SPILBERGER-XANIN SO‘ROVNOMASI

(xavotir darajasini baholash uchun)

Ushbu so‘rovnoma reaktiv va shaxsiy xavotirni aniqlash va baholash uchun qo‘llaniladi. So‘rovnoma 40 ta savoldan iborat bo‘lib, 1 dan 20 gacha bo‘lgan savollar – reaktiv xavotir (RX), 21 dan 40 gacha bo‘lgan savollar – shaxsiy xavotir (ShX) darajasini baholash uchun tanlangan. So‘rovnomani to‘ldirishga 10 daqiqa vaqt ketadi.

So‘rovnoma blanki

Ism-sharifi___________________________ Tekshiruv sanasi______
Ko‘rsatma. Quyida keltirilgan har bir jumlani diqqat bilan o‘qing va aynan hozirgi paytda o‘zingizni qanday his qilayotgan bo‘lsangiz, shunga mos javoblarni belgilang. Savollar ustida uzoq o‘ylanmang va xayolingizga kelgan birinchi javob katagiga “+” belgisini qo‘ying.

#	Savollar. Vaziyatlar	Aslo unday emas	Balki shunday dir	To‘g‘ri	Juda to‘g‘ri
1.	Men tinchman
2.	Menga hech narsa xavf solmaydi
3.	Mening asablarim taranglashgan
4.	Men afsus chekyapman
5.	Men o‘zimni erkin his etyapman
6.	Men xafaman
7.	Meni ro‘y berishi mumkin bo‘lgan muvaffaqiyatsizliklar qiynayapti
8.	Men ruhiy xotirjamlikni his qilyapman
9.	Men xavotirdaman
10.	Men ichki qoniqishni his qilyapman
11.	Men o‘zimga ishonaman
12.	Men asabiylashyapman
13.	O‘zimni qo‘yishga joy topa olmayapman
14.	Mening asablarim tarang
15.	Men tanglikni his qilmayapman, siqilmayapman
16.	Men mamnunman
17.	Men tashvishdaman
18.	Asablarim juda qo‘zg‘algan va o‘zimni nazorat qila olmayapman
19.	Men xursandman
20.	Kayfiyatim chog‘

Blankning old tomoni (reaktiv xavotir)

#	Savollar.Vaziyatlar	Xech kachon	Deyarli Xech kachon	Tez-tez	Deyarli xar doim
21.	Doim ko‘tarinki kayfiyatda yuraman
22.	Mening jahlim chiqib turadi
23.	Mening xafa bo‘lishim oson
24.	Men ham xuddi boshqalar kabi omadli bo‘lishni xohlardim
25.	Men ko‘ngilsizliklardan qattiq siqilaman va uzoq vaqt unuta olmay yuraman
26.	Men kuch-quvvat yog‘ilib kelishini his qilaman va ishga sho‘ng‘igim keladi
27.	Men tinchman, sovuqqonman va o‘zimni yig‘ib olganman
28.	Meni ro‘y berishi mumkin bo‘lgan qiyinchiliklar xavotirga soladi
29.	Men arzimagan narsalarga ham juda siqilaveraman.
30.	Menda o‘ta baxtiyorlik onlari bo‘lib turadi
31.	Men hamma narsani yuragimga yaqin olaveraman
32.	Menda o‘zimga ishonch etishmaydi
33.	Men o‘zimni himoyasizdek his etaman
34.	Men o‘ta og‘ir vaziyatlar va qiyinchiliklardan chetroq yurishga harakat qilaman
35.	Men o‘zimni ma’yus his etaman
36.	Mening ko‘nglim shod bo‘lib turadi
37.	Arzimagan narsalar mening fikrimni chalg‘itadi va hayajonga soladi
38.	Men o‘zimni omadsizdek his qilib turaman
39.	Men vazmin odamman
40.	Ishlarim va rejalarim haqida o‘ylasam, meni kuchli xavotir egallab oladi

Reaktiv xavotir ham, shaxsiy xavotir ham ushbu kalit orqali baholanadi. Unda savollar (vaziyatlar) raqami, javoblar varianti va ularga qo‘yiladigan ballar gradatsiyasi keltirilgan. Ushbu kalit psixologning qo‘lida bo‘ladi.
Spilberger-Xanin so‘rovnomasi kaliti

RX	Javoblar				ShX	Javoblar
#	Aslo unday emas	Balki shunday-dir	To‘g‘ri	Juda to‘g‘ri	#	Hech qachon	Deyarli hech qachon	Tez-tez	Deyarli har doim
Reaktiv xavotir					Shaxsiy xavotir
1	4	3	2	1	21	4	3	2	1
2	4	3	2	1	22	1	2	3	4
3	1	2	3	4	23	1	2	3	4
4	1	2	3	4	24	1	2	3	4
5	4	3	2	1	25	1	2	3	4
6	1	2	3	4	26	4	3	2	1
7	1	2	3	4	27	4	3	2	1
8	4	3	2	1	28	1	2	3	4
9	1	2	3	4	29	1	2	3	4
10	4	3	2	1	30	4	3	2	1
11	4	3	2	1	31	1	2	3	4
12	1	2	3	4	32	1	2	3	4
13	1	2	3	4	33	1	2	3	4
14	1	2	3	4	34	1	2	3	4
15	4	3	2	1	35	1	2	3	4
16	4	3	2	1	36	4	3	2	1
17	1	2	3	4	37	1	2	3	4
18	1	2	3	4	38	1	2	3	4
19	4	3	2	1	39	4	3	2	1
20	4	3	2	1	40	1	2	3	4

  Ma’lumotlarni tahlil qilish va hisoblash
∑1 –  3, 4, 6, 7, 9, 12, 13, 14, 17, 18 raqamlar yig‘indisi;
∑2 – 1, 2, 5, 8, 10, 11, 15, 16, 19, 20 raqamlar yig‘indisi.
  Quyidagi formula
RX = ∑1 – ∑2 + 50
bo‘yicha reaktiv xavotir (RX) darajasi aniqlanadi.
Xuddi shunday tarzda shaxsiy xavotir (ShX) darajasi aniqlanadi:
ShX = ∑1 – ∑2 + 35
∑1 – 22, 23, 24, 25, 28, 29, 31, 32, 34, 35, 37, 38, 40 raqamlar yig‘indisi;
∑2 – 21, 26, 27, 30, 33, 36, 39 raqamlar yig‘indisi.
     Ikkala xavotir uchun ballar gradatsiyasi:
     Engil – 30 balgacha;
     O‘rta  –  31–45 ball;
     Kuchli – 46 va undan yuqori ball.
     To‘plangan ballar yig‘indisi 20 dan 80 ballgacha bo‘lishi mumkin. Qancha ko‘p ball to‘plansa, xavotir (reaktiv va shaxsiy) darajasi shuncha yuqori bo‘ladi. Yuqori darajadagi xavotir (> 46) – yuqori darajadagi ichki ziddiyatlar va psixoemotsional buzilishlar xosilasidir. Bunday shaxslar, albatta, psixoterapevt (psixolog) yordamiga muhtoj. Psixolog xavotir sabablarini aniklaydi va psixoterapevtik muolajalar orqali ushbu insonda normal shaxs uchun xos bo‘lgan xususiyatlar, ya’ni o‘ziga ishonch, sobitqadamlik, muammoni xotirjam hal qilishni shakllantiradi.
Past darajadagi xavotir (<12) – apatiya, depressiya va so‘ngan motivatsiya alomatidir. Ba’zida inson o‘zida mavjud bo‘lgan xavotirni siqib chiqarish uchun yoki o‘zi haqidagi xulosani “ijobiy ko‘rsatish” maqsadida javob variantlarini o‘zgartirib belgilaydi. Umuman olganda o‘ta past darajadagi xavotirga ega shaxslarda motivatsiya o‘ta sust bo‘ladi, ular mas’uliyatsiz bo‘lishadi. Shu bois bunday shaxslar hayotda o‘z o‘rnini topib ketishda, turli qarorlar qabul qilishda va faol ishlash talab etiladigan joylarda birmuncha qiynalib qolishadi. Shuning uchun ham ular psixolog ko‘rigiga muhtoj hisoblanadi. Psixolog ularda motivatsiyani tiklash yoki jonlantirish, “Men” ongini shakllantirish ustida ish olib boradi.
Engil va o‘rta darajadagi xavotir (masalan, 20-40 ball) –  har qanday faol hayot kechiruvchi inson uchun xos bo‘lgan ko‘rsatkich. Demak, bu patologiya emas. Engil va o‘rta darajadagi xavotir tabiiy hol bo‘lib, bunday shaxslarga psixoterapevtik yordam zarur bo‘lmaydi. Aksincha, xavotirning o‘ta pastligi psixologga uchrash zarurligini ko‘rsatadigan vaziyatdir.
Reaktiv xavotir – insonni shu kunlarda xavotirga solayotgan vaziyatlarni baholab beruvchi holat bo‘lib, atrofda bo‘layotgan voqealarga uning munosabatini belgilaydi. Vaziyat o‘zgarsa, xavotir darajasi ham o‘zgaradi. Shu bois ham reaktiv xavotir o‘zgaruvchandir.
Shaxsiy xavotir – har qanday insonning xavotirga bo‘lgan moyilligini aks ettiruvchi va uning individualligini belgilab beruvchi xususiyat. Inson xayotiga tahdid soluvchi xavfli omillar shaxsiy xavotirda aks etadi. Shaxsiy xavotir reaktiv xavotirga qaraganda turg‘un bo‘lib, uning yordamida shaxs tiplariga ham oydinlik kiritish mumkin.

Manba: ©Z. Ibodullayev. Tibbiyot psixologiyasi. Darslik., 3-nashr., T.; 2019., 494b.
     © Ibodullayev ensiklopediyasi., 2022 y; ©asab.cc