NEYROONKOLOGIK KASALLIKLAR

 INTRAKRANIAL O‘SMALAR

 

Bosh miya o‘smalari organizmda eng ko‘p uchraydigan o‘smalardan hisoblanadi va uchrashi bo‘yicha oshqozon, bachadon, o‘pka va qizilo‘ngach o‘smalaridan so‘ng 5-o‘rinda turadi. Bosh miya o‘smalari har qanday yoshda rivojlanadi.

Epidemiologiyasi. Barcha o‘smalar ichida nerv sistemasi o‘smalari 10 % ni tashkil qiladi (13.1 va 13.2-jadvallar).

 

13.1-jadval

   

Bosh miya birlamchi o‘smalarining asosiy turlari (R. Voltz va hammualliflar bo‘yicha, 2002)

 

O‘smalar	Bosh miyaning barcha turdagi o‘smalari ichida uchrash darajasi, %
Gliomalar: - glioblastoma - astrotsitoma - oligodendroglioma - ependimoma - medulloblastoma - boshqa o‘smalar	49 22,6 15,5 3,2 2,3 1,8 3,6
Meningioma	24
Gipofiz adenomasi	8
Nevrinoma	6,5
Limfoma	4,1
Kraniofaringioma	0,9
Gemangioblastoma	0,9
Embrional hujayralardan o‘suvchi o‘smalar	0,6
Gemangioma	0, 3
Qon-tomir chigallari o‘smasi	0, 3
Epifiz o‘smasi	0,2
Xondroma/xondrosarkoma	0,2
Boshqa o‘smalar	5

 

13.2-jadval   

 

Neyroonkologik kasalliklar tasnifi (Jahon sog‘liqni saqlash tashkiloti, 1993)*

 

I. Neyroepitelial to‘qima o‘smalari

Astrotsitoma Glioblastoma Oligodendroglioma Ependimoma Xorioid chigallar o‘smalari (papilloma, kartsinoma) Neyroepitelial o‘smalar (astroblastoma, qutbli spongioblastoma, miya gliomatozi) Neyronal-glial o‘smalar (gangliotsitoma, ganglioglioma, neyrotsitoma, neyroblastoma) Embrional o‘smalar (medulloepitelioma, nayroblastoma, retinoblastoma, medulloblastoma) Aralash o‘smalar

II. Kranial va spinal nervlar o‘smalari Nevrinoma (shvannoma, neyrolemmoma) Neyrofibroma Anaplastik neyrofibroma

III. Miya pardalari o‘smalari Meningioma Atipik meningioma Anaplastik meningioma Miya pardalarining nomeningial o‘smalari (suyak-tog‘ay o‘smalari, lipoma, xondrosarkoma, pardalar sarkomatozi, melanotsitoma, gemangioblastoma)

IV. Limfoma va qon ishlab chiqaruvchi to‘qima o‘smalari Birlamchi xavfli limfoma Plazmotsitoma Granulotsitar sarkoma

V. Embrional hujayralardan o‘suvchi o‘smalar Germinoma Embrional kartsinoma Xoriokartsinoma Teratoma

VI. Miya kistalari va o‘smasimon jarayonlar Ratke cho‘ntagi kistasi Epidermoid kista Dermoid kista III qorincha kolloid kistasi

VII. Turk egari sohasi o‘smalari Gipofiz adenomasi Gipofiz kartsinomasi Kraniofaringioma

VIII. Kalla suyagi va umurtqa pog‘onasi ichiga o‘sib kiruvchi o‘smalar Paraganglioma Xordoma Xondroma Kartsinoma

IX. Metastatik o‘smalar

X. Tasniflanmagan o‘smalar

 

     * qisqartirib keltirilgan.

 

Bosh miya o‘smalari bosh miya to‘qimasiga nisbatan joylashishi bo‘yicha 2 guruhga ajratiladi.

1. Intratserebral – bosh miya to‘qimasida joylashgan o‘smalar. Ular bosh miya o‘smalarining 60 % ini tashkil qiladi.
2. Ekstratserebral – bosh miya to‘qimasidan tashqarida joylashgan o‘smalar. Ular bosh miya o‘smalarining 40 % ini tashkil qiladi.

Xavfsiz o‘smalar etilgan hujayralardan o‘suvchi o‘smalar bo‘lib, ularning qaysi to‘qimadan o‘sganligini aniqlash imkoni bor. Bunday o‘smalar nisbatan sekin o‘sadi va ular uchun ekspansiv o‘sish, ya’ni atrofdagi to‘qimalarni surib o‘sish xos. Xavfsiz o‘smalar boshqa to‘qimalarga metastaz bermaydi, xavfli o‘smalar kabi organizmga umumiy ziyon etkazmaydi. Xavfsiz o‘smalar operatsiya yo‘li bilan olib tashlansa yoki boshqa usullar bilan davolansa, qaytadan paydo bo‘lmaydi. Biroq xavfsiz o‘smalar xavfli o‘smalarga aylanishi mumkin. Bunga malignizatsiya deb aytiladi.

Xavfli o‘smalar kam etilgan yoki etilmagan hujayralardan o‘suvchi o‘smalar bo‘lib, ularning qaysi to‘qimadan o‘sganligini aniqlash ancha mushkul. Xavfli o‘sma atrofdagi to‘qimalarni buzib tez o‘sadi (infiltrativ o‘sish), boshqa to‘qimalarga metastaz beradi, qayta paydo bo‘lish xususiyatiga ham ega. Xavfli o‘sma og‘ir kechadi va organizmga umumiy salbiy ta’sir ko‘rsatishi hamda kaxeksiyaning tez rivojlanishi bilan ajralib turadi.

O‘sish ketma-ketligiga qarab bosh miyaning birlamchi va ikkilamchi o‘smalari ham farqlanadi:

1. Birlamchi – dastlab bosh miya va uning atrof to‘qimalarida pay­do bo‘lgan o‘smalar;
2. Ikkilamchi – dastlab boshqa a’zolarda paydo bo‘lib, keyin bosh miya va uning atrof to‘qimalariga metastaz bergan o‘smalar.

Bosh miyada eng ko‘p uchraydigan o‘smalar – bular glioma, meningioma, nevrinoma va adenomalar.

Glioma – glial hujayralardan o‘suvchi va intratserebral joylashgan o‘sma. Ular eng ko‘p uchraydigan o‘smalardir, ya’ni bosh miyada joylashgan birlamchi o‘smalarning yarmidan ko‘pi glioma hisoblanadi. Gliomalar ichida multiform glioblastomalar ko‘p, medulloblastoma, astrotsitoma va oligodendrogliomalar esa kamroq uchraydi.

Multiform glioblastoma o‘ta xavfli o‘sma bo‘lib, ko‘pincha, bosh miya katta yarim sharlarida joylashadi. Bu o‘sma turli yoshda uchraydi, ammo katta yoshdagilarda ko‘p kuzatiladi. Multiform glioblastoma diffuz tarzda tez o‘sadi, katta hajmga etadi va metastaz berish xususiyatiga ega. Bu o‘smaga tez-tez qon quyilish ham kuzatilib turadi.

 

13.1-rasm. Miyachadan o‘sgan glioblastoma.

13.2-rasm. Bosh miya katta yarim sharida o‘sgan multiform glioblastoma. Kista hosil qilgan.

13.3-rasm. Miyacha va orqa miyaning tservikal qismida joylashgan medulloblastoma.

13.4-rasm. Bosh miyaning chuqur tuzilmalarida joylashgan astrotsitoma.

13.5-rasm. Qadoqsimon tana va chap chakka bo‘lagida joylashgan anaplastik astrotsitoma.

13.7-rasm. Yon qorincha ependimomasi.

13.8-rasm. IV qorinchaning anaplastik epedimomasi.

13.9-rasm. Bosh miyaning frontal kesimida meningioma ko‘p uchraydigan sohalar ko‘rsatilgan.

 

Medulloblastoma gliomalar ichi­da o‘ta xavfli o‘sma hisoblanadi. Ular juda tez o‘sadi va boshqa a’zolarga me­tastaz beradi. Asosan, bolalik davrida uchraydi va ko‘pincha, miyachada paydo bo‘ladi.

Astrotsitoma gliomalarning deyarli 30 % ini tashkil qiladi va sekin o‘suvchi xavfsiz o‘smalar sirasiga kiradi.

Astrotsitomalar atrofdagi to‘qimalar ichiga o‘smaydi, balki ularni surib o‘sadi. Bu o‘smalar har qanday yoshda rivojlanadi, biroq ular 10–20 yoshlarda ko‘p uchraydi. Astrotsitomalar, asosan, miyachada joylashadi va kistaga aylanish xususiyatiga ega.

Oligodendroglioma ko‘pincha, bosh miya katta yarim sharlarida o‘suvchi nisbatan xavfsiz o‘sma hisoblanadi. Sekin o‘sadi va ularga kaltsinatlar yig‘ilib turadi. Anaplastik oligodendroglioma esa havfli o‘sma bo‘lib, tez o‘sadi.

Ependimoma – miya qorinchalari devorining etilgan ependimal hujayralaridan o‘suvchi o‘sma. Ependimo­ma bolalarda ko‘p uchraydi, sekin o‘sadi va, asosan, yon qorinchalarda joylashadi. Bu o‘sma III va IV qorinchalarda kam uchraydi. Ependimoma orqa miya markaziy kanalining ependimal hujayralaridan ham o‘sadi. Miya qorinchalarining etilmagan ependimal hujayralaridan o‘suvchi o‘smalar ham mavjud bo‘lib, ular o‘ta xavfli hisoblanadi. Ular ependimoblastomalar deb aytiladi. Ependimoblastomalar erta bolalik davrida ko‘p uchraydi.

Meningioma – miya pardalari, ko‘pincha, yumshoq parda hujayralaridan o‘suvchi o‘sma. Ular bosh miya o‘smalarining 12–14 % ini tashkil qiladi. Bolalik va o‘smirlik davrlarida meningiomalar juda kam uchraydi. Yosh o‘tgan sayin meningioma bilan kasallanish ko‘paya boradi. Bu o‘sma, ko‘pincha dumaloq shaklda o‘sadi.

O‘smaning chekkalari noto‘g‘ri shaklda bo‘lib, qo‘l bilan ushlaganda qattiqroq bo‘ladi. Ba’zida ularga kaltsinatlar yig‘iladi. Meningioma miya to‘qimasini buzib, uning ichiga o‘smaydi, balki uni itarib surib o‘sadi. Agar bu o‘sma bosh miya suyagi tomon o‘ssa, miya suyagi shaklini o‘zgartirib yuborishi va unda endostozlar hosil qilishi mumkin. Meningioma qon tomirlarga boy bo‘lib, ular o‘sgan joyda diploetik venalar kengayib ketadi. Bu holat araxnoidendoteliomalar uchun juda xos. Bunday o‘smalarni operatsiya qilib olib tashlash nisbatan oson bo‘lib, aksariyat hollarda operatsiyadan so‘ng miya to‘qimasi tuzilishi saqlanib qoladi.

Nevrinoma (shvannoma) – mielin bilan qoplangan nervlardan o‘suvchi o‘sma. Ushbu xavfsiz o‘sma eshituv nervida ko‘p uchraydi. Eshituv nervi nevrinomasi miyacha-ko‘prik burchagida joylashadi. Nevrinoma yaxshi rivojlangan kapsulaga ega bo‘lib, uni paypaslaganda qattiq bo‘ladi. Bu o‘sma sekin o‘sadi, juda kattalashib ketib, miya ustunini bosib va siljitib qo‘yadi. Nevrino­ma xavfsiz o‘smalar sirasiga kiradi.

 

13.10-rasm. Bosh miyaning sagital kesimida meningioma ko‘p uchraydigan sohalar ko‘rsatilgan.

13.11-rasm. Kranial chuqurchalarda meningiomalar lokalizatsiyasi ko‘rsatilgan.

13.12-rasm. Meningioma.

13.13-rasm. Parasagital sohada meningioma.

13.14-rasm. Eshituv nervidan o‘sgan shvannoma.

13.15-rasm. O‘ng tomondagi spinal nervdan (S₇) o‘sgan shvannoma.

13.16-rasm. Bosh miyaning katta yarim sharida o‘sgan limfoma.

 

Gipofiz adenomasi – gipofizdan o‘suvchi xavfsiz o‘sma. Odatda, sekin o‘sadi. Gormon ishlab chiqarilishini kuchaytiradigan va kuchaytirmaydigan adenomalar farqlanadi. Gipofiz adenomasi intrasellyar va ekstrasellyar yo‘nalishda o‘sadi.

Limfoma – qon ishlab chiqarish a’zolaridan o‘suvchi o‘sma. Limfomalar 5–10 % holatlarda nerv sistemasida joylashadi. Dastlab MNS da (asosan, bosh miyada) paydo bo‘lgan limfomalar birlamchi limfomalar deb ataladi. Ular immunitetning keskin tushib ketishi bilan namoyon bo‘luvchi virusli va sistem kasalliklarda ko‘p uchraydi. OITS, sistem kollagenozlar va surunkali virusli infektsiyalar bilan og‘riydigan bemorlar limfomalar bilan kasallanishga moyil bo‘lishadi. Birlamchi limfoma­lar miya parenximasida joylashib, yakka yoki bir necha tugunlar ko‘rinishida o‘sadi. Limfomalar bosh miya katta yarim sharlari, qadoqsimon tana va kam hollarda, miyachada joylashadi. Ular lokal nevrologik simptomlar, IKG, epileptik xurujlar va kognitiv buzi­lishlar bilan namoyon bo‘ladi. Klinik simptomlarning qay tarzda namoyon bo‘lishi limfoma joylashgan joyiga bog‘liq.

MNS limfomalari organizmda uchraydigan retikulosarkoma, Xodjkin kasalligi (limfogranulematoz), leykoz kabi og‘ir kasalliklarda ham uchray­di. Bunday limfomalar MNS ning ikkilamchi limfomalari deyiladi. Ikkilamchi limfomalarda, odatda, miyaning yumshoq pardasi ham zararlanadi va u diffuz perivaskulyar infiltratsiya bilan namoyon bo‘ladi. Meningeal simptomlar ham paydo bo‘ladi. Miya asosida joylashgan limfomalarda kranial nervlar ham zararlanadi. Tana harorati 38°S gacha ko‘tariladi. Bunday paytda ikkilamchi limfomalar klinikasi xuddi sil meningitiga o‘xshab kechadi.

Limfomalar, asosan, bosh miyada uchraydi, ba’zida ular orqa miyada ham paydo bo‘lishi mumkin. Har qanday limfomalarda barcha a’zolar chuqur tekshirilishi lozim.

 

13.17-rasm. Miyachada o‘sgan gemangioblastoma.

13.18-rasm. Miyachada katta kista hosil qilgan gemangioblastoma.

 

Gemangioblastoma (angioretikulema) – qon-tomir devorlari hujayralaridan o‘suvchi xavfsiz o‘sma. Bu o‘sma 35–45 yoshlarda ko‘p uchraydi. Geman­gioblastoma, ko‘pincha miyachada, kam hollarda bosh miya va orqa miyada joylashadi. O‘sma qon tomirlarga juda boy bo‘lib, asosan, kista hosil qilib o‘sadi. Erta aniqlanmagan hollarda u juda katta hajmgacha etadi. Gemangioblastomaning o‘ziga xos xususiyatlari bor, ya’ni bu o‘sma aniqlangan bemorlarda ko‘z to‘r pardasi angiomatozi, ichki a’zolar kistasi va politsitemiya aniqlanadi. Bu belgilar Xippel-Lindau sindromini tashkil qiladi. Gemangioblastoma 10 % holatlarda nasliy xususiyatga ega va autosom-dominant tipda nasldan-naslga uzatiladi.

Gemangioma – qon tomirlardan o‘suvchi xavfsiz o‘sma. Ushbu o‘smalarning xavfli turlariga gemangiosarkoma deb aytiladi.

Xorioidpapilloma – xorioidal chigallarning qon tomirlari epiteliyasidan o‘suvchi o‘sma. Miya qorinchalarida joylashgan bu o‘sma, asosan, bolalik va o‘smirlik davrida ko‘p uchraydi. Xorioid-papilloma xavfsiz o‘sma bo‘lib, kam hollardagina xavfli o‘smaga aylanadi. Bunday holatlarda o‘sma likvor yo‘llari orqali boshqa to‘qimalarga metastaz beradi.

Xondroma – suyak-tog‘ay to‘qimasidan o‘suvchi xavfsiz o‘sma bo‘lib, u ko‘pincha paranazal va sfenooksipital sinuslarda joylashadi. Demak, xondromalar ekstradural joylashgan bo‘ladi. Xondromalar o‘sgan joyda kalla suyagi destruktsiyaga uchraydi va o‘sha joylarga kaltsinatlar yig‘iladi.

Xondrosarkoma – suyak-tog‘ay to‘qimasidan o‘suvchi xavfli o‘sma bo‘lib, atrofdagi to‘qimalarga infiltratsiya berib tez o‘sadi, kalla suyagi tez destruktsiyaga uchraydi va halokatli holatlarga tez olib keladi. Ko‘pincha, retsidiv beradi.

 

13.19-rasm. Miya asosida joylashgan xondrosarkoma.

 

Etiologiyasi. Bosh miya o‘smalari etiologiyasi to‘la o‘rganilmagan. Ma’lumki, ular, asosan, etilmagan va kam hollarda etilgan hujayralardan rivojlanadi. Mutaxassislar fikricha, turli ekzogen (radiatsiya, ekologiya, travma, in­fektsiya, dorilar ta’siri) va endogen omillar etilmay qolgan hujayralarning proliferatsiyasi yoki etilgan hujayralarning o‘sma hujayralariga aylanishiga turtki bo‘ladi.

Bosh miya o‘smalarining, umuman, o‘smalarning kelib chiqishiga oid bir qancha nazariyalar mavjud.

Virusli-genetik nazariya. Ushbu nazariya tarafdorlari o‘smalar rivojlanishida viruslar ta’siriga katta urg‘u berishadi. Viruslar onkogen xususiyatga ega ekanligi isbot qilingan. Masalan, aksariyat limfomalar rivojlanishida ular etakchi o‘rin egallaydi. Viruslar hujayralarning genetik tuzilishini buzib, ularning atipik hujayralarga aylanishi, proliferatsiyasi va o‘smalar paydo bo‘lishiga turtki bo‘ladi. Mutaxassislar fikricha, o‘sma rivojlanib bo‘lgach, viruslarning onkogen xususiyati sustlashadi yoki yo‘qoladi.

Fizik-kimyoviy nazariya. Bu nazariya tarafdorlari o‘smalarning pay­do bo‘lishini turli xil fizik va kimyoviy omillarning organizmga zararli ta’siri bilan bog‘lashadi. Radiatsiya, rentgen nurlari, gamma nurlar va turli kimyoviy kantserogen moddalar organizmda atipik hujayralarning paydo bo‘lishi va ularning keyinchalik o‘smalarga aylanishiga turtki bo‘ladi.

Disgormonal kantserogenez nazariyasi o‘smalarning vujudga kelishini organizmda gormonal muvozanatning izdan chiqishi bilan izohlaydi.

  

Dizontogenetik nazariya tarafdorlari fikricha, to‘qimalar dizembri-ogenezi bilan tug‘ilganlarda turli salbiy omillar o‘sma shakllanishiga turtki bo‘ladi.

Polietiologik nazariya tarafdorlari har qanday o‘smani polietiologik kasallik deb hisoblashadi. Yuqorida keltirib o‘tilgan barcha nazariyalarni inkor qilmagan holda, o‘sma rivojlanishida bir nechta tashqi va ichki omillar o‘rnini ko‘rsatib o‘tish lozim (M. H. Qoriev, 2000).

Patogenezi. Bosh miya o‘smalari murakkab patogenezga ega. Patogenetik jarayon o‘sma turi, xavflilik darajasi, miyaning qaysi to‘qimasidan o‘sganligi, qon tomirlar va likvor yo‘llariga ta’sir qilish darajasiga bog‘liq. Infiltrativ tarzda o‘sadigan xavfli o‘smalar, ayniqsa, glial o‘smalar sog‘lom to‘qimalarni buzib o‘sadi. Shuning uchun ham KT va MRT tekshiruvlarida bu o‘smalarning haqiqiy hajmini aniqlash o‘ta mushkul.

Miya o‘smalari turli darajada miya shishi, bo‘kishi, ishemiyasi va nuqtasimon qon qo‘yilishlarni yuzaga keltiradi. Ushbu murakkab patofizilogik jarayonlar sababli o‘sma atrofida perifokal shish shakllanadi. O‘sma qon tomirlarga qancha yaqin bo‘lsa, perifokal shish shuncha tez rivojlanadi va kattalashadi. O‘sma ta’sir qilgan miya to‘qimalarida dastlab qaytuvchi morfofunktsional o‘zgarishlar vujudga keladi, keyinchalik, ya’ni o‘sma kattalashgan sayin zararlangan miya to‘qimalari butunlay nekrozga uchray boshlaydi. O‘sma nafaqat o‘zi o‘sayotgan to‘qimani, balki chekkaroqda joylashgan miya to‘qimalarini ham zararlaydi. Ayniqsa, qon tomirlar yonida o‘sgan o‘smalar ularni bosib qo‘yib, miyaning katta sohasida ishemik jarayonlarni yuzaga keltiradi.

O‘sma o‘sgan sayin miya hajmi kattalasha boradi, likvor yo‘llari bekiladi, arterial qon tomirlarda qon oqishi sekinlashadi, venalarda qon turib qoladi, qonning suyuq qismi perivaskulyar bo‘shliqqa sizib chiqadi, likvor bosimi oshadi, miya qorinchalari kengaya boradi va natijada gipertenzion-gidrotsefal sindrom rivojlanadi. Xavfli o‘smalarning parchalanib turishi sababli tsitotoksik ta’sirga ega zaharli moddalar ajralib chiqadi, miya to‘qimalarida moddalar almashinuvi keskin buziladi va og‘ir gipoksiya rivojlanadi.

Miya o‘smasida miya to‘qimasi qarshilik kam bo‘lgan tomon siljiy boshlaydi. Buning oqibatida dislokatsion sindrom yuzaga keladi. Albatta, miya­ning qay tomonga qarab siljishi o‘smaning joylashgan joyi, hajmi, zichligi va likvor yo‘llarini qay darajada to‘sib qo‘yishiga ko‘p jihatdan bog‘liq. Masalan, bosh miya katta yarim sharlari, ayniqsa, peshona sohasida joylashgan o‘smada gipertenzion-gidrotsefal sindrom kech rivojlanadi. Chunki bunday o‘smalar likvor yo‘llari teshiklaridan chekkaroqda joylashgan. Subten-torial o‘smalarda esa (masalan, miyacha o‘smasi) gipertenzion-gidrotsefal sindrom tez rivojlanadi. Chunki bu o‘sma Silviy suv yo‘li va Majandi teshigini tezda yopib qo‘yadi va natijada likvorning miya qorinchalaridan subaraxnoidal bo‘shliqqa o‘tishiga to‘siq paydo bo‘ladi. Bunday vaziyatlarda bemor hayoti uchun xavfli bo‘lgan Bruns sindromi rivojlanadi.

O‘sma atrofdagi to‘qimalarga mexanik ta’sir ko‘rsatibgina qolmasdan, undagi neyrodinamik jarayonlarni ham izdan chiqaradi, ya’ni nerv markazlari qo‘zg‘aladi yoki so‘nadi. Aksariyat hollarda, bu ikkala jarayon birgalikda ro‘y beradi. Nerv markazlari qo‘zg‘alishi epileptik xurujlarni yuzaga keltirsa, ularning so‘nishi – gemiparez, gemigipesteziya va shu kabi boshqa simptomlarni yuzaga keltiradi.

Klinikasi. Bosh miya o‘smasi simptomlari umumiy va o‘choqli simptomlarga ajratiladi. Umumiy simptomlarning paydo bo‘lishi miya ichi gipertenziyasi bilan bog‘liq bo‘lsa, o‘choqli simptomlarning paydo bo‘lishi miya to‘qimasining lokal zararlanishi bilan bog‘liq. Lokal simptomlarning mavjudligi topik tashxis qo‘yishni osonlashtirsa, umumiy simptomlar haqida bunday xulosaga kelish qiyin.

Bosh miya o‘smasining asosiy simptomlari:

• Doimiy va zo‘rayib boruvchi bosh og‘rig‘i;
• Tserebral qusish;
• Ko‘z tubi dimlanishi va ko‘ruv nervi atrofiyasi;
• Bosh aylanishi;
• Epileptik xurujlar (ko‘pincha, Jekson tipida);
• Psixik buzilishlar.

Bosh og‘rig‘i – bosh miya o‘smasining, odatda, erta paydo bo‘ladigan va deyarli doimiy tarzda uchraydigan asosiy simptomlaridan biri. Bosh og‘rig‘i boshning bir qismi bilan chegaralangan bo‘lishi yoki diffuz tarzda namoyon bo‘lishi mumkin. Bosh og‘rig‘i lokalizatsiyasi o‘smaning qaerda o‘sayotganiga ham bog‘liq. Masalan, kraniospinal o‘smalarda ensa va bo‘yin sohasida, pesho­na bo‘lagi o‘smalarida peshona sohasida lokal og‘riqlar vujudga keladi. Bosh miyaning oldingi chuqurchasida joylashgan o‘smalarda og‘riq ko‘z soqqasiga beradi va o‘sma kattalashgan sayin ekzoftalm paydo bo‘la boshlaydi. O‘sma V nerv tuguni sohasida joylashsa, bir tomonlama kuchli nevralgik og‘riqlar paydo bo‘ladi. Diffuz tarzda namoyon bo‘luvchi og‘riqlar esa, ko‘pincha, miya qorinchalari o‘smalari uchun xos. Lokal og‘riqlar miya pardalari retseptorlari qo‘zg‘alishi bilan bog‘liq bo‘lsa, diffuz tarzda paydo bo‘luvchi og‘riqlar miya ichi gipertenziyasi bilan bog‘liq.

Odatda, bosh miya o‘smalari uchun erta sahardagi yoki tungi og‘riqlar xos. Ushbu og‘riqlar sababchisi venalarda qon turib qolishi va undagi baroretseptorlar ta’sirlanishi, likvor bosimi oshishi natijasida yumshoq pardadagi og‘riq retseptorlari qo‘zg‘alishidir. Odatda, bosh og‘rig‘i avvaliga xurujsimon tarzda vujudga keladi, jismoniy va ruhiy-hissiy zo‘riqishlarda kuchayadi. Bosh og‘riqlar, shuningdek, yo‘talganda, aksa urganda, yig‘laganda yoki qattiq kulganda, issiq dush qabul qilganda va shu kabi boshqa jismoniy zo‘riqishlarda kuchayadi. Chunki bunday paytlarda IKG zo‘rayadi va og‘riq retseptorlari yanada ko‘proq ta’sirlanadi. Bular esa bosh og‘riqni yanada kuchaytiradi.

O‘sma kattalashgan sayin bosh og‘rig‘i doimiy tus oladi. Bunday paytlarda bemor o‘tirganda, turganda, yurganda, zinapoyadan ko‘tarilganda, ya’ni ta­na vaziyatini har qanday holatga o‘zgartirganda ham bosh og‘riydi yoki kuchayadi. Ayniqsa, gorizontal holatda yoki past yostiq qo‘yib yotsa yoki boshni pastga engashtirsa bosh og‘riq kuchayib ketadi. Bemor biror ish bilan chalg‘isa bosh og‘rig‘ining biroz pasayganini sezishi mumkin. Albatta, bosh og‘riqlarning bunday tarzda namoyon bo‘lishi bosh miya o‘smalari uchun juda xos. Ammo bosh og‘rig‘ining boshqa turlarida ham, masalan, migren, yiringli frontit, surunkali idiopatik bosh og‘riqlar, venoz entsefalopatiya va arterial gipertenziyada ham bosh og‘riqlar yuqorida bayon qilingan tarzda namoyon bo‘lishi mumkin.

 

Eslatma. Bosh og‘rig‘i bosh miya o‘smalari uchun juda xos bo‘lsa-da, u patognomonik simptom emas.

 

Miya parenximasidan o‘suvchi aksariyat o‘smalar bosh og‘riqsiz namoyon bo‘ladi. Har qanday holatda, hattoki bosh og‘rig‘i ob’ektiv nevrologik simptomlar bilan namoyon bo‘lgan taqdirda ham, KT yoki MRT tekshiruvlarisiz "Bosh miya o‘smasi" deb xulosa chiqarish mumkin emas. Bu og‘ir ruhiy jarohat, ya’ni yatropatiyaga sababchi bo‘lishi mumkin.

Qusish. Bosh miya o‘smalari 70 % holatlarda qusish bilan namoyon bo‘ladi. Buni "tserebral qusish" deb atashadi. Chunki u bosh miyadagi qusish markazlari qo‘zg‘alishi hisobiga ro‘y beradi. Qusish bemorning ovqat egan yoki emaganligiga bog‘liq emas. Bu belgi, ayniqsa, bosh og‘rig‘i zo‘raygan paytlari vujudga keladi. Qusish bilan namoyon bo‘luvchi erta sahardagi bosh og‘riqlar bosh miya o‘smalari, ayniqsa, miya qorinchalari va kallaning orqa chuqurchasi o‘smalari uchun xos. Qusish, ko‘pincha, erta saharda och qoringa ko‘ngil aynimasdan to‘satdan ro‘y beradi. Uning sabablarini aniqlash uchun anamnez yig‘ilsa, bemorning ertalab nonushta ham qilmaganligi ma’lum bo‘ladi. Qusish bemor uyg‘ongan zahoti bosh og‘riq bilan birga ro‘y beradi. Ba’zida esa bemor o‘rnidan turib biroz yurgandan keyin boshlanadi. Demak, tongi qusish bosh miya o‘smalari (ayniqsa, kallaning orqa chuqurchasi o‘smasi) uchun xosdir. Bu simptom, ayniqsa, IV qorincha o‘smalarida ko‘p uchraydi.

Ko‘ruv nervi diski dimlanishi va atrofiyasi. Bosh miya o‘smalarining deyarli 80 % ida ko‘ruv nervi diski dimlanadi. Agar okulist bemorda ushbu belgini aniqlasa, uni nevropatolog yoki neyroxirurg ko‘rigiga yuborishi kerak. Ko‘ruv nervi diski dimlanishi ko‘p hollarda ikkala ko‘zda bir paytda rivojlanadi. Ko‘ruv o‘tkirligi uzoq vaqt pasaymay turadi. Keyinchalik ko‘ruv nervi tolalari atrofiyasi (ikkilamchi atrofiya) sababli ko‘ruv o‘tkirligi pasaya boshlaydi. Bora-bora ko‘ruv nervi tolalari to‘la atrofiyaga uchrab, ikkala ko‘zda ham ko‘rish qobiliyati butunlay yo‘qoladi. Kam hollarda ko‘ruv nervi diskining dimlanishi faqat bitta ko‘zda paydo bo‘ladi.

Ko‘ruv nervi yonida o‘sgan o‘smada esa ko‘ruv nervi diski dimlanmasdan turib atrofiya rivojlanadi. Bunga ko‘ruv nervining birlamchi atrofiyasi deb aytiladi. Ko‘ruv nervi atrofiyasi sababli rivojlangan amavroz qayta tiklanmaydi. Shu bois ko‘ruv nervlari atrofiyasi rivojlanmasdan turib, o‘smani davolashga kirishish kerak. Bir ko‘zda ko‘ruv nervi atrofiyasi, ikkinchi ko‘zda ko‘ruv nervi diski dimlanishi kuzatilsa, bunday holatga Foster-Kennedi sindromi deb aytiladi. Bu sindromning aniqlanishi ju­da katta diagnostik ahamiyatga ega. Foster-Kennedi sindromida ko‘ruv ner­vi atrofiyasi o‘sma bor tomonda rivojlanadi, o‘sma yo‘q tomonda esa disk dimlanadi. O‘sma bor tomonda bir tomonlama ekzoftalm ham yuzaga kelishi mumkin. Ko‘ruv nervining birlamchi atrofiyasi, ko‘pincha, turk egari sohasi o‘smasi, ya’ni gipofiz adenomasi yoki kraniofaringiomada kuzatiladi.

Epileptik xurujlar. Bosh miya katta yarim sharlari o‘smalarida, ayniqsa, konveksital joylashgan o‘smalarda fokal epileptik xurujlar ko‘p uchraydi. Meningioma epileptik xurujlar eng ko‘p kuzatiladigan o‘smalar sirasiga kiradi. Agar epileptik xurujlar 40 yoshdan keyin paydo bo‘lsa, bun­day bemorda bosh miya o‘smasini izlash kerak. O‘sma sababli rivojlangan epileptik xurujlardan so‘ng monoparez yoki gemiparezlar rivojlanadi. Bu falajliklar biroz vaqtdan so‘ng o‘tib ketadi yoki uzoq vaqtgacha saqlanib qoladi. Idiopatik epilepsiyalarda esa xurujlardan so‘ng falajliklar rivojlanmaydi. Bosh miya o‘smalarida Jekson tipidagi xurujlar ko‘p kuzatiladi va bunday xurujlar topik tashxisni to‘g‘ri aniqlashga yordam beradi. Bunday paytda KT yoki MRT tekshiruvlari o‘tkazilib, o‘sma bor-yo‘qligini inkor qilinadi.

Bosh aylanishi. Bu simptom subtentorial o‘smalarda ko‘p uchraydi va ular vestibulyar buzilishlar bilan namoyon bo‘ladi. Bosh miya katta yarim sharlari o‘smalarida ham bosh aylanishlar kuzatiladi. Chakka bo‘lagida joylash­gan o‘smalarda bosh aylanishlar psixosensor buzilishlar bilan birgalikda kuzatiladi.

O‘choqli nevrologik simptomlar. Sekin rivojlanuvchi o‘choqli nevrologik simptomlar, ya’ni monoparez, gemiparez, afaziya, ataksiya, astaziya-abaziya va shu kabi belgilar bosh miya o‘smalari uchun xosdir. Ular o‘sma bosh miyaning qaysi sohasida o‘sayotganligini ko‘rsatadi. Asta-sekin rivojlanayotgan va zo‘rayib borayotgan nevrologik simptomlar bosh miya o‘smasi bilan bog‘liq bo‘lishi mumkin. Demak, o‘choqli nevrologik simptomlar topik tashxisni aniqlashga ham yordam beradi. Bosh miya o‘smalari uzoq vaqt nevrologik belgilarsiz ham kechadi. Masalan, subdominant yarim shar, peshona bo‘lagining oldingi qismi, ensa bo‘lagi, III qorincha va qadoqsimon tana o‘smalarida nevrologik simptomlar uzoq vaqt aniqlanmaydi. Bunday paytlarda o‘smalar boshqa maqsadda o‘tkazilgan KT yoki MRT tekshiruvlarida tasodifan aniqlanadi. Ammo bu o‘smalarni neyropsixologik tekshiruvlar yordamida aniqlab olish mumkin. Chunki bosh miya o‘smalarida nevrologik simptomlardan oldin ruhiy buzilishlar paydo bo‘lishi ham mumkin.

Ruhiy buzilishlar – bosh miya o‘smalarida eng ko‘p uchraydigan simptomlar. Ular, ko‘pincha, peshona sohasi o‘smalarida kuzatiladi. Peshona sohasi o‘smalari uchun xulq-atvorning shunday buzilishlari xoski, ular hatto "peshona psixikasi" nomini olgan. Peshona psixikasi xulq-atvor buzilishlaridan iborat bo‘lib, ular asta-sekin namoyon bo‘la boshlaydi. Dastlab be­morning xarakteri o‘zgaradi: bemor o‘ziga va atrofdagilarga befarq bo‘lib qoladi yoki, aksincha, o‘zini agressiv tarzda tutadi. Bemorning o‘z kasalligiga tanqidiy munosabati buziladi, xotirasi pasayadi, fikrlash doirasi torayadi. Unda eyforiya, bo‘lar-bo‘lmasga hazillashishlar va tuturiqsiz gap-so‘zlar paydo bo‘ladi, ust-boshiga qaramay qo‘yadi, toza yurmaydi. Ba’zida bemor bir nuqtaga qarab yotaveradi, atrofdagilar bilan ishi bo‘lmaydi. Ba’-zida o‘rnidan turib biron-bir ishni boshlamoqchi bo‘ladi-yu, keyin yana kelib o‘rniga yotib oladi.

Keyinchalik bemorning nutqi o‘zgara boshlaydi, ya’ni nutq akineziyasi yoki Brok afaziyasi paydo bo‘ladi. Shuningdek, unda apraksiya ham rivojlanadi, ya’ni maqsadga yo‘naltirilgan har qanday harakatlar noto‘g‘ri bajariladi. Masalan, bemor sigaret chekish uchun gugurt chaqmoqchi bo‘lsa, gugurt cho‘pini og‘ziga soladi, sigaretni esa gurut qutisiga urib chaqmoqchi bo‘ladi yoki tugmalarini noto‘g‘ri qadaydi, soqolini to‘g‘ri olmaydi, sochini taroqning teskari tomoni bilan taraydi, ovqatlanayotganda qoshiqni og‘zigacha keltirmay yoqasiga to‘kib yuboradi, kosaga qoshiqni to‘g‘ri olib bora olmaydi va h.k. Bemorning husnixati buziladi, oddiy qo‘shish-ayirishlarni to‘g‘ri bajara olmaydi, otini yoza olmaydi, geometrik shakllarni chiza olmaydi. Peshona sohasida ruhiy faoliyatni boshqaruvchi va nazorat qiluvchi 3-funktsional blok joylashgan. Shu bois peshona sohasi zararlanishi bir qator oliy ruhiy funktsiyalar buzilishi bilan namoyon bo‘ladi. Og‘ir holatlarda bemor ishtoniga siyib yuboradi yoki hojatga kirsa, u erdan ishtonini kiymay chiqadi. Peshona psixikasi uchun kuchli darajada ifodalangan psi­xomotor qo‘zg‘alishlar ham xos. Bu buzilishlar ba’zida to‘satdan paydo bo‘ladi va ko‘pincha, o‘smaga qon quyilishlarda ro‘y beradi. Ruhiy buzilishlar kuzatilgan bemor ba’zida adashib, ruhiy kasalliklar shifoxonasiga yotqiziladi. Demak, bunday paytda MRT tekshiruvini o‘tkazib, ruhiy buzilishlarning asl sababini aniqlash lozim.

Ruhiy buzilishlar chakka sohasida joylashgan o‘smalarda ham kuzatiladi. Ammo ular peshona sohasi o‘smalaridagi kabi kuchli darajada bo‘lmaydi. Chakka sohasi o‘smasida psixosensor buzilishlar, sensor afaziya, akustik-mnestik afaziya, vegetativ buzilishlar (vegetativ markazlarning po‘stloq qismi) ham kuzatiladi. Ensa sohasi o‘smalarida esa ruhiy buzilishlar kam uchraydi, biroq ko‘ruv agnoziyasi ko‘p kuzatiladi. Ensa-tepa bo‘lagi o‘smasida optik-fazoviy agnoziya shakllanadi: bemor chap-o‘ng, tepa-past munosabatlari farqiga bormaydi, ko‘chaga chiqsa adashib qoladi, qaytib uyini topib kela olmaydi.

Yuqorida ko‘rsatib o‘tilgan barcha ruhiy buzilishlarni neyropsixologik tekshiruvlar yordamida aniqlab olish mumkin. Bunday tekshiruvlar nafaqat o‘smaning joylashgan joyi, balki oliy ruhiy funktsiyalarning qay darajada buzilganligini ham ko‘rsatib beradi.

Intrakranial gipertenziya va gidrotsefaliya bosh miya o‘smalari uchun juda xos bo‘lgan patologiyalardir. O‘sma bosh miyaning qaysi qismida joylashishidan qat’i nazar, ertami-kechmi IKG rivojlanadi. Biroq uning qay darajada namoyon bo‘lishi o‘smaning likvor yo‘llariga nisbatan joylashgan joyi, hajmi, turi va o‘sish tezligiga ko‘p jihatdan bog‘liq. Miya parenximasida joylashgan o‘smada avval o‘choqli nevrologik simptomlar paydo bo‘lib, IKG keyinroq rivojlanadi. Miya qorinchalarida joylashgan o‘smada esa IKG erta rivojlanadi va kuchli bosh og‘riqlar bilan kechadi. Subtentorial o‘smalar, ayniqsa, IV qorincha o‘smasida, gipertenzion-gidrotsefal sindrom tez rivojlanadi. Chunki o‘sma Silviy suv yo‘li, Majandi va Lyushko teshiklarini tez yopib qo‘yadi (13.20, 13.21-rasmlar).

 

13.20-rasm. Markaziy neyrotsitoma. Likvor yo‘llarini bekitib qo‘ygan, yon qorinchalar kengaygan va deformatsiyaga uchragan.

13.21-rasm. Miyacha chuvalchangidan o‘sgan astrotsitoma. Okklyuzion gidrotsefaliya.

 

Bolalarda IKG uzoq vaqtgacha sezilmaydi. Chunki ularda kalla suyagi hali to‘la qotishmagan va uning chovlari to‘la bitmagan bo‘ladi. Intrakranial gipertenziya kuchaygan sayin kalla suyagi chovlari ochilib, bolaning boshi kattalasha boradi. Bolalarda IKG uzoq vaqt bosh og‘riqlarsiz va ob’ektiv nevrologik simptomlarsiz namoyon bo‘ladi. Bolaning boshi kattalashib borayotganiga qarab ota-ona xavotirga tushib qoladi va uni vrachga olib boradi. Bola MRT tekshiruviga yuborilsa, unda miya qorinchalari va subaraxnoidal tsisternalar kengaygan, kalla suyagi yupqalashgan va uning chovlari ochilganligi aniqlanadi. Bu holat, ayniqsa, yosh bolalarda yaqqol namoyon bo‘ladi. Bunday bolalarda ob’ektiv nevrologik simptomlar hali paydo bo‘lmagan bo‘lishi mumkin. Biroq bolaning uyqusi buzilgan, injiq, lanj, yotoqchilayveradigan va kamharakat bo‘lib qoladi. Ba’zida boshi kattalashayotgan bolada raxit bo‘lsa kerak, deb gumon qilinadi va unga raxitga qarshi dorilar berib yuriladi. Vrach boshi kattalashib borayotgan bolada, albatta, MRT tekshiruvini o‘tkazishi va bu holatning asl sababini aniqlashi kerak.

Yurak va nafas olish faoliyati buzilishi bosh miya o‘smalarining, odatda, kech paydo bo‘ladigan simptomlari sirasiga kiradi. Bu simptomlar miya ustunida joylashgan yurak va nafas olish markazlari faoliyati buzilishi sababli ro‘y beradi. O‘sma sababli paydo bo‘lgan IKG yoki o‘smaning o‘zi ushbu markazlarga ta’sir ko‘rsatsa yoki bevosita ularni zararlasa, yurak va nafas olish faoliyati izdan chiqadi. Supratentorial o‘smalarda bu simptomlar kech paydo bo‘ladi, subtentorial o‘smalarda esa ancha erta rivojlanadi. Hayotiy muhim funktsiyalar buzilishi, asosan, taxiaritmiya, bradiaritmiya va bradipnoe bilan namoyon bo‘ladi. Shuningdek, bemorda boshqa kardiovaskulyar va vegetativ buzilishlar vujudga keladi. Ba’zida bunday bemorlar yurak kasalliklari yoki klimakterik sindrom tashxislari bilan davolanib yurishadi. Demak, bunday holatlarda nevrologik tekshiruvlar ham o‘tkazish zarur.

Likvor tekshiruvi. Uzoq yillar mobaynida bosh miya o‘smalarida lik­vor bosimini aniqlash va likvor tarkibini o‘rganish o‘ta muhim diag­nostik amaliyotlardan biri bo‘lgan. Tibbiy amaliyotga zamonaviy neyrovizualizatsiya tekshiruvlari (KT, MRT, PET, MRA) kirib kelishi tufayli bosh miya o‘smasini erta aniqlash imkoni paydo bo‘ldi. Shu bois likvorologik sinamalar juda kam qo‘llaniladi. Likvor tekshiruvi qiyosiy tashxis o‘tkazish maqsadida quyidagi holatlarda o‘tkaziladi: 1) infektsion kasalliklar qo‘zg‘atuvchisini aniqlash; 2) intrakranial gemorragiyani aniqlash; 3) meningoentsefalit va abstsesslarga gumon paydo bo‘lganda; 4) spetsifik infektsiyalarda (sil kasalligi, zaxm, OITS).

Bosh miya o‘smalarida likvor bosimi ko‘tariladi, likvor rangsiz va tiniqligicha qoladi, oqsil miqdori oshadi, hujayralar soni esa o‘zgarmay qoladi yoki biroz oshishi mumkin. Bosh miya o‘smalari uchun (xuddi orqa miya o‘smalari kabi) oqsil-hujayra dissotsiatsiyasi xos, ya’ni likvorda oqsil miqdori undagi hujayralar soniga qaraganda ancha oshadi. Chunki likvor aylanishi sustlashsa, undagi oqsillar denaturatsiyaga uchraydi va likvor­da oqsil miqdori oshadi. Nerv sistemasining infektsion kasalliklarida esa, aksincha, hujayra-oqsil dissotsiatsiyasi kuzatiladi, ya’ni likvordagi hujayralar soni oqsil miqdoriga qaraganda oshib ketadi.

Bosh miya o‘smalarida LP paytida likvor ninadan katta bosim bilan otilib chiqadi. Bunga yo‘l qo‘ymaslik uchun nina teshigini mandren bilan yarim bekitib, likvorni juda ehtiyotkorlik bilan olish kerak. Laborator tekshiruvlar uchun 5-7 ml likvor olishning o‘zi etarli. Agar bu qoidalarga amal qilinmasa, likvor bosimi to‘satdan tushib ketib, miya ustuni dislokatsiyasi kuchayishi va hayot uchun o‘ta xavfli vaziyat yuzaga kelishi mumkin. Bu holat, ayniqsa, miyacha o‘smalarida paydo bo‘ladi. LP paytida orqa miyaning subaraxnoidal bo‘shlig‘ida likvor bosimi pasayadi. Buning natijasida miyacha pastga qarab siljiydi va uzunchoq miya katta ensa teshigiga (foramen occipitalis magnum) tiqilib qoladi. Oqibatda uzunchoq miyada joylashgan yurak va na­fas olishni boshqaruvchi markazlar faoliyati to‘xtaydi va bemor halok bo‘ladi. Shuning uchun ham subtentorial o‘smalarda LP qilinmaydi. Dislokatsion sindromning har qanday turi LP o‘tkazish uchun monelik qiluvchi holatlardir.

Likvor yo‘llaridan uzoqroqda joylashgan o‘smada (masalan, supratentorial o‘sma) likvor bosimi pasayishi xavfli emas. Chunki likvor bosimi saqlanib qolgan likvor yo‘llari va teshiklari orqali kompensatsiya qilinadi.

 

SUPRATENTORIAL  O‘SMALAR

Miyacha chodiridan (tentorium cerebelli) tepada joylashgan o‘smalarga supratentorial o‘smalar deb aytiladi. Supratentorial o‘smalar kattalarda ko‘p uchraydi va birlamchi intrakranial o‘smalarning 70 % ini tashkil qiladi. Bolalarda esa bu ko‘rsatkich 30 % ga teng.

Supratentorial o‘smalar quyidagi sohalarda joylashadi:

• peshona bo‘lagida;
• tepa bo‘lagida;
• chakka bo‘lagida;
• ensa bo‘lagida;
• to‘rt tepalikda;
• po‘stlog‘osti tuzilmalarida;
• qadoqsimon tanada;
• ko‘ruv do‘ngligida;
• yon qorinchada;
• III qorinchada;
• gipofizda;
• ko‘ruv nervida.

  Supratentorial o‘smalar klinikasi ularning qaysi sohada joylashganligiga ko‘p jihatdan bog‘liq. Bosh miya katta yarim sharlari po‘stlog‘ida joy­lashgan markazlarga ta’sir qiluvchi o‘smalar uchun qo‘zg‘alish va yo‘qotish simptomlari xos. Qo‘zg‘alish simptomlari bosh miyada joylashgan mar­kazlarning ortiqcha ta’sirlanishi sababli yuzaga keladi va psixomotor qo‘zg‘alishlar, epileptik xurujlar bilan namoyon bo‘ladi. Ayniqsa, Jekson tipidagi motor va sensor epileptik xurujlar qo‘zg‘alish simptomlariga yaqqol misol bo‘la oladi. Yo‘qotish simptomlari bosh miyada joylashgan markazlar zararlanishi sababli vujudga keladi va markaziy falajliklar, sezgi buzilishlari, afaziya va shu kabi boshqa nevrologik defektlar bilan namoyon bo‘ladi.

Oldingi markaziy pushta o‘smalari. Bu soha o‘smalari uchun Jekson tipidagi fokal motor epileptik xurujlar va markaziy tipdagi falajliklar xos. Agarda o‘sma oldingi markaziy pushtaning yuqori qismida joylashsa, fokal epileptik xurujlar va falajlik belgilari qarama-qarshi tomondagi oyoqda kuzatiladi. Xurujlar, asosan mioklonik tipda bo‘lib, ko‘pincha, oyoq panjasidan boshlanadi. Bu erdan boshlangan klonik titrashlar qo‘l va mimik muskullarga tarqaydi. Chunki oldingi markaziy pushtaning oyoq proektsion sohasida joylashgan qo‘zg‘alish o‘sha zahoti oldingi markaziy pushtaning boshqa proektsion sohalariga uzatiladi.

Jekson tipidagi motor xurujlar tananing qaysi qismidan boshlanishiga qarab, o‘sma oldingi markaziy pushtaning qaysi sohasida joylashganini aniqlab olish mumkin. Agarda o‘sma oldingi markaziy pushtaning pastki qismida joylashsa, fokal epileptik xurujlar mimik muskullardan boshlanib, qo‘lga va keyinchalik tananing boshqa qismlariga tarqaydi. Xurujlar gemitipda, ya’ni tananing bir tomonida kuzatiladi va xuruj paytida bemor hushini yo‘qotmaydi.

Jekson tipidagi epileptik xurujlar og‘iz atrofi, chaynov va yutqum muskullarida kuzatilsa, bunda o‘sma oldingi markaziy pushtaning eng pastki qismida va operkulyar sohada joylashgan bo‘ladi. Bunda bemor to‘satdan og‘zini chapillatib lablarini yalab va og‘zining ichida tilini aylantira boshlaydi. Buni operkulyar epileptik xuruj deb atashadi. Ba’zida Jekson ti­pidagi fokal xurujlar katta xurujlarga o‘tadi va bemor hushini yo‘qotadi. Bunday paytda tonik-klonik tipdagi xurujlar kuzatiladi.

Oldingi markaziy pushta o‘smalarida kuzatiladigan markaziy falajliklar monoparez va gemiparez ko‘rinishida namoyon bo‘ladi. Qarama-qarshi to­monda VII va XII nervlarning markaziy falajligi ham kuzatiladi. Dastlab parezlar engil ko‘rinishda namoyon bo‘ladi va vaqt o‘tgan sayin og‘irlasha boradi. Demak, sekin rivojlanuvchi (bir necha oy ichida) va zo‘rayib boruvchi falajlik bosh miya o‘smalari uchun juda xos.

Orqa markaziy pushta o‘smalari. Bu sohada joylashgan o‘smalar klinikasi Jekson tipidagi sensor xurujlar va sezgi buzilishlari bilan namoyon bo‘ladi. Jekson tipidagi sensor xurujlar – bular to‘satdan paydo bo‘ladigan va bir necha daqiqa davom etadigan paresteziyalardir. Orqa markaziy pushta­ning qaysi qismida qo‘zg‘alish kuzatilsa, paresteziya tananing o‘sha qismidan boshlanadi. Agar o‘sma orqa markaziy pushtaning pastki qismida joylashsa, paresteziyalar yuzdan, o‘rta qismida joylashsa – qo‘ldan, yuqori qismida joylashsa – oyoqdan boshlanadi va tananing qolgan yarmiga tarqaydi.

Sezgi buzilishlari qarama-qarshi tomonda monoanesteziya va gemianesteziyalar bilan namoyon bo‘ladi. Ular avval engil ko‘rinishda, ya’ni gipesteziya tipida bo‘lib, keyinchalik anesteziyaga o‘tadi.

Orqa markaziy pushta sohasida joylashgan o‘sma oldingi markaziy pushta tomon o‘ssa, u holda Jekson tipidagi sensor xurujlarga Jekson tipidagi motor xurujlar qo‘shiladi. Keyinchalik esa sezgi buzilishlariga (gemianesteziyaga) harakat buzilishlari (gemiparez) qo‘shiladi. Oldingi va orqa markaziy pushtalar sohasida joylashgan o‘sma, odatda, tez aniqlanadi. Chunki bu sohada joylashgan o‘smaning dastlabki simptomi Jekson tipidagi fokal xurujlardir. Ular, asosan bosh miyaning hajmli jarayonlarida (o‘sma, abstsess, gematoma, gumma, kista) kuzatilishini har bir nev­ropatolog yaxshi biladi. Bunday paytlarda vrach bemorni MRT tekshiruviga yuborib, fokal xurujlar sababini tez aniqlashi lozim. Bu soha o‘smalarida IKG juda kech rivojlanadi yoki u paydo bo‘lmasdan turib tashxis aniqlanadi.

Peshona sohasi o‘smalari. Peshona sohasi o‘smalari, ayniqsa, prefrontal sohada joylashganlari, uzoq vaqtgacha klinik simptomlarsiz kechadi. Aksariyat hollarda bemor to‘satdan paydo bo‘lgan psixomotor qo‘zg‘alishlar yoki epileptik xurujlar bilan shifoxonaga tushib qoladi. Kasallikning keskin tarzda bunday boshlanishi gemorragik insultga o‘xshab ketadi va faqat zudlik bilan o‘tkazilgan tekshiruvlar, ayniqsa, MRT tekshiruvi, tashxisni to‘g‘ri aniqlash imkonini beradi.

 

13.22-rasm. Peshona bo‘lagida o‘sgan yirik hujayralari glioblastoma.

13.23-rasm. Peshona bo‘lagida o‘sgan kraniofaringioma.

 

Ta’kidlab o‘tilganidek, peshona psixikasi simptomlari peshona sohasi zararlanishi uchun juda xos. Ba’zida peshona psixikasi uzoq vaqt peshona o‘smalarining yagona simptomi bo‘lib qoladi. Keyinchalik ruhiy buzilishlarga nevrologik simptomlar qo‘shiladi. Peshona o‘smalarida eng ko‘p uchraydigan nevrologik simptomlar – bular peshona ataksiyasi, astaziya-abaziya, epileptik xurujlar (umumiy, adversiv, operkulyar), nigoh falajligi, psevdoparkinsonizm, yuz nervining markaziy falajligi va oral avtomatizmi reflekslaridir.

Peshona ataksiyasi yuqori va o‘rta peshona pushtalarining oldingi sohasi o‘smasida, ya’ni prefrontal soha zararlanganda rivojlanadi. Chunki bu erdan miyacha faoliyatini nazo-rat qiluvchi yo‘llardan biri tr. frontopontoceredellaris boshlanadi. Peshona ataksiyasi qarama-qarshi tomonda gemiataksiya bilan namoyon bo‘ladi. Chun­ki tr. frontopontoceredellaris qarama-qarshi tomondagi miyacha yarim sharini nazorat qiladi. Gemiataksiya tomon­da koordinator buzilishlar vujudga keladi, ya’ni barmoq-burun sinovida intensiya, tovon-tizza sinovida atak­siya aniqlanadi. Shuningdek, adiodoxokinez yaqqol ko‘zga tashlanadi. Statik va dinamik ataksiya kuzatiladi va ko‘zni yumish ataksiyaning kuchayishiga kam ta’sir qiladi. Skandirlashgan nutq va nistagm kuzatilmaydi. Og‘ir hollarda astaziya-abaziya rivojlanadi, ya’ni bemor tik tura olmaydi va yura olmaydi. Astaziya-abaziya peshona sohasi zararlanishi uchun juda xos simptom.

 

13.24-rasm. Bosh miyaning chap peshona sohasida joylashgan metastik melanoma.

Oral avtomatizmi reflekslari peshona sohasi o‘smalarida ko‘p kuzatiladi. Ular, asosan, xartum (labni cho‘chchaytirish simptomi), Marinesku-Rodovich (kaft-iyak simptomi) va Yanishevskiy (ushlab olish simptomi) reflekslari bilan namoyon bo‘ladi.

Ekstrapiramidal buzilishlar peshona sohasining po‘stlog‘osti o‘smalarida ko‘p uchraydi. Chunki dumli yadroning (nucleus caudatus) bosh qismi pe­shona bo‘lagiga kirib boradi. Agarda o‘sma peshona bo‘lagining po‘stlog‘osti qismida joylashsa, unda dumli yadroning bosh qismi zararlanadi va pallidar sindrom rivojlanadi. Pallidar sindrom, asosan, gipokineziya, amimiya, nutq akineziyasi va ixtiyoriy harakatlarga bo‘lgan motivatsiyaning sustlashuvi bilan namoyon bo‘ladi.

Peshona sohasi o‘smalarida apraksiya, motor afaziya va agrafiya kabi simptomlar ham kuzatiladi. Bu simptomlar dominant yarim shar o‘smalarida (ayniqsa, afaziya) yaqqol namoyon bo‘ladi.

Peshona sohasi asosida joylashgan o‘smalarda bir tomonlama anosmiya va amavroz rivojlanadi. Chunki peshona bo‘lagining tagidan hidlov (n. olfactorius) va ko‘ruv (n. opticus) nervlari o‘tadi. Agarda o‘sma ko‘ruv nervini zararlasa, Foster-Kennedi sindromi rivojlanadi, ya’ni o‘choq tomonda ko‘ruv nervi atrofiyasi, qarama-qarshi tomonda esa ko‘z tubi dimlanishi kuzatiladi.

Peshona bo‘lagining medial sohasi o‘smalarida vegetativ-vistseral simptomlar, ya’ni yurak-qon tomir va nafas olish faoliyati buzilishlari, tos a’zolari disfunktsiyasi va boshqa vazomotor reaktsiyalar kuzatiladi.

Nigoh falaji ham peshona sohasi o‘smalarida ko‘p uchraydigan simptomlardan biridir. Bu simptom o‘rta peshona pushtasining orqa qismi o‘smasi, ya’ni nigoh markazi zararlanganda kuzatiladi. Bunda bemor "o‘choq tomon­ga qarab yotadi". Agarda nigoh markazi ta’sirlantirilsa, ko‘z va bosh o‘choqqa qarama-qarshi bo‘lgan tomonga titrab buriladi. Bunday xurujlarga adversiv epileptik xurujlar deb aytiladi.

Biz po‘stloq markazlari zararlanganda uchraydigan fokal epileptik xurujlar haqida to‘xtalib o‘tdik. Ba’zida peshona sohasi o‘smalarida katta epileptik xurujlar ham rivojlanadi: bemor to‘satdan hushidan ketadi, tananing ikkala tomonida tonik-klonik xurujlar paydo bo‘ladi, tilini tishlab oladi, og‘zidan ko‘pik chiqadi va tagiga siyib yuboradi. Ba’zida bu xurujlar ketma-ket ro‘y beradi, ya’ni epistatus rivojlanadi va bemor hayoti uchun juda katta xavf soladi. Xurujlardan so‘ng neyropsixologik va nevrologik simptomlar yanada zo‘rayadi. Bosh miyaning hajmli jarayonlari sababli rivojlangan epileptik xurujlardan so‘ng o‘choqli nevrologik simptomlar zo‘rayib borishi yoki paydo bo‘lishini esda tutish lozim.

Tepa bo‘lagi o‘smalari. Orqa markaziy pushtaning orqasida joylash­gan tepa bo‘lagi o‘smalarida murakkab sezgi, ya’ni stereognoz, lokaliza­tsiya va tanaga chizilgan figuralarni aniqlash kabi sezgilar buziladi. Tepa bo‘lagining orqa markaziy pushtaga yaqin joylashgan o‘rta qismi (40-maydon) o‘smasida astereognoziya kuzatiladi.

Chap tepa bo‘lagining burchak pushtasi (gyrus angularis) o‘smasida konstruktiv apraksiya, aleksiya, akalkuliya, chekka usti pushtasi (gyrus supramarginalis) o‘smasida kinestetik va fazoviy apraksiyalar (aprakto-agnoziya) aniqlanadi. Apraktoagnoziya Gerstman sindromi deb ham ataladi va uning asosiy belgisi chap va o‘ng tomonlarni farqlashning buzilishi hisoblanadi. Gerstman sindro­mi – optik-fazoviy agnoziyaning asosiy klinik sindromlaridan biridir.

Tepa bo‘lagi zararlanishi uchun patognomonik simptomlardan biri – bu "tana sxemasi" buzilishi. Bu sindrom, asosan, subdominant yarim sharning parietal sohasi zararlanishi uchun xos bo‘lib, quyidagi simptomlar bilan namoyon bo‘ladi: 1) autotopognoziya – o‘z tanasi qismlarini bilmaslik yoki ularni noto‘g‘ri (katta, kichik yoki boshqa buyumdek) qabul qilish; 2) anozognoziya – o‘z tanasidagi defektlarni (masalan, gemiparezni) inkor qilish, anglamaslik; 3) psevdopolimeliya – ortiqcha qo‘l-oyoqlar bordek tasavvur qilish.

O‘sma orqa parietal soha, ya’ni ensa bo‘lagi bilan chegaradosh sohalarni (37-, 39-maydonlar) egallasa, unda optik-fazoviy agnoziya rivojlanadi. Bu sin­drom rivojlanganda bemor "chap-o‘ng", "yuqori-quyi" kabi fazoviy munosabatlarni farqlay olmaydi. Masalan, bemorning ro‘parasida turib "Mening chap qo‘limni ko‘rsating", desangiz, u Sizning o‘ng qo‘lingizni ko‘rsatadi. Shu­ningdek, bemor ko‘chaga chiqqanda chap va o‘ng tomonda joylashgan ob’ektlarni adashtirib yuboradi. Ba’zida optik-fazoviy agnoziya "fazoning bir tomonini inkor qilish" sindromi bilan namoyon bo‘ladi. Ob’ekt katta-kichikligi qanday bo‘lishidan qat’i nazar, bemor uning yarmini ko‘radi, xolos, ikkinchi yarmini esa "ko‘rmaydi", ya’ni inkor qiladi. Ob’ektning bir tomonini inkor qilish sindromi o‘ng yarim sharning parietal sohasi o‘smasida ko‘p kuzatilganligi bois, bemor ob’ektning chap tomoni borligini inkor qiladi.

 

13.25-rasm. Tepa bo‘lagi astrotsitomasi. Kista hosil qilgan.

 

Chakka bo‘lagi o‘smalari. Chakka bo‘lagi o‘smalarida epileptik xuruj­lar juda ko‘p uchraydi. Ular "Chakka epilepsiyasi" deb ham ataladi. Epilep­tik xurujlarning ko‘p kuzatilishi bo‘yicha chakka bo‘lagi o‘smalari markaziy pushtalar o‘smalaridan so‘ng 2-o‘rinda turadi. Chakka bo‘lagi o‘smasida kuzatiladigan epileptik xurujlar uchun eshituv, hidlov va ta’m bilish gallyutsinatsiyalari xos. Bu gallyutsinatsiyalar, ko‘pincha, epileptik xurujlar xabarchisi, ya’ni aura sifatida namoyon bo‘ladi. Ba’zida esa gallyutsinatsiyalar epileptik xurujlarsiz alohida uchraydi. Agarda o‘sma chakka bo‘lagining ichki qismidan o‘tuvchi Gratsiole tutamiga tarqalsa, ko‘ruv gallyutsinatsiyasi ham kuzatiladi.

Dominant yarim sharning chakka bo‘lagi o‘smasida yuqorida ko‘rsatilgan simptomlardan tashqari sensor (22-maydon) va amnestik afaziyalar (37-maydon) vujudga keladi. Chakka bo‘lagining chuqurroq qismida joylashgan o‘smada Gratsiole tutamining ventral tolalari zararlanadi. Bunda yuqori kva­drant gemianopsiya rivojlanadi va o‘sma kattalashgan sayin u to‘la gemianopsiyaga o‘tadi. Bu buzilishlarni faqat okulist aniqlay oladi.

 

13.26-rasm. Bosh miyaning o‘ng chakka bo‘lagida joylashgan metastatik kartsinoma (yo‘g‘on ichakdan metastaz bergan).

13.27-rasm. Bosh miyaning chakka bo‘lagida joylashgan kavernoma.

 

Chakka bo‘lagining orqa qismi (21-maydon, vestibulyar analizator) o‘smasida vestibulyar buzilishlar ko‘p kuzatiladi. Ular bosh aylanish xurujlari, muvozanat buzilishi va turli gallyutsinatsiyalar bilan namoyon bo‘ladi. Xurujsimon kechuvchi ushbu vestibulyar buzilishlar chakka, tepa va ensa bo‘laklari chegarasida joylashgan o‘smalarda ko‘p uchraydi.

Chakka bo‘lagining medio-bazal qismida joylashgan o‘smada Korsakov tipidagi amneziya kuzatiladi, ya’ni bemorda eslab qolish qobiliyati buziladi. Bemor hech narsa va hech qanday voqeani eslab qola olmaydi. Bu holat birlamchi xotira jarayonida asosiy ahamiyatga molik bo‘lgan tuzilma bo‘lmish gippokamp o‘smasida uchraydi. Gippokamp o‘smasida hidlov agnoziyasi ham kuzatiladi, ya’ni bemor o‘ziga avval tanish bo‘lgan hidlarni (gul yoki limon hidi) aytib bera olmaydi. Hidlov agnoziyasi bemor ko‘zini yumgan holatda tekshiriladi. Masalan, bemorga atir hidlatiladi va undan "Bu nimaning hidi?" deb so‘raladi. U hidni sezganini aytadi, ammo nimaning hidi ekanligini bilmaydi. Kattaroq hajmga etgan va ichkariga qarab o‘sgan chakka bo‘lagi o‘smasida gemiparez ham rivojlanadi. Uning paydo bo‘lishi o‘smaning ichki kapsulagacha o‘sganligi bilan bog‘liq.

Yuqorida keltirilgan aksariyat simptomlar (masalan, afaziya, agnoziya va amnestik sindromlar) o‘ng tomondagi chakka bo‘lagi o‘smalarida kuzatilmaydi yoki juda sust rivojlangan bo‘ladi. Shuning uchun ham subdominant yarim sharning chakka bo‘lagida joylashgan o‘sma katta hajmga etmaguncha aniqlanmay qoladi. Dastlabki epileptik xurujlar yoki kechroq paydo bo‘lgan o‘choqli nevrologik simptomlar bemorni jiddiyroq tekshirishni talab qiladi. Har qanday gumonli holatlarda zudlik bilan KT/MRT tekshiruvlarini o‘tkazish zarur.

Bosh miya katta yarim sharlarining boshqa sohalari o‘smalariga qaraganda chakka bo‘lagi o‘smasida dislokatsion sindrom tez rivojlanadi. Dislokatsion sindrom, odatda, katta hajmga etgan chakka bo‘lagi o‘smasida vujudga keladi va to‘rt tepalik sindromi (nigohning vertikal falaji, nistagm, qorachiq fotoreaktsiyasi buzilishi), III nerv zararlanish belgilari (ptoz, g‘ilaylik, diplopiya, midriaz) bilan namoyon bo‘ladi. Bu simptomlar dislokatsion sindromning dastlabki belgilaridir. Keyinchalik alternirlashgan Veber sindromi, ko‘ruv nervi trakti zararlanishi, po‘stlog‘osti yadrolari va gipertenzion sindrom kabi boshqa belgilar ham qo‘shiladi.

Ensa bo‘lagi o‘smalari. Ensa bo‘lagi o‘smalari nevrologik simptomlar eng kam uchraydigan o‘smalardan hisoblanadi. Bu sohada o‘smalar juda kam uchraydi va uzoq vaqt ko‘ruv agnoziyasi, kvadrant gemianopsiya, skotoma, metamorfopsiya, aleksiya va ko‘ruv gallyutsinatsiyasi (ko‘pincha, fotopsiya) bilan namoyon bo‘ladi. Bu buzilishlarni maxsus neyropsixologik va oftalmologik tekshiruvlarsiz aniqlab bo‘lmaydi. Epileptik xurujlar juda kam uchraydi va ko‘ruv auralari bilan namoyon bo‘ladi.

O‘sma burchak pushtasi tomon qarab o‘sa boshlasa optik-fazoviy agnoziya rivojlanadi. Optik-fazoviy agnoziya ensa bo‘lagining ikkala tomonini egallagan o‘smada ham, qadoqsimon tananing orqa qismida joylashgan o‘smada ham ko‘p uchraydi. Ensa bo‘lagining pastki qismidagi o‘sma miyacha va miya ustunini bosib qo‘yadi va bu tuzilmalar o‘rnidan siljiydi, ya’ni dislokatsion sindrom shakllanadi. Buning natijasida likvor yo‘llari bekilib IKG rivojlanadi. Ensa sohasi o‘smasida IKG erta shakllana­di va ko‘ruv nervi diski tez dimlanadi. O‘sma klinikasining bu tarzda namoyon bo‘lishi ba’zida subtentorial o‘smalar, ya’ni miyacha o‘smalari klinikasiga o‘xshab ketadi. Lekin miyacha o‘smasida gemianopsiya va ko‘ruv agnoziyasi kuzatilmaydi. Bunday paytda MRT tekshiruvisiz o‘sma lokalizatsiyasini to‘g‘ri aniqlash ancha mushkul.

Ekstrapiramidal soha o‘smalari. Bu soha o‘smalari nisbatan kam uchraydi. Bosh miyaning oq moddasida o‘suvchi bu o‘smalar (asosan, gliomalar) ekstrapiramidal tuzilmalarni zararlab striopallidar sindromni yuzaga keltiradi.

Pallidar yadrolar zararlansa – parkinsonizm, striar yadrolar zararlansa – giperkinetik sindrom rivojlanadi. Parkinsonizm sindromi gipomimiya, bradikineziya, oligokineziya, muskullar tonusining plastik tarzda oshishi, bosh va qo‘llarda tremor kabi simptomlar bilan namoyon bo‘ladi. Giperkinetik sindrom esa xoreya, atetoz, miokloniya, ba’zida gemiballizm va gemitremor kabi simptomlar bilan kechadi. Tabiiyki, bu simptomlar kuchayib boruvchi xususiyatga ega. Bunday paytda parkinsonizm yoki giperkinezlarni bartaraf etishga oid dorilar yordam bermaydi. Klinik tashxis qo‘yishda simptomlarning bir tomonlama paydo bo‘lishi, ya’ni gemiparkinsonizm yoki gemigiperkinezlar tipida yuzaga kelishiga e’tibor qaratish lozim.

 

13.28-rasm. Ekstrapiramidal tuzilmalarni qamrab olgan diffuz astrotsitoma. Atrof to‘qimalar gliomatozi.

 

Ekstrapiramidal soha o‘smalarida kapsulyar gemisindrom ham rivojlanadi. Bu sindrom gemiparez, gemigipesteziya va gemianopsiya (yoki gemiataksiya) bilan namoyon bo‘ladi. O‘sma peshona bo‘lagi tomon o‘sa boshlasa - peshona zarar­lanishi uchun xos bo‘lgan, chakka bo‘lagi tomon o‘ssa – chakka bo‘lagi zararlanishi uchun xos simptomlar vujudga keladi. Ayniqsa, multiform spongioblastomalar infiltrativ tarzda tez o‘sadi, miya shishi, bo‘kishi va perifokal shish tez rivojlanadi. IKG va dislokatsion sindrom ham tez shakllanadi. Ba’zida bexosdan qo‘shilgan respirator infektsiyalar sababli tana harorati keskin ko‘tariladi, o‘tkir tarzda psixik buzilishlar paydo bo‘ladi va kasallik klinikasi xuddi po‘stlog‘osti meningoentsefalitiga o‘xshab kechadi. Bunday paytda o‘tkazilgan MRT tekshiruvi tashxisni to‘la aniqlash imkonini beradi.

 

13.29-rasm. Ekstrapiramidal yadrolarni surib o‘sayotgan limfoma.

13.30-rasm. Bazal gangliyalardan o‘sgan limfoma.

 

Talamus o‘smalari. Talamusdan alohida o‘suvchi o‘smalar juda kam uchraydi. Talamus o‘smasi gemialgiya, gemigipesteziya, giperpatiya, gemiataksiya, gemianopsiya va "talamik qo‘l" shakllanishi bilan namoyon bo‘ladi. Bu simp­tomlar majmuasi Dejerin-Russi sindromi deb ataladi. Tananing bir to­monida kuzatiladigan talamik og‘riqlar juda kuchli bo‘ladi. Ammo og‘riqlar talamus zararlanishi uchun patognomonik simptom emas. Ba’zida talamus o‘smasi og‘riqsiz namoyon bo‘ladi, hatto giperpatiya kuzatilmasligi ham mumkin. Talamik og‘riqlar, asosan, o‘tkir gemorragiya va yallig‘lanish kasalliklarida ko‘p uchraydi.

 

13.31-rasm. Talamusdan o‘sgan astrotsitoma.

 

Talamus yadrolari striopallidar sistema bilan juda ko‘p yo‘llar orqali bog‘langanligi uchun talamus o‘smasida xoreik va atetoid giperkinezlar, gipomimiya ham rivojlanadi. Talamus psixoemotsional reaktsiyalarni ta’minlashda ham bevosita ishtirok etadi. Chunki talamus juda ko‘p po‘stloq markazlari va limbikoretikulyar sis­tema bilan mustahkam aloqalarga ega. Shu bois talamus o‘smasida psixoemotsional buzilishlar ko‘p uchraydi. Talamus xotira jarayonida ham muhim ahamiyatga ega bo‘lganligi uchun ushbu soha o‘smalarida xotira buzilishlari ko‘p kuzatiladi.

Talamusdan ko‘ruv funktsiyasi bilan bog‘liq afferent yo‘llar o‘tganligi bois u zararlanganida ko‘ruv gallyutsinatsiyasi va optik-fazoviy agnoziyalar vujudga keladi. Talamus o‘smasida gemiataksiya ba’zan shu qadar yaqqol namoyon bo‘ladiki, u hatto miyacha o‘smasida kuzatiladigan ataksiyaga o‘xshab ketadi. Bunday ataksiyaga psevdotserebellyar ataksiya deyiladi. Bu tipdagi ataksiyaning paydo bo‘lishi miyachani talamus bilan bog‘laydigan efferent va ichki kapsulaning orqa sonidan o‘tuvchi bulbo-talamo-kortikal yo‘llar zararlanishi bilan bog‘liq. Ichki kapsulaning orqa soni talamusga chegaradosh joylashgan. Agarda talamus o‘smasi ichki kapsulaga qarab o‘ssa, uning orqa sonidan o‘tuvchi piramidal yo‘llar zararlanishi hisobiga gemiparez rivojlanadi.

Qadoqsimon tana o‘smalari. Qadoqsimon tana – bosh miyaning chap va o‘ng yarim sharlarini bir-biri bilan bog‘lab turuvchi komissural yo‘llardan iborat tuzilma. Uning oldingi qismi ikkala peshona bo‘lagini, o‘rta qismi tepa, orqa qismi chakka va ensa bo‘laklarini biri-biri bi­lan bog‘laydi. Qadoqsimon tananing oldingi qismi o‘smasida "peshona psixikasi"ni eslatuvchi psixomotor buzilishlar kuzatiladi. Qadoqsimon tananing orqa qismidan o‘suvchi o‘smada optik-fazoviy agnoziya rivojlanadi.

 

13.32-rasm. Falx cerebri dan o‘sgan solitar fibroma. Qadoqsimon tanani tepadan bosib qo‘ygan.

 

Miya qorinchalari o‘smalari. Ushbu soha o‘smalarida IKG tez rivojlanganligi uchun dastlab miyaning umumiy simptomlari paydo bo‘ladi. Bu simptomlar, asosan, kuchli va zo‘rayib boruvchi bosh og‘riqlar, tserebral qusish, bosh aylanishi, ko‘rishning pasayishi bilan namoyon bo‘ladi.

Ularning ichida uzoq davom etuvchi bosh og‘riqlar asosiy o‘rin kasb etadi. Ayniqsa, bosh og‘riqlarning gohida xurujsimon bo‘lib zo‘rayib ketishi va qayt qilishlar bilan namoyon bo‘lishi ventrikulyar o‘smalar uchun juda xos. Shuningdek, ko‘ruv nervi diski dimlanishi ham erta rivojlanadi. Keyinchalik umumiy intoksikatsiya hisobiga ruhiy buzilishlar vujudga keladi.

Miya qorinchalarining birlamchi va ikkilamchi o‘smalari farqlanadi. Birlamchi o‘smalar qorinchalarning xorioidal chigallarida yoki ependimal qavatda o‘sadi, ikkilamchi o‘smalar avval miya parenximasida paydo bo‘lib, keyinchalik miya qorinchalari ichiga o‘sib kiradi. Bular, asosan, multiform glioblastomalardir.

 

13.33-rasm. Subependimal sohaning yirik hujayrali astrotsitomasi (sagital kesimda).

13.34-rasm. Subependimal sohaning yirik hujayrali astrotsitomasi (frontal kesimda).

 

Birlamchi o‘smalar uzoq vaqt klinik simptomlarsiz kechadi va juda katta hajmga etadi. O‘choqli nevrologik simptomlar bo‘lmasligi yoki kasallik faqat bosh og‘riq bilan namoyon bo‘lishi sababli ventrikulyar o‘smalar uzoq vaqt aniqlanmay qoladi. Bunday bemorlar bosh og‘riqlarni bosish uchun, odatda, analgetiklar ichib yurishadi. Ba’zi bemorlar bosh og‘riqlar kuchayib qusish va ko‘rish pasayishi qo‘shilgandan so‘ng vrachga murojaat qilishadi. Umuman olganda, barcha sub’ektiv nevrologik simptomlar ichida eng ko‘p uchraydigani ham bosh og‘riq, vrachga eng kam murojaat qiluvchilar ham bosh og‘riqdan aziyat chekuvchi bemorlardir. Chunki surunkali bosh og‘riqdan aziyat chekuvchi bemorlar buni odatiy hol yoki charchash alomati deb vrachga murojat qilishmaydi. Shu bois o‘sma bilan bog‘liq bosh og‘riqlar sababi kech aniqlanadi. Ko‘rish faoliyati pasaya boshlagan bemor, albatta, okulistga murojat qiladi. Ko‘ruv nervi diski dimlanishini aniqlagan okulist bemorni nevropatolog ko‘rigiga yuboradi.

Likvor, asosan, yon qorinchalarning xorioidal chigallarida ishlab chiqariladi. Sog‘lom odamda bir kunda 400 ml dan ortiq likvor ishlab chiqariladi va parallel tarzda reabsorbtsiya bo‘lib turadi. Bu to‘qimalardan o‘suvchi o‘smalar xorioidal chigallarni qo‘zg‘aydi va likvor gipersekretsiyasini yuzaga keltiradi. Buning natijasida IKG tez rivojlanadi. Agarda o‘sma yon qorinchani III qorincha bilan bog‘lovchi Monro teshigi yonida o‘ssa, okklyuzion gidrotsefaliya tez rivojlanadi. Likvor gipersekretsiyasi va uning qayta so‘rilishi buzilganligi sababli yon qorincha o‘smalarida gipertenzion-gidrotsefal sindrom tez rivojlanadi. Miya qorinchalari, ayniqsa, yon qorinchalar juda kengayib ketadi.

III qorincha o‘smalari. Bu soha o‘smalarida ham gipertenzion-gidrotsefal sindrom, ya’ni okklyuzion gidrotsefaliya erta rivojlanadi. Buning asosiy sababi III qorinchaning tepa-oldingi qismida joylashgan o‘smada Monro teshigi, pastki-orqa qismida joylashgan o‘smada Silviy suv yo‘liga ki­rish qismining bekilib qolishidir. Biroq yon qorincha o‘smalaridan farqli o‘laroq, III qorincha o‘smalarida o‘choqli nevrologik simptomlar erta paydo bo‘ladi. Shuningdek, III qorinchaning tubida joylashgan vegetativ markazlar qo‘zg‘alishi yoki zararlanishi hisobiga paroksizmal dientsefal sindromlar ham paydo bo‘ladi.

 

13.35-rasm. Xorioidal chigallardan o‘sgan papilloma.

13.36-rasm. Silviy suv yo‘li sohasida o‘sgan anaplastik ependimoma.

 

Talamusning pastki qismida joylashgan o‘smalarda gipotalamus zararlanishi hisobiga organizmda moddalar almashinuvi keskin buziladi. Gipotalamik soha zararlanishi barcha vegetativ funktsiyalarning chuqur buzilishlari bilan kechadi. Ular dientsefal epileptik xurujlar, patologik uyquchanlik, kardiovaskulyar, termoregulyatsiya va moddalar almashinuvi buzilishlari bilan namoyon bo‘ladi.

Turk egari sohasi o‘smalari. Turk egari sohasi o‘smalari ichida eng ko‘p uchraydigani – gipofiz adenomasi va kraniofaringiomalar.

 

13.37-rasm. Gipofiz makroadenomasi.

13.38-rasm. Turk egari sohasidan peshona bo‘lagi tomon o‘sayotgan kraniofaringioma.

 

Gipofiz adenomasining asosiy belgilari – bitemporal gemianopsiya, ko‘ruv nervi atrofiyasi va turk egari kattalashuvi. Ushbu simptomlarni aniqlagan har bir vrach "Bemorda gipofizo‘smasi yo‘qmikan?" degan fikrga keladi. Ma’lumki, gipofiz o‘ta muhim neyroendokrin a’zo hisoblanadi. Gipofiz gormonlari organizmda kechadigan barcha metabolik jarayonlarda bevosita ishtirok etadi. Gipofiz o‘smalari unda ishlab chiqariladigan gormonlar gipersekretsiyasiga sababchi bo‘ladi. Somatotrop gormon (STG) ortiqcha ishlab chiqarilsa, akromegaliya rivojlanadi. Akromegaliyada bemorning yuzi, ayniqsa, burni, pastki jag‘i, qo‘l panjalari kattalashib ketadi. Adreno-kortikotrop gormon (AKTG) gipersekretsiyasi natijasida Kushing sindromi rivojlanadi. Kushing sindromi uchun beso‘naqay semirish, arterial gi­pertoniya, gipokaltsiemiya, osteoporoz, jinsiy zaiflik kabi belgilar xos. Prolaktin gipersekretsiyasi ayollarda laktoreya va amenoreyaga olib kelsa, erkaklarda ginekomastiya va erektil disfunktsiyani keltirib chiqaradi. Qaysi gormon gipersekretsiyasi ro‘y berishi o‘sma gipofizning qaysi qismida o‘sga­niga ko‘p jihatdan bog‘liq. Demak, gipofiz o‘smasida barcha gormonlar miqdori bir xil tarzda oshavermaydi. Bu soha o‘smalarida bosh og‘rig‘i, IKG va ko‘ruv nervi diski dimlanishi kam uchraydi yoki kuzatilmaydi.

Gipofiz adenomasini operativ yo‘l bilan olib tashlash oson. Bu maqsadda, asosan, transsfenoidal usul qo‘llaniladi. Shuningdek, nur va dori bilan davolash usullari ham o‘tkaziladi.

Kraniofaringioma ham turk egari sohasi o‘smalari sirasiga kiradi. Bu o‘sma tug‘ma bo‘lib, gipofizar soha epitelial hujayralarining embrional qoldiqlaridan o‘sadi. Kraniofaringioma turk egariga nisbatan 2 xil tarz­da joylashadi: ekstratsellyar, ya’ni turk egaridan tashqarida va intratsellyar, ya’ni turk egari ichida. Kraniofaringioma, asosan, bolalik va o‘smirlik davrida uchraydigan o‘smadir. Bu o‘smalar juda sekin o‘sadi va ko‘pincha, kistaga aylanadi. Kistaga kaltsinatlar ham to‘planadi.

 

13.39-rasm. Turk egari sohasida o‘sgan kraniofaringioma (sagital kesimda).

13.40-rasm. Turk egari sohasida o‘sgan kraniofaringioma (frontal kesimda).

 

Kasallik klinikasi, asosan, bitemporal gemianopsiya, ko‘rishning pasayishi, adipozogenital distrofiya va boshqa gormonal buzilishlar, ya’ni gipotireoz, qandsiz diabet, gipokortitsizm, gipogonadizm, nanizm bilan namoyon bo‘ladi. O‘sma sekin o‘sganligi bois, bu simptomlar asta-sekin shakllanadi.

 

SUBTENTORIAL O‘SMALAR

Miyacha chodiridan (tentorium cerebelli) pastda joylashgan o‘smalarga subtentorial o‘smalar deb aytiladi. Bu o‘smalar bolalarda ko‘p uchraydi va bosh miya o‘smalarining deyarli 70 % ini tashkil qiladi. Kattalarda esa bu ko‘rsatkich 30 % ga teng.

Subtentorial o‘smalar:

• miyacha o‘smalari;
• shu soha meningiomalari;
• IV qorincha o‘smalari;
• Varoliy ko‘prigi o‘smalari;
• uzunchoq miya o‘smalari;
• VIII nerv nevrinomasi;
• boshqa o‘smalar.

Miyacha o‘smalari. Miyacha o‘smalari uchun xos bo‘lgan asosiy simptomlar – bular miyachaning zo‘rayib boruvchi simptomlari, ya’ni ataksiya, adiodoxokinez, dismetriya, muskullar gipotoniyasi. Bularning ichida ataksiya yaqqol ifodalangan simptom bo‘lib, u juda katta diagnostik ahamiyatga ega. Miyachaning sekin o‘suvchi o‘smasida bemor uzoq vaqt mast odamga o‘xshab gandiraklab yuradi. O‘sma miyachaning chap yarim sharida joylashsa, bemor chap tomonga chayqalib yiqiladi, dismetriya va muskullar gipotoniyasi chap tomonda aniqlanadi, o‘sma miyachaning o‘ng yarim sharida joylashsa, ushbu simptomlar o‘ng tomonda paydo bo‘ladi. Miyacha simptomlarining bir tomonlama namoyon bo‘lishi miyacha yarim sharlari o‘smasi uchun xosdir. Miyacha chuvalchangi o‘smasida statik ataksiya kuzatiladi va nevrologik simptomlar ikki tomonlama namoyon bo‘ladi. Ammo ular bir tomonda kuchliroq ifodalangan bo‘lishi mumkin.

 

13.41-rasm. Miyacha yarim sharida joylashgan astrotsitoma. Kista hosil bo‘layapti.

13.42-rasm. Neyroendokrin kartsinomaning miyachaga bergan metastazi.

 

Subtentorial meningiomalar klinikasi miyacha parenximasidan o‘suvchi o‘smalar klinikasidan farq qiladi. Miyacha parenximasidan o‘suvchi o‘smada dastlab miyacha simptomlari vujudga keladi, gipertenzion sindrom esa keyinroq rivojlanadi. Subtentorial meningiomalarda dastlab ensa-bo‘yin sohasida lokal og‘riqlar va IKG belgilari paydo bo‘ladi, keyinchalik esa miyacha ataksiyasi rivojlanadi.

Miyacha o‘smalari va subtentorial meningiomalar kattalashgan sayin miya ustuni bosilib boradi va o‘rnidan siljiydi, likvor yo‘llari bekilib, okklyuzion gidrotsefaliya rivojlanadi. Agarda miyacha katta ensa teshigi tomon siljisa, uzunchoq miyaning pastki qismi bosilib qoladi, og‘ir bulbar sin­drom rivojlanadi va bemorning nafas olishi keskin buziladi.

IV qorincha o‘smalari. Bu soha o‘smalari eng xavfli o‘smalar sirasiga kiradi. Chunki IV qorincha tubida hayotiy muhim markazlar joylashgan. Bu soha o‘smalarida Lyushko va Majandi teshiklari bekilishi hisobiga gipertenzion-gidrotsefal sindrom (okklyuzion gidrotsefaliya) tez rivojlanadi.

Miya ustunidagi qusish markazlari qo‘zg‘alishi sababli ketma-ket qusishlar kuzatiladi. Bemor boshini qaysi tomonga harakat qildirsa ham qusish ro‘y beraveradi. Qusish IV qorincha o‘smalari uchun xos bo‘lgan Bruns sindromining asosiy belgilaridan biridir. IV qorincha o‘smalarida Bruns sindro­mi boshning vaziyati o‘zgarganda (ko‘pincha, boshni oldinga engashtirsa) likvor yo‘llarining IV qorinchadan chiqish qismi yopilib qolishi sababli to‘satdan paydo bo‘ladi. Bruns sindromining asosiy belgilari – to‘satdan paydo bo‘luvchi kuchli bosh og‘rig‘i, bosh aylanishi, qusish, taxiaritmiya yoki bradiaritmiya, bradipnoe, yuzda tsianoz, terga botish va qisqa vaqt hushdan ketish. Bemor boshini yana avvalgi holatga qaytarsa, ya’ni orqaga buksa, lik­vor yo‘llari yana ochilib bemorning ahvoli yaxshilanadi. Bu sinamani tekshirayotganda bemor to‘satdan o‘lib qolishi ham mumkin. Bunday bemorni bir joydan ikkinchi joyga ko‘chirayotganda uning boshi tagiga baland bo‘lmagan bitta yostiq qo‘yib, gorizontal holatda olib o‘tish kerak. Barcha tekshiruvlar zudlik bilan o‘tkazilishi va tibbiy (neyroxirurgik) yordam zudlik bilan ko‘rsatilishi lozim.

Varoliy ko‘prigi va uzunchoq miya o‘smalari. Miya ustuni o‘smalari uchun juda xos bo‘lgan simptomlar – bular alternirlashgan sindromlar, ya’ni o‘choq tomonda kranial nervlarning periferik falajligi, qarama-qarshi tomonda markaziy tipdagi gemiparez va gemigipesteziyalar. Varoliy ko‘prigi o‘smasida Miyyar-Gubler sindromi, uzunchoq miya o‘smasida Jekson sindromi kabi alternirlashgan sindromlar rivojlanadi.

Miya ustuni o‘smalarida kuzatiladigan alternirlashgan sindromlar insultdagi kabi to‘satdan rivojlanmaydi va yaqqol namoyon bo‘lmaydi. O‘sma kranial nervlar yadrolari joylashgan joyda o‘sa boshlasa, dastlab ularning periferik falajligi vujudga keladi, keyin qarama-qarshi tomonda markaziy gemiparez va gemigipesteziyalar rivojlanadi. Ammo bu simptomlarning qay tarzda namoyon bo‘lishi o‘smaning qaysi tarafga qarab o‘sishiga ko‘p jihatdan bog‘liq.

Miya ustuni o‘smalari hayot uchun o‘ta xavfli bo‘lib, ularni operativ yo‘l yoki boshqa usullar bilan davolash har doim ham kutilgan natijani beravermaydi.

Miyacha-ko‘prik burchagi o‘smalari. Bu soha (ko‘prikning yon tsisternasi) o‘smalari deyarli 90 % holatlarda VIII nerv nevrinomasidir.

VIII nerv nevrinomasi barcha intrakranial joylashgan o‘smalarning 6-8 % ini tashkil qiladi. VIII nerv nevrinomasining dastlabki belgilari – bular bir quloqda shovqin paydo bo‘lishi va eshitishning pasaya borishi. Quloqda shovqin gipoakuziyadan oldinroq boshlanadi. Eshitishning bir quloqda pasayishini bemor har doim ham sezavermaydi, chunki eshitish ikkinchi quloq orqali ta’minlab turiladi. Kasallikning dastlabki paytida bir quloqda eshitish pasayishini faqat audiometriya yordamida aniqlash mumkin. Bu bosqich, odat­da, 2-4 yil davom etadi, chunki VIII nerv nevrinomasi sekin o‘sadi.

Ichki eshituv yo‘lining kengayishi VIII nerv nevrinomasi uchun xos bo‘lgan rentgenologik belgidir. Bu patologik holat chakka suyagi piramidasi Stenvers bo‘yicha rentgen qilinganda aniqlanadi. Ammo VIII nerv nevrinomasida har doim ham ichki eshituv yo‘li kengayavermaydi. VIII nervning vestibulyar qismi zararlanishi vestibulyar nistagm, bosh aylanishi va vestibulyar ataksiya bilan namoyon bo‘ladi.

Ma’lumki, ichki eshituv yo‘lidan VIII nerv bilan birgalikda VII nerv ham o‘tadi. Shu bois VIII nerv nevrinomasida VII nerv ko‘p zararlanadi. O‘sma kattalashgan sayin VII nervni bosa boshlaydi va bir tomonda mimik muskullarning periferik falajligi ri­vojlanadi. Qulog‘ida shovqin bo‘layotgan bemor vrachga ko‘rinmasdan yurishi mumkin. Biroq yuzning qiyshaya boshlashi uni xavotirga soladi va tezda vrachga murojaat qilishga majbur etadi. Mabodo o‘tkir virusli infektsiyalar qo‘shilsa, o‘sma atrofidagi perifokal shish kuchayib, yuz nervi nevropatiyasi o‘tkir rivojlanadi. Bu esa diagnostik xatolarga olib kelishi mumkin. Yana shuni esda tutish lozimki, perifokal shish sababli yuzaga kelgan yuz nervi nevropatiyasi mimik muskullarning engil falajligi bilan namoyon bo‘lishi va davolash muolajalaridan so‘ng tezda tiklanishi mumkin. Demak, yuz nervi nevropatiyasida chuqur tekshiruvlar (masalan, MRT) o‘tkazish talab etiladi.

 

13.44-rasm. Eshituv nervi nevrinomasi.

 

O‘sma kattalashgan sayin u ichki eshituv yo‘lidan chiqib, ko‘prikning yon tsisternasini (miyacha-ko‘prik burchagini) egallay boshlaydi va bu erda joylashgan kranial nervlarni bosadi. VIII, VII va V nervlarning perife­rik falajligi va miyacha simptomlari paydo bo‘lishi miyacha-ko‘prik burchagi sindromi deb ataladi. Bu bo‘shliqda o‘sma juda katta hajmga etadi. VIII nerv zararlanishi – eshitish pasayishi, VII nerv zararlanishi – mi­mik muskullarning periferik falajligi, V nerv zararlanishi – yuzning gomolateral qismida gipesteziyalar paydo bo‘lishiga olib keladi. O‘sma se­kin o‘sganligi tufayli uch shoxli nervga qo‘zg‘atuvchi ta’sir ko‘rsatmaydi va shu bois, trigeminal og‘riqlar har doim kuzatilavermaydi. Biroq korneal reflekslar bir tomonda yaqqol pasaygan bo‘ladi. Yuzda trigeminal og‘riqlarsiz korneal reflekslarning yo‘qolishi V nerv tarmoqlari zararlanishi bilan bog‘liq. Bunday holat VIII nervning katta nevrinomasida kuzatiladi. O‘sma kattalashgan sayin dislokatsion sindrom shakllanib IKG rivojlana boradi.

Tashxis va qiyosiy tashxis. Bosh miya o‘smasiga gumon qilingan taqdirda yoki qiyosiy tashxis o‘tkazish zarurati paydo bo‘lsa tashxis qo‘yish algoritmiga amal qilish zarur.

        Tashxis qo‘yish algoritmi

• Zo‘rayib boruvchi va surunkali kechuvchi sub’ektiv simptomlar (bosh og‘rig‘i, bosh aylanishi, qusish, ko‘rish pasayishi, yurganda chayqalib ketish, ruhiy buzilishlar).
• Zo‘rayib boruvchi o‘choqli nevrologik va neyropsixologik simptomlar (markaziy falajliklar, sezgi buzilishlari, epileptik xurujlar, parkinsonizm, giperkinez, ataksiya, afaziya, apraksiya va agnoziyalar).
• Zo‘rayib boruvchi intrakranial gipertenziya yoki okklyuzion gidrotsefaliya belgilari, dislokatsion sindrom paydo bo‘lishi.
• Neyroendokrin buzilishlar (ayniqsa, turk egari sohalari o‘smasida).
• Oftalmologik simptomlar (ko‘ruv nervi atrofiyasi va disk dimlanishi, ambliopiya yoki amavroz, Foster-Kennedi sindromi).
• Lyumbal punktsiyada likvorning katta bosim bilan chiqishi, oqsil-hujayra dissotsiatsiyasi.
• Kraniogrammada kalla suyagi shakli o‘zgarishi (ayniqsa, bolalarda), turk egari destruktsiyasi (ayniqsa, gipofiz o‘smalarida) va intrakranial gipertenziyaga xos boshqa rengenologik o‘zgarishlar.
• KT, MRT, PET, MRA kabi tekshiruvlar.

      Bu tekshiruvlar yordamida o‘sma joylashgan joy, atrofdagi to‘qimalar holati, uning qaysi to‘qimadan o‘sayotganligi, ba’zida gistologik tuzilishi, gidrodi­namika va likvorodinamikaga ta’siri kabi muhim ma’lumotlarni olish mumkin.

Tashxis qo‘yishda neyrovizualizatsiya usullari imkoniyati, albatta juda yuqori. Biroq, shunday neyrodegenerati kasalliklar borki, ular MRT tekshiruvlarida ham o‘smalarni eslatadi (pastdagi rasmlarga qarang).

 

KT va MRT da o‘smani eslatuvchi turli patologik holatlar va kasalliklar

 

13.45-rasm. Markaziy pontin mielinoz.

13.46-rasm. OITS bilan kasallangan bemordagi tuberkulemalar. Kista hosil qilgan astrotsitomalarga o‘xshaydi.

13.47-rasm. Psevdotumoral nekroz. Gamma pichoq bilan kavernomani bartaraf etgandan so‘ng yuzaga kelgan nekrotik o‘choq.

13.48-rasm. Tarqoq skleroz. Ko‘prik, miyacha va ichki kapsulani egallagan sklerotik chandiqlar. Agressiv tarzda o‘sayotgan astrotsitomaga o‘xshaydi.

13.49-rasm. Tarqoq skleroz. Glial to‘qima o‘smalariga o‘xshab namoyon bo‘lyapti.

13.50-rasm. O‘tkir tarqoq entsefalomielit. Kista hosil qiluvchi o‘smalarga o‘xshaydi.

13.51-rasm. O‘smaga o‘xshab namoyon bo‘layotgan kortikal displaziya.

13.52-rasm. O‘smaga o‘xshab namoyon bo‘layotgan kortikal displaziya.

 

Davolash usullari. Bosh miya o‘smalarida bemorlarni davolashning bir qancha usullari mavjud.

Xirurgik usul – operatsiya yo‘li bilan o‘smani olib tashlash. Keng tarqalgan ushbu usul, ayniqsa, xavfsiz o‘smalarni olib tashlashda o‘ta samaralidir.

Nur bilan davolash – nur bilan ta’sir o‘tkazib, o‘smaning o‘sishini to‘xtatish usuli. Operatsiya yo‘li bilan davolashga monelik qiluvchi holatlarda nur bilan davolash tanlanadi. Aksariyat xavfli o‘smalarda operatsiya va nur bilan davolash usullari birgalikda qo‘llaniladi. Avval operatsiya yo‘li bilan o‘sma olib tashlanadi va keyin nur bilan davolash o‘tkaziladi. Qo‘shimcha ravishda nur bilan davolashni qo‘llash o‘sma qaytalanishi va boshqa a’zolarga metastaz berishining oldini oladi.

Kimyoterapiya usuli – kimyoviy vositalarni qo‘llab davolash usuli. Bu usul boshqa usullari bilan birgalikda ham olib boriladi.

Simptomatik davolash, asosan, o‘sma atrofidagi perifokal shish va gipertenzion-gidrotsefal sindromni kamaytirish uchun qo‘llaniladi. Bu maqsadda kortikosteroidlar keng qo‘llaniladi. Masalan, deksametazon 8-12 mg dan kuniga 3 mahal qilinadi. Deksametazon qisqa muddat (7-10 kun) qo‘llaniladi. Agar kimyoterapiya o‘tkazish zarurati tug‘ilib qolsa, deksametazon berish to‘xtatiladi. Shuningdek, giperosmolyar dorilar, ya’ni 1 kg tana vazniga 1-1,5 g mannitol, kuniga 40­80 mg laziks ham beriladi. Bosh og‘riqlarni kamaytirish uchun analge-tiklar, ba’zida narkotik analgetiklar, epileptik xurujlar oldini olish yoki ularni bartaraf etish uchun antikonvulsantlar (karbamazepin) tavsiya etiladi.

 

BOSh MIYaNING METASTATIK O‘SMALARI

 

Bosh miyaning metastatik o‘smalari, odatda, o‘sma hujayralarining boshqa a’zolardan arterial qon tomirlar orqali bosh miyaga etib kelishi sababli rivojlanadi. Shu bois bosh miyaning metastatik o‘smalari vaskulyarizatsiya kuchli bo‘lgan sohalar, ya’ni bosh miya katta yarim sharlarida ko‘p uchraydi. Metastatik o‘smalar juda ko‘p hollarda supratentorial joylashadi. Bosh miyaning metastatik o‘smalari, ko‘pincha, o‘pka raki sababli rivojlanadi. Kam hollarda ko‘krak bezi raki, melanoma, bo‘yrak va to‘g‘ri ichak raklari bosh miyaga metastaz beradi.

Kalla suyagida joylashgan metastatik o‘smalar juda kam hollarda miya to‘qimasiga o‘sib kiradi. Chunki bunga bosh miyaning qattiq pardasi to‘sqinlik qiladi. Dura mater kalla suyagida joylashgan o‘ta xavfli o‘smalarning bosh miya tomon infiltrativ yo‘l bilan o‘sishiga to‘sqinlik qiladi. Agarda kal­la suyagining metastatik o‘smasi bosh miya to‘qimasiga o‘ta olsa yoki kranial nervlarni zararlasa, nevrologik simptomlar vujudga keladi. Shuningdek, bu o‘smalar qattiq parda sinusi okklyuziyasiga sababchi bo‘lib, og‘ir holatni yuzaga keltirishi mumkin.

Metastatik o‘smalar klinikasi, ko‘pincha, insultga o‘xshab boshlanadi. Lokal nevrologik simptomlarning insultsimon tarzda o‘tkir paydo bo‘lishi, ko‘p hollarda, o‘smaga qon quyilish bilan bog‘liq. Chunki o‘smaning tomirlari mo‘rt bo‘ladi. O‘smaga qon quyilishi, asosan, AQB ko‘tarilganda ro‘y beradi. Bunday paytlarda bemorga "Miya insulti" tashxisi qo‘yiladi. Agarda chuqur tekshiruvlar o‘tkazilmasa, o‘sma kasalligi e’tibordan chetda qoladi.

Metastatik o‘smalar bosh miyaning turli sohalarida paydo bo‘lishi mumkin. Ularning ba’zilari o‘choqli nevrologik simptomlar bilan namoyon bo‘lsa, boshqa birlari nevrologik simptomlarsiz kechadi. Metastatik o‘smalarning klinik belgilari o‘tkir virusli respirator infektsiyalardan so‘ng ham vujudga keladi va nevrologik simptomlar asta-sekin zo‘raya boradi. Bunday paytlarda kasallik meningoentsefalitga o‘xshab kechadi va bu holat ham diag­nostik xatolarga sababchi bo‘ladi.

Metastatik o‘smalarning deyarli barchasida kuchli intoksikatsiya rivojlanadi. Buning asosiy sababi – o‘smaning parchalanib turishi va o‘sma to‘qimalaridagi dismetabolizm. Toksik entsefalopatiya kuchli bosh og‘rig‘i, qusish, bosh aylanishi, uyqu buzilishi, ruhiy buzilishlar, xotira pasayishi va umumiy holsizlik kabi belgilar bilan namoyon bo‘ladi. Ularni vaqtincha bo‘lsa-da, dorilar bilan korrektsiya qilish mumkin. Davolash muolajalaridan so‘ng bemorning ahvolida ijobiy o‘zgarishlar paydo bo‘ladi.

Ba’zida bosh miyaning metastatik o‘smalari toksik mielopatiya bilan namoyon bo‘ladi. Bunday paytlarda tserebral simptomlardan spinal simptomlar ustunlik qiladi. Bu holat, ko‘pincha, miya qorinchalari va subaraxnoidal tsisternalarda joylashgan o‘smalarda kuzatiladi.

Metastaz ko‘p hollarda bosh miya parenximasida rivojlanganligi bois, IKG va ko‘ruv nervi diski dimlanishi kam uchraydi yoki ular paydo bo‘lgunga qadar tashxis aniqlanadi. Bosh miyaning metastatik o‘smasida perifokal shish yaqqol ifodalangan bo‘ladi. Aksariyat hollarda, davolash muolajalaridan so‘ng lokal simptomlar yo‘qoladi. Bu esa perifokal shish yo‘qolishi bilan bog‘liq.

Bosh miyaning metastatik o‘smalarida intrakranial gemorragiya, tserebral ishemiya, miya venalari trombozi, miya tomirlari emboliyasi kabi patologik holatlar ham kuzatiladi. Bemorning umumiy ahvoli juda og‘ir bo‘lib, u ozib ketadi. Kalla suyagining asosida joylashgan miya pardalarining metastatik o‘smalari yassi holda o‘sadi va bir qancha kranial nervlarni zararlaydi. Bunga Garsen sindromi deb aytiladi. Bu sindrom, ko‘pincha, kalla suyagi asosida paydo bo‘lgan kartsinoma va sarkomalarda rivojlanadi. Bosh miyaning metastatik o‘smasi aniqlangan holatlarda boshqa a’zolarni (o‘pka, ko‘krak bezi, oshqozon-ichak sistemasi va h.k.) ham chuqur tekshirish zarur.

 

ORQA MIYa VA UMURTQA POG‘ONASI O‘SMALARI

 

Orqa miya va uning atrofidagi to‘qimalardan o‘suvchi o‘smalarga orqa miya o‘smalari deb aytiladi. Bular birlamchi o‘smalar hisoblanadi. Epi- va subdural bo‘shliqlarda joylashib, orqa miyani zararlaydigan o‘smalar ham orqa miyaning birlamchi o‘smalaridir. Orqa miyaning birlamchi o‘smalari bosh miyaning birlamchi o‘smalariga qaraganda 5-6 barobar kam uchraydi.

Orqa miya o‘smalaridan umurtqa pog‘onasida o‘suvchi o‘smalarni farqlash lozim. O‘sma umurtqa pog‘onasida o‘sib, umurtqa kanaliga siljib, orqa miya, uning ildizchalari, pardalari va qon tomirlarini bosib qo‘ysa yoki ushbu to‘qimalarga metastaz bersa, bunday o‘smaga orqa miyaning ikkilamchi o‘smasi deb aytiladi. Bularga umurtqa kanali sohasi yoki uning atrofida joylashgan tuberkuloma, gumma, limfogranulema, xolesteatoma va parazitar kistalarni misol qilib ko‘rsatish mumkin. Shuningdek, organizmning boshqa to‘qimalarida o‘sib, orqa miyaga metastaz bergan o‘smalar ham orqa miyaning ikkilamchi o‘smalari sirasiga kiradi.

Orqa miya o‘smalari tasnifi

1. Intramedullyar o‘smalar

• Astrotsitoma
• Ependimoma
• Glioblastoma
• Dermoid va epidermoid kistalar
• Teratoma, lipoma
• Gemangioblastoma
• Metastatik o‘smalar

2. Intradural ekstramedullyar o‘smalar

• Meningioma
• Neyrofibroma
• Lipoma
• Metastatik o‘smalar

3. Epidural ekstramedullyar o‘smalar

• Metastatik o‘smalar (o‘pka, sut bezi va prostata raklari)
• Umurtqa pog‘onasining birlamchi o‘smalari
• Xloroma – leykemik hujayralarning fokal infiltratsiyasi
• Angiolipoma.

Turlari. Orqa miyaga nisbatan joylashgan joyiga qarab, intramedullyar va ekstramedullyar o‘smalar farq qilinadi:

1. Intramedullyar – orqa miyaning o‘zidan o‘suvchi o‘sma;
2. Ekstramedullyar – spinal ildizcha, parda, qon tomir va epidural yog‘ qatlamidan o‘sgan o‘smalar.

O‘z navbatida ekstramedullyar o‘smalar ham 2 turga bo‘linadi:

• subdural – qattiq parda ichkarisida joylashgan;
• epidural – qattiq parda tashqarisida joylashgan.

 Ekstramedullyar o‘smalar ichida eng ko‘p uchraydigani – bular meningioma (araxnoidendotelioma) va nevrinomalar. Meningiomalar ekstra­medullyar o‘smalarning deyarli yarmini (50 %) tashkil qiladi va odatda, subdural joylashadi. Meningioma­lar orqa miya pardasi yoki uning tomirlarida o‘suvchi o‘smalar bo‘lib, qattiq pardaga birikkan holda o‘sadi. Nevrinoma orqa miya ildizchalarining shvann hujayralaridan o‘suvchi o‘sma bo‘lib, barcha ekstramedullyar o‘smalarning 40 % ini tashkil qiladi. Nevrinoma parchalanib, unda kista hosil bo‘lib turadi.

 

13.53-rasm. Orqa miyaning bo‘yin-ko‘krak sohasida intramedullyar joylashgan astrotsitoma.

 

Orqa miya o‘smalari 80 % holatlarda ekstramedullyar, 20 % - intramedullyar joylashadi. Demak, intramedullyar o‘smalar kam uchraydi. Intrame­dullyar o‘smalardan ependimomalar ko‘p, gliomalar (astrotsitomalar) esa kam uchraydi. Shuningdek, kam uchraydigan o‘smalar sirasiga gemangioma, sarkoma va granulemalar kiradi. Kek­sa yoshda esa orqa miya raki metastazi ko‘p uchraydi. Gliomalar (ependimo­ma, astrotsitoma, oligodendroglioma, multiform glioblastoma, medullo­blastoma) barcha intramedullyar o‘smalarning 80 % ini tashkil qiladi. Bunday o‘smalar, ko‘pincha, orqa miyaning kulrang moddasida paydo bo‘ladi va vertikal yo‘nalishda o‘sadi. O‘sma o‘sgan joyda orqa miya voronkaga o‘xshab kengayadi.

 

13.54-rasm. Orqa miyaning ko‘krak segmentlari sohasida joylashgan ependimomalar.

 

Ependimoma markaziy kanal (canalis centralis) ependimasida o‘sadi va atrofdagi to‘qimalardan yaqqol ajralib turadi.

Orqa miyaning pastki qismida o‘sadigan ependimoma ot dumi ildizchalari orasida joylashadi va kat­ta hajmga etadi. Bunday o‘smani operatsiya yo‘li bilan butunlay olib tashlash mumkin. Boshqa intramedul­lyar o‘smalarni (ependimomadan tashqari) butunlay olib tashlash imkoni yo‘q. Orqa miyaning kulrang moddasidan o‘suvchi astrotsitomalar kistaga aylanish xususiyatiga ega, oq moddasidan o‘suvchi fibrillyar astrotsitomalar esa kistaga aylanmaydi.

Orqa miya o‘smalari klinikasi. Klinik simptomlar shakllaniishi o‘smaning qanday joylashganligiga ko‘proq bog‘liq. Chunki ekstramedullyar va intramedullyar o‘smalarning klinikasi bir-biridan farq qiladi.

Ekstramedullyar o‘smalar klinikasi. Ekstramedullyar o‘smalar orqa miyaga nisbatan quyidagicha joylashishi mumkin:

• ventral – orqa miyaning old qismida, ya’ni ikkala oldingi spi­nal ildizchalar orasida;
• ventrolateral – orqa miyaning yon tomonida, ya’ni tishsimon bog‘lam bilan oldingi ildizcha orasida;
• dorsolateral – orqa miyaning orqa tomoniga yaqin, ya’ni orqa spinal ildizcha va tishsimon bog‘lam orasida;
• dorsal – orqa miyaning orqa qismida, ya’ni ikkala orqa spinal ildizchalar orasida.

Ekstramedullyar o‘smalar ichida dorsal yoki dorsolateral joylashgan o‘smalar ko‘p uchraydi. Ekstramedullyar o‘smalar klinikasi ketma-ket keluvchi 3 bosqichli sindromdan iborat:

• ildizcha sindromi – radikulyar og‘riqlar bilan namoyon bo‘ladi (1-bosqich);
• orqa miya ko‘ndalangining yarmi zararlanishi – Broun-Sekar sindromi rivojlanishi bilan namoyon bo‘ladi (2-bosqich);
• orqa miya ko‘ndalangining to‘la zararlanishi – zararlangan joydan pastda to‘la falajliklar va sezgi buzilishlari paydo bo‘ladi (3-bosqich).

 Ekstramedullyar o‘smalarning dastlabki klinik belgisi – bu radiku­lyar og‘riqlar (1-bosqich). Ular irra­diatsiya qilish xususiyatiga ega. Shu­ningdek, zararlangan sohada ildizcha (segmentar) tipida sezgi buzilishlari, pay, periostal va teri reflekslarining pasayishi yoki yo‘qolishi kuzatiladi. O‘sma kattalashgan sayin orqa miyaning ezilish simptomlari paydo bo‘la boshlaydi. Keyinchalik bunga o‘tkazuvchi tipda sezgi buzilish­lari qo‘shiladi, ya’ni qarama-qarshi tomonda yuzaki, zararlangan tomon­da chuqur sezgi buziladi. Shu bilan birga yon ustundan o‘tuvchi piramidal yo‘llar zararlanishi hisobiga o‘choq tomonda markaziy falajlik rivojlanadi. Simptomlarning bu tarzda na­moyon bo‘lishi Broun-Sekar sindromi deb yuritiladi (2-bosqich). Keyinchalik orqa miya ko‘ndalangiga to‘la zararlanadi, ya’ni zararlangan joydan pastda to‘la falajlik va sezgi buzilishlari paydo bo‘ladi, tos a’zolari funtsiyasi buziladi (3-bosqich).

 

13.55-rasm. Orqa miyani ezib qo‘ygan ekstramedullyar o‘sma.

 

Eslatma. Ekstramedullyar o‘sma radikulyar og‘riqlar bilan boshlanadi.

 

Intramedullyar o‘smalar klinikasi. Ushbu o‘smalar dissotsialashgan tipda sezgi buzilishlari, atrofik falajliklar va kam hollarda vegetativ-trofik buzilishlar bilan boshlanadi, radikulyar og‘riqlar esa kuzatilmaydi. Intramedullyar o‘sma yon ustun tomon o‘sa boshlasa, avval medial joylashgan kalta o‘tkazuvchi yo‘llar, keyinchalik lateral joylashgan uzun yo‘llar zararlanadi. O‘tkazuvchi tipda sezgi buzilishlarining bu tarzda namoyon bo‘lishi, asosan, bo‘yin segmentlarida joylashgan intramedullyar o‘smalarda kuzatiladi. Tananing pastki qismidan sezgi impulslarini olib keluvchi spinotalamik yo‘l yon ustunda lateral joylashgan, tananing yuqori qismidan keluvchi yo‘llar esa yon ustunda medial joylashgan bo‘ladi. Bunga Auerbax-Flatau qonuni (yon ustundagi uzun sezgi yo‘llarining ekstsentrik joylashish qonuni) deb ataladi. Shuning uchun ham yuqori spinal segmentlarda joylashgan intramedullyar o‘smada o‘tkazuvchi tipda sezgi buzilishlari avval tananing yuqori qismida paydo bo‘ladi va o‘sma kattalashgan sayin sezgi buzilishlari tananing pastki qismiga tushib keladi.

 

Eslatma. Intramedullyar o‘sma radikulyar og‘riqlarsiz boshlanadi.

 

Bo‘yin kengligi segmentlaridan o‘sgan intramedullyar o‘smalarda muskullar atrofiyasi ham yaqqol ko‘zga tashlanadi. Intramedullyar o‘smalar uchun Broun-Sekar sindromi xos emas, subaraxnoidal bo‘shliq tiqilishi ham juda kech rivojlanadi. Kasallikning so‘nggi bosqichida orqa miya ko‘ndalangi to‘la eziladi va buning natijasida zararlangan joydan pastda o‘tkazuvchi tipda sezgi buzilishlari, markaziy falajliklar, siydik va najas tutilishi kuzatiladi.

Orqa miya o‘smalari klinikasi

Orqa miya o‘smalarining klinikasi uning lokalizatsiyasiga ko‘p jihatdan bog‘liq. O‘sma lokalizatsiyasiga qarab orqa miyaning quyidagi o‘smalari farqlanadi: 1) kraniospinal; 2) bo‘yin; 3) ko‘krak; 4) bel-dumg‘aza; 5) epiko-nus; 6) konus; 7) "ot dumi" o‘smalari.

Kraniospinal o‘smalar – ustki qismi orqa kranial chuqurcha ichida, pastki qismi umurtqa kanali ichida joylashgan o‘smalar. Bunday o‘smalar orqa kranial chuqurcha tuzilmalarini (uzunchoq miya, miyacha) va orqa miyaning yuqori qismini egallagan bo‘ladi.

Miya ustuni, IV qorincha, miyacha, bulbar nervlar, bo‘yin segmentlarining orqa miya ildizchalari va pardasidan o‘suvchi o‘smalar kraniospinal o‘smalar shaklini oladi. Bular, aso­san, birlamchi o‘smalar, ya’ni glio­ma, meningioma, ependimoma, nevrinoma, xondromalar. Shuningdek, kraniospinal sohada ikkilamchi o‘smalar ham uchraydi. Bular boshqa a’zolardan tarqalgan metastatik o‘smalardir.

 

13.56-rasm. IV qorinchada joylashgan ependimoma. Likvor yo‘llari orqali orqa miyaga ham tarqalgan.

 

Kraniospinal o‘smalar klinika­si uning o‘sa boshlagan joyi, qaysi tomonga qarab o‘sishi, xavfli yoki xavfsizligi hamda likvor yo‘llariga ko‘rsatgan ta’siriga ko‘p jihatdan bog‘liq. Orqa kranial chuqurchadan o‘sgan o‘smalar katta ensa teshigi orqali pastga qarab yo‘naladi va umurtqa kanali ichiga o‘sib kirib, orqa miya va uning ildizchalarini ezib (bosib) qo‘yadi. Orqa miyaning ustki qismidan o‘sgan o‘smalar ham katta ensa teshigi orqali kalla suyagi ichi tomon o‘sadi va uzunchoq miyaning pastki qismini zararlaydi.

Kraniospinal o‘smalar, asosan, bulbar sindrom, miyacha simptomlari va mar­kaziy tetraplegiya (tetraparez) bilan namoyon bo‘ladi. Agar o‘sma orqa kranial chuqurchaning pastki qismida o‘sa boshlasa, avval bulbar va miyacha simptomlari vujudga keladi, keyin esa markaziy tetraparez rivojlana boshlaydi. Shuningdek, o‘tkazuvchi tipda sezgi buzilishlari kuzatiladi. Uzunchoq miyada joylashgan hayotiy muhim markazlar zararlanishi hisobiga yurak urishi va nafas olish faoliyati ham buziladi. Bunday paytlarda bemorning ahvoli og‘irlashib qoladi.

Orqa miyadan boshlanuvchi kraniospinal o‘smalarning aksariyati ekstramedullyar o‘smalardir. Umurtqa kanalining yuqori qismida joylashgan ekstramedullyar o‘smalar dastlab kraniotservikalgiya, ya’ni bo‘yin-ensa sohasida radikulyar og‘riqlar bilan namoyon bo‘ladi. Chunki orqa miyaning S₁- S₃ segmentlari ildizchalari ensa va bo‘yin sohalarini innervatsiya qiladi. Bu radikulyar og‘riqlar elka va qo‘llarga irradiatsiya beradi. Keyinchalik o‘sma to‘siq kam bo‘lgan tomon, ya’ni pastga yoki yuqoriga o‘sa boshlaydi. Yuqoriga qarab o‘sgan o‘sma uzunchoq miyaning pastki qismidan chiqadigan bulbar nervlarni va uzunchoq miyaning o‘zini zararlaydi. Buning natijasida bulbar sindrom rivojlanadi. Likvor yo‘llari okklyuziyasi rivojlansa, gipertenzion-gidrotsefal sindrom paydo bo‘ladi, Bruns sindromi shakllanadi va bemorning ahvoli juda og‘irlashadi. Bu paytga kelib markaziy tetraplegiya, tetranesteziya rivojlangan va tos a’zolari funktsiyasi buzilgan bo‘ladi.

Yuqori spinal segmentlarda intramedullyar joylashgan o‘smalar dastlab segmentar tipda dissotsiyalashgan sezgi buzilishlari bilan namoyon bo‘ladi.

Dissotsiyalashgan tipda sezgi buzilishlari yuz (V nervning spinal yadrosi), elka sohasi va qo‘llarda kuzatiladi. Qo‘llarda atrofik falajliklar paydo bo‘ladi. Ushbu intramedullyar o‘smalar uzunchoq miyani ham zararlay boshlasa, bulbar sindrom (disfagiya, disfoniya, dizartriya) vujudga keladi. O‘sma orqa miya va uzunchoq miyani yon tomonlarga siljita boshlasa, likvor yo‘llari bekilib, okklyuzion gidrotsefaliya rivojlanadi. Agar o‘sma oldingi spinal arteriyani bosib qo‘ysa, aralashgan tetraparez rivojlanadi, ya’ni qo‘llarda periferik, oyoqlarda markaziy paraparez paydo bo‘ladi. Kraniospinal o‘smalarning intramedullyar turi klinikasi siringomielobulbiya klinikasiga o‘xshab ketadi.

Orqa miyaning bo‘yin qismi o‘smalari. Yuqori bo‘yin segmentlari (C₁-C₄) sohasi o‘smasida spastik tetraparez va zararlangan joydan pastda o‘t-kazuvchi tipda sezgi buzilishlari kuzatiladi. C₄ segmentning zararlani­shi diafragma falaji, ya’ni hiqichoq, nafas olish qiyinligi va yo‘tal bilan namoyon bo‘ladi. Bo‘yin kengligida (C₅-C₈, Th₁) joylashgan o‘smalar qo‘llarda atrofik, oyoqlarda esa spastik fa-lajlikni yuzaga keltiradi. Shuningdek, C₈-Th₁ segmentlari zararlanishi hisobiga Gorner sindromi (ptoz, mioz, enoftalm) rivojlanadi.

 

13.57-rasm. Intramedullyar joylashgan gemangioblastoma.

 

Ekstramedullyar o‘smalarda dastlab bo‘yin, elka va qo‘llarda radikulyar og‘riqlar paydo bo‘ladi, spinal falajliklar keyin rivojlanadi. Intramedullyar o‘smalarda avval dissotsialashgan tipda sezgi buzilishlari va atrofik falajliklar yuzaga keladi. Keyinchalik spastik falajliklar va o‘tkazuvchi tipda sezgi buzilishlari qo‘shiladi.

Orqa miyaning ko‘krak qismi o‘smalari orqa miyaning boshqa sohalari o‘smalariga qaraganda ko‘proq uchraydi. Bu soha o‘smasida radikulyar og‘riqlar belbog‘ ko‘rinishida namoyon bo‘ladi. O‘smaning dastlabki bosqichida bu og‘riqlar xuddi xoletsistit va pankreatitda kuzatiladigan xurujsimon og‘riqlarga o‘xshab kechadi. Lekin somatik etiologiyali og‘riqlarda radikulyar tipdagi sezgi buzilishlari kuzatilmasligini esda tutish lozim.

 

13.58-rasm. Ko‘krak qafasining ko‘p qismlariga metastaz bergan kartsinoma.

13.59-rasm. Intramedullyar joylashgan medulloblastoma.

 

Ko‘krak sohasi o‘smalarida paydo bo‘lgan radikulyar og‘riqlar, segmentar tipda sezgi buzilishlari va qorin reflekslari pasayishi kabi aniq ifodalangan simptomlar o‘sma joylashgan joyni to‘g‘ri aniqlashga yordam beradi. Qo‘llar zararlanmaydi, ikkala oyoqda esa spastik paraparez rivojlanadi. Zararlangan joydan pastda o‘tkazuvchi tipda sezgi buzilishlari vujudga keladi. Orqa miya ko‘ndalangiga to‘la zararlansa, tos a’zolari funktsiyasi markaziy tipda buziladi, ya’ni siydik va najas tutilishi kuzatiladi.

Bel-dumg‘aza sohasi o‘smalari yuqori bel segmentlari (L₁-L₄), epikonus (L₄–S₂) va konus (S₃–S₅) sohasida joylashadi. Yuqori bel segmentlari sohasida joylashgan o‘smalarda oyoqning oldingi yuzasi bo‘ylab radikulyar og‘riqlar, tizza refleksi yo‘qolishi, son nervi innervatsiya qiluvchi muskullar atro-fiyasi kuzatiladi. Axill refleks saqlanib qoladi.

Epikonus sindromida bel va "egar" sohasi, ikkala sonning orqa qismi, boldir va oyoq panjalari tagida radikulyar og‘riqlar paydo bo‘ladi, gipesteziya ku­zatiladi. Shuningdek, dumba va sonning orqa muskullari hamda boldir muskullari atrofiyaga uchraydi. Oyoqning old tomoni muskullari vaqtincha saqlanib qoladi. Axill refleks yo‘qoladi. Siydik va najas tutilishi kuzatiladi.

 

13.60-rasm. Lyumbosakral sohada joylashgan ependimoma.

13.61-rasm. Beshinchi (L₅) bel umurtqasidan spinal kanal tomon o‘sgan xordoma.

 

Konus sindromi orqa miyaning pastki qismi o‘smalarida paydo bo‘ladi. Falajliklar kuzatilmaydi. Anogenital sohada sezgi buziladi, anal ref­leks yo‘qoladi, tos a’zolari funktsiyasi periferik tipda buziladi, ya’ni siydik va najas tuta olmaslik kuzatiladi. Keyinchalik dumg‘aza sohasida trofik yaralar ham paydo bo‘ladi.

Ot dumi o‘smalari (L₂–S₅) sekin o‘sadi va odatda, kattalashib ketgandan keyin aniqlanadi. Juda kuchli radikulyar og‘riqlar bilan namoyon bo‘ladi. Og‘riqlar dumba va anogenital sohada aniqlanadi. Ular butun oyoq bo‘ylab irradiatsiya qiladi. Yo‘talganda, aksa urganda va tana holatini gorizontal yoki vertikal holatga o‘zgartirganda og‘riqlar kuchayadi. Ba’zida bemor "radi­kulit" tashxisi bilan davolanib yuradi. Og‘riqlar kuchayavergach bemor jiddiyroq tekshiruvlardan (masalan, MRT) o‘tadi va ot dumi o‘smasi aniqlanadi.

Og‘riq kuzatilgan sohalarda radikulyar tipda sezgi buzilishlari kuzatiladi. Ikkala oyoqda atrofik falajlik rivojlanadi, tizza, axill va tovon reflekslari so‘nadi. Bu simptomlar, odatda, asimmetrik tarzda namoyon bo‘ladi. Bemor siydik va najas tuta olmaslikdan shikoyat qiladi. U siydik va najas chiqishini sezmaydi.

Orqa miyaning metastatik o‘smalari. Bu o‘smalar, odatda, ekstradural joylashadi. Kasallik belgilari ekstradural o‘smalar klinikasiga o‘xshab kechadi, biroq xavfli o‘smalarning klinikasi xavfsiz o‘smalar klinikasidan biroz farq qiladi. Xavfsiz o‘smalar kattalashgan sayin atrofdagi to‘qimalarni bosib, ya’ni ezib boraversa, xavfli o‘smalar to‘qimalarning ichiga o‘sib kiradi va ular destruktsiyaga uchraydi. Buning natijasida in­toksikatsiya rivojlanadi va toksinlarning orqa miya to‘qimalariga zararli ta’siri sababli intoksikatsiyaga xos qo‘shimcha simptomlar vujudga keladi, ya’ni spinal reflekslar ikki tomonlama oshadi, patologik reflekslar va neyropatik og‘riqlar kuzatiladi.

Radikulyar og‘riqlar → Broun-Sekar sindromi → orqa miyaning to‘la ko‘ndalang zararlanishi kabi ketma-ketlik, har doim ham orqa miyaning ekstramedullyar joylashgan xavfli o‘smalari (metastatik o‘smalar) uchun xos bo‘lavermaydi. Orqa miya o‘smalari, ayniqsa, ekstramedullyar o‘smalarga tashxis qo‘yishda likvor silkinishi simptomi o‘ta muhim ahamiyatga ega.

Umurtqa pog‘onasi o‘smalari. Orqa miyaning kompressiyasini yuzaga keltirishi mumkin bo‘lgan o‘smalar ichida umurtqa pog‘onasi o‘smalari alohida o‘rin tutadi. Umurtqa pog‘onasining birlamchi va ikkilamchi (metastatik) o‘smalari farq qilinadi. Birlamchi o‘smalar, o‘z navbatida, xavfsiz va xavf­li turlarga ajratiladi. Birlamchi xavfsiz o‘smalarga yirik hujayrali o‘smalar, gemangioma, osteoma, xondroma, mieloma va kistalar, birlamchi xavfli o‘smalarga osteosarkoma, xondrosarkoma, mielosarkoma kabi o‘smalar kiradi.

Umurtqa pog‘onasining ikkilamchi o‘smalari boshqa a’zolarda o‘sgan xavfli o‘smalarning umurtqa pog‘onasiga metastazi sababli vujudga keladi. Shuning uchun ham bunday o‘smalar metastatik o‘smalar deb yuritiladi. Ayniqsa, umurtqa pog‘onasiga yaqin joylashgan a’zolarda o‘sgan xavfli o‘smalar, masalan, gipernefroma metastazi ko‘p uchraydi. Umurtqa pog‘onasining xavfli o‘smalari ekstramedullyar o‘smalar klinikasiga o‘xshab kechadi.

O‘sma joylashgan joyda lokal og‘riqlar paydo bo‘ladi va ular ushbu sohani perkussiya qilganda kuchayadi. Og‘riq yo‘talganda va aksa urganda ham kuchayadi. Xavfli o‘smalarda umurtqa suyagining patologik sinishi va o‘tkir spi­nal simptomlar (pastki paraplegiya va h.k.) paydo bo‘lishi mumkin. Chunki, xavfli o‘smalar umurtqa suyagini destruktsiyaga uchratadi.Umurtqa pog‘onasi o‘smalari spinal nervlar, ildizchalar va orqa miyani bosib qo‘ysa, zararlangan joyga xos nevrologik simptomlar rivojlanadi.

Orqa miya va umurtqa pog‘onasi o‘smalarida likvor silkinishi simptomini tekshirish o‘ta muhim. Umurtqa pog‘onasi bo‘ylab perkussiya qilganda paydo bo‘ladigan og‘riqlar likvor silkinishi bilan bog‘liq. Likvor silkinishi tufayli o‘sma atrofida joylashgan spinal ildizchalar qo‘zg‘aladi va irradiatsiya qiluvchi og‘riqlar yuzaga keladi. Likvor silkinishi simptomi, intramedullyar o‘smalar uchun emas, balki ekstramedullyar o‘smalar uchun xos.

Professor Zarifboy Ibodullaev

Do‘stlaringiz bilan bo‘lishing