BOSh MIYa TOKSOPLAZMOZI

Etiologiyasi i patogenezsi. Kasallik chaqiruvchisi moxoplasma gondii hisoblanadi. Uning etilgan shakllari, ya’ni ootsistalar mushuksimonlar oilasiga kiruvchilarning ingichka ichagida hayot kechiradi. Ootsistalar ushbu hayvonlarning axlati bilan tashqariga tushadi. Ootsistalar odam organizmiga, asosan peroral yo‘l bilan tushadi. Biroq, ootsistalar terining ochiq jarohatlari orqali ham organizmga o‘tishi mumkin. Shuningdek, infektsiya homilador onadan bolaga yo‘ldosh orqali, ya’ni transplatsentar yo‘l bilan ham o‘tadi.

Odam organizmiga tushgan parazitlar ichaklarning epitelial hujayralariga kirib oladi va u erda ko‘paya boshlaydi. Hosil bo‘lgan trofozoitlar gematogen va limfogen yo‘llar bilan barcha a’zolarga tarqaladi. Ularning bir qismi katta miqdorda nobud bo‘lib, ulardan zaharli moddalar hosil bo‘ladi. Buning natijasida organizmda umumiy allergizatsiya va gipersensibilizatsiya rivojlanadi. Organizm o‘zini himoya qila boshlaydi, ya’ni trofozoitlarga qarshi antitanachalar ishlab chiqaradi. Organizmda antitanachalar titri oshgan sayin hujayralar ichiga o‘tishga ulgurmagan va qonda aylanib yurgan trofozoitlar o‘la boshlaydi. To‘qimalarga o‘tgan trofozoitlar esa tsistalar hosil qiladi. Tsistalar, ko‘pincha bosh miya, yurak va skelet muskullari, bachadon muskuli va ko‘zlarda joylashadi. Tsistalar yorilib ularning ichidan parazitlar chiqib turadi va gematogen yo‘l bilan yana boshqa a’zolarga tarqaladi. Bu paytda kasallik simptomlari qo‘zg‘alib oladi.

Transplatsentar yo‘l bilan bolaga o‘tgan toksoplazmoz patogenezi biroz boshqacha kechadi. Homilador ayolning qonida aylanib yurgan infektsiya yo‘ldosh orqali bolaga o‘tadi. Bu davrda hali bolada immun himoya shakllanmagan bo‘ladi. Bu infektsiyaning bolaga o‘tish xavfi, ayniqsa, homiladorlikning I va II trimestrida yuqoridir. Toksoplazmalar teratogen ta’sirga ega, ular embrionogenezni izdan chiqaradi va, ko‘pincha, bola tushishiga sababchi bo‘ladi. Sog‘lom tug‘ilgan bolaga ham toksoplazma infektsiyalari o‘tib oladi. Bunga tug‘ma toksoplazmoz deb aytiladi. Bunday bolalar turli nuqsonlar (gidrotsefaliya, mikrotsefaliya, anentsefaliya, gavda shakli o‘zgarishi) bilan tug‘ilishadi.

Patomorfologiyasi. Toksoplazma infektsiyalari har qanday to‘siqlardan o‘ta olish xususiyatiga ega. Ular GEB dan o‘tib miya qorinchalari, parenximasi, miya pardalari va qon tomirlarni zararlaydi. Ayniqsa, xorioidal chigallar va periventrikulyar soha ko‘p zararlanadi. Toksoplazmoz infektsiyasi kuchli intoksikatsiya va allergizatsiyani yuzaga keltiradi. Xorioidal chigallar qo‘zg‘alishi natijasida likvor ishlab chiqarilishi kuchayadi, IKG rivojlanadi. Qorinchalar va subaraxnoidal bo‘shliqlar kengaya boshlaydi. Xorioidal chigallar va miya pardalarida reaktiv yallig‘lanish jarayoni boshlanadi, ya’ni reaktiv xorioependimatit va leptomeningit rivojlanadi. Toksoplazmalar tushgan joylar atrofiyaga uchrab, o‘sha joylarda nekrotik o‘choqlar vujudga keladi. Po‘stloq neyronlari, yumshoq parda va periventrikulyar soha atrofiyasi va IKG sababli subaraxnoidal tsisternalar va miya qorinchalari kengayadi, bu erlarda ham nekrotik o‘choqlar vujudga keladi. Bu to‘qimalarda seroz-proliferativ yallig‘lanish reaktsiyalarini kuzatish mumkin. Tsistalar parchalanib nekrotik o‘choqlar paydo bo‘layotgan joylarga kaltsiy tuzlari yig‘iladi. Bosh miyaning oq moddasi, ya’ni mielin bilan qoplangan joylarda ham destruktiv o‘zgarishlar rivojlanadi. Bu joylarda spetsifik-reaktiv entsefalitik jarayon ketadi.

Toksoplazmoz infektsion-allergik, toksik-allergik jarayon bo‘lganligi bois limfa tugunlari kattalashadi, ko‘zlarda retinit, xorioidit rivojlanadi. Bosh miya toksoplazmozi juda kamdan-kam hollarda alohida uchraydi. Deyarli har doim ichki a’zolar, ayniqsa jigar, taloq, o‘pka va yurak zararlanishlari aniqlanadi. Toksoplazmalar, ko‘pincha jigar va o‘pkadan tarqaladi. Ular bu to‘qimalarda uzoq yillar yashirin hayot kechirishadi.

Klinikasi. Bosh miya toksoplazmozi klinikasi, ko‘pincha surunkali tarz­da namoyon bo‘ladi. Kam hollarda kasallik klinikasi o‘tkir boshlanadi. Bosh miyaning surunkali toksoplazmozi, asosan, xorioependimatit (ventrikulit, paraventrikulit) va surunkali entsefalit ko‘rinishida namoyon bo‘ladi. Bosh miya bilan birgalikda orqa miya ham zararlanishi mumkin. Bunday paytlarda entsefalomielit yoki toksik-allergik entsefalomielopatiya rivojlanadi. Ammo, entsefalitik simptomlarga qaraganda mielitik simptomlar kamroq ifodalangan bo‘ladi.

Bosh miya toksoplazmozida nevrasteniya, entsefalopatiya, leptomeningit va xorioependimatitlar rivojlanadi. Demak, biroz engil holatlarda faqat nevrasteniya belgilari aniqlansa, og‘ir holatlarda entsefalopatiya, leptomeningit va xorioependimatit rivojlanadi. Katta o‘choqli kistalar uchun esa psevdotumoroz kechish xos.

O‘tkir toksoplazmoz klinikasi o‘tkir boshlanadi. Tana harorati 39–40°S ga ko‘tariladi, bosh og‘riq, bosh aylanishi, ko‘ngil aynish va umumiy holsizlik paydo bo‘ladi. O‘tkir toksoplazmoz ko‘p hollarda psixotik buzilishlar, ya’ni delirioz holatlar, kam hollarda epileptik xurujlar bilan boshlanadi. Ensa mushaklari rigidligi, Kernig simptomi, piramidal, ekstrapiramidal va vestibulo-koordinator buzilishlar rivojlanadi. Deyarli har doim ko‘rish funktsiyasi pasayadi. Tserebral simptomlar bilan birgalikda limfadenopatiya, kardiomiopatiya va reaktiv gepatit belgilari vujudga keladi.

Latent toksoplazmoz klinik simptomlarning umuman bo‘lmasligi bilan tavsiflanadi. Agar immunitet kuchli bo‘lsa, toksoplazmoz yashirin tarzda kechadi. Bemorda toksoplazmoz borligi tasodifan neyrovizualizatsiya va laborator tekshiruvlarda aniqlanib qoladi. KT yoki MRT da miyada toksoplazmoz o‘choqlari, kaltsifikatlar topilsa, qonda doimo eozinofiliya aniqlanadi. Bunday bemorning ichki a’zolarini (o‘pka, jigar) ham tekshirib ko‘rish va spetsifik laborator tekshiruvlar o‘tkazish lozim. Latent toksoplazmoz ekstremal holatlarda faollashadi va klinik simptomlar paydo bo‘la boshlaydi.

Tashxis. Tashxisni erta aniqlash ancha mushkul. Kasallik ko‘p hollarda profilaktik ko‘riklar paytida aniqlanadi. Biroq "sababsiz" bosh og‘riq va subfebrilitet harorat, limfoadenopatiya, umumiy holsizlik, jizzakilik, ishtaha pasayishi, ko‘ngil aynishi, abdominalgiya, jigar sohasida og‘riqlar, qonda eozinofiliya aniqlansa, bemorda parazitar kasalliklar (toksoplazmoz, tsistetsirkoz, exinokokkoz) mavjud bo‘lishi mumkin. Bunday bemor jiddiyroq tibbiy tekshiruvlardan o‘tishi kerak. Chunki kasallik klinika­si 15–20 yil mobaynida ham yuzaga chiqmasligi mumkin.

Qiyosiy tashxis. Qiyosiy tashxis MNS ning boshqa etiologiyali yallig‘lanish kasalliklari (leptomeningit, xorioependimatit, entsefalit) va bosh miya o‘smalari bilan o‘tkaziladi.

Davolash. O‘tkir toksoplazmozda pirimetamin kattalarga 1–3 kun ichida 75 mg, 4–7-kunlari 25 mg dan bir mahal ichish buyuriladi. Bolalarga esa tana vaznidan kelib chiqib kuniga dastlabki 3 kunda 2 mg/kg, keyingi 4–7-kunlari 1 mg/kg ichish tavsiya etiladi. Parallel tarzda sulfadizin 500 mg dan kuniga 4 mahal 7 kun mobaynida ichiriladi. Shuningdek, spiramitsin, roksitromi-tsin, azitromitsin ham tavsiya qilinishi mumkin. Dorilarning dozasi kasal­lik og‘irligi va kechishiga qarab belgilanadi. Antigistamin vositalar va umumiy quvvatni oshiruvchi dorilar ham qilinadi. Surunkali toksoplazmozda dori vositalari samarasi juda past. Chunki farmakologik vositalar va antibiotiklar endozoitlarga deyarli ta’sir ko‘rsatmaydi. Bunday paytlarda xirurgik operatsiya qo‘llaniladi.

Profilaktikasi. Tug‘ma toksoplazmozning oldini olish uchun homilador ayollar maxsus tekshiruvlardan o‘tishadi. Aniqlangan infektsiyalar bartaraf etiladi. Orttirilgan toksoplazmoz profilaktikasi umumiy gigiena talablariga amal qilishdan iborat.

Prognoz. Tug‘ma toksoplazmoz prognozi yomon. Bu infektsiya bilan tug‘ilgan bolalarning aksariyati bir necha hafta ichida halok bo‘lishadi. Tirik qolganlarida bosh miyaning og‘ir jarohatlari saqlanib qoladi. Ular nevrologik va neyropsixologik rivojlanishdan orqada qolishadi. Orttirilgan toksoplazmozning surunkali kechuvchi turlarida maxsus davolash talab etilmaydi. Immuniteti yaxshi saqlangan bemorlar tuzalib ketishadi. O‘tkir virusli infektsiyalarda (OITS, gerpes va b.) surunkali toksoplazmoz o‘tkir tus olishi mumkin.