bilan birga uyda tez yordam ko‘rsatish uchun zarur dorilar bo‘lishi kerak. Masalan, relanium (valium, sibazon), magniy sulfat va h.k.