DEMENTsIYa

Dementsiya – kognitiv funktsiyalarning orttirilgan buzilishi. Dementsiya bosh miyaning og‘ir zararlanishlari sababli rivojlanadi. Kognitiv funktsiyalar deganda, diqqat, xotira, tafakkur, idrok, nutq, gnozis, praksis kabi oliy ruhiy funktsiyalar tushuniladi. Demak, dementsiya tafakkurning orttirilgan buzilishi, u tug‘ma bo‘lmaydi. Aqliy faoliyatning rivojlanishdan orqada qolishiga esa oligofreniya deb aytiladi. Shuning uchun tug‘ilgandan buyon kognitiv buzilishlar aniqlangan bolalarga oligofreniya tashxisi qo‘yiladi.
   Epidemiologiyasi. Dementsiya, odatda, 60 yoshdan so‘ng rivojlana boshlaydi va kasallanganlar soni yosh oshgan sayin ko‘payib boradi. Dementsiya 60–65 yoshdagilarda 1–5 % kuzatilsa, 80 yoshga borib bu ko‘rsatkich 30 % ga etadi.
Tashxis. “Dementsiya” sindromini aniqlash va baholash uchun bir necha algoritmlar ishlab chiqilgan. Bularning ichida eng ko‘p qo‘llaniladigani DSM-IV (Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders, 4 th ed. Washington, D.C., American Psychiatric Association, 1994).
   Demak, kognitiv funktsiyalar buzilgan bemorga dementsiya tashxisini qo‘yish uchun, albatta, bosh miya zararlangan va bemorning hushi saqlangan bo‘lishi kerak. Bu asosiy talablardan biridir.
   Dementsiyada xotiraning barcha turlari, ya’ni eshitish, ko‘rish va harakat xotiralari buziladi. Eshituv xotirasi erta buzila boshlaydi va zo‘rayib boradi. Bemor hozir va avval eshitgan gaplarni eslab qololmaydi. Bemor so‘zlayotganda uning fikri chalg‘isa (telefon jiringlab qoldi, uni eshitayotganlar luqma tashladi va h.k.), nima haqida gapirayotganini unutib qo‘yadi. Unga kimdir biror voqeani ertalab so‘zlab bersa, biroz vaqt o‘tgach, uning tafsilotlarini unutib yuboradi yoki gap nima haqida ketganligi butunlay esidan chiqadi. Bunday bemorlar bilan xotirani kuchaytiruvchi aqliy mashqlar o‘tkazish deyarli samara bermaydi. Og‘ir holatlarda hozir eshitgan gapini tezda esidan chiqaradi, to‘g‘rirog‘i, eslab qola olmaydi. Dementsiyada xotiraning barcha bosqichlari, ya’ni eslab qolish, esda saqlash va qayta esga tushirish keskin buziladi.
   Bir necha oydan so‘ng uzoq muddatli xotira ham buzila boshlaydi. Bemor avvalgi hayotida bo‘lib o‘tgan voqealarni esiga tushura olmaydi. Kasallik zo‘raygan sayin bemor o‘tmishini umuman unutadi. Obrazli qilib aytganda, ularni “o‘tmishi yo‘q odamlar” deb atash mumkin. Har doim ko‘rib yuradigan tanishlarini yuziga qarab eslay olmaslik – dementsiyaning dastlabki va eng ko‘p uchraydigan belgilaridan biridir. Prozopagnoziya deb atalmish bu simptom bosh miyaning ensa-tepa sohalari atrofiyasida ko‘p uchraydi. Ushbu sohalar atrofiyasi optik-fazoviy agnoziya simptomlari bilan namoyon bo‘ladi. Oddiy qilib aytganda, bemorda geografik xotira buziladi. Bunday bemor ko‘chaga chiqsa, uyini topib kela olmaydi. Boradigan joyini ham topolmaydi yoki nima uchun uydan chiqqanligini unutib qo‘yadi. Agar bemorning ro‘parasida o‘tirib: “Mening o‘ng qo‘limni ko‘rsating desangiz, u sizning chap qo‘lingizni ko‘rsatadi”. Bemor raqamsiz soatlarda vaqtni to‘g‘ri ko‘rsata olmaydi yoki raqamli soatni to‘g‘ri chizolmaydi. Har xil vaqtlarni ko‘rsatuvchi soat millariga qarab, soat necha bo‘lganini aytib berishda juda qiynaladi. Shu bois, dementsiyani aniqlashda soat bilan bog‘liq sinamalardan ko‘p foydalaniladi.
   Semantik xotira ham erta buziladi. Unga: “Lola Karimdan oqroq, kim qora?” yoki “Olim Hakimdan darozroq, kim past bo‘yli?” deb so‘ralsa, so‘zlarning ma’nosiga uzoq vaqt tushunmay turadi. Bu gaplarni bir necha bor qaytarsa ham, bemor to‘g‘ri javob bera olmaydi.
Dementsiyada xotira buzilishi, albatta fikrlash jarayonining buzilishi bilan kechadi. Bemor fikrini bir joyga jamlab, iboralar tuza olmaydi, qaysidir voqea haqida so‘zlab bermoqchi bo‘lsa, uning uddasidan chiqa olmaydi, so‘zlardan gap tuza olmaydi. Bemorda umumiy fikrlash ham, abstrakt (lot. abstractio – biror bir narsa yoki hodisaning qaysidir bir xususiyati yoki belgisini ajratib ko‘rsatib berish, aytib berish) fikrlash ham buziladi. Abstraktsiya fikrlash jarayonining asosini tashkil qiladi. Bemor atrofdagi narsalar nomini to‘g‘ri aytib bera olmaydi, ya’ni ularda amnestik afaziya simptomlari yaqqol ko‘zga tashlanadi. Maqsadga yo‘naltirilgan ixtiyoriy harakatlar ham buziladi, ya’ni apraksiya rivojlanadi. Kasbiy faoliyat ham izdan chiqadi. Shuningdek, har doim bajariladigan oddiy amallar, ya’ni kiyinish, soqol olish, tish yuvish, chiroqni o‘chirib-yoqish, tirnoq olish, choy damlash, dush qabul qilish, eshikni ochish kabi maqsadga yo‘naltirilgan faoliyat izdan chiqadi. Bemor oddiy arifmetik operatsiyalarni ham to‘g‘ri bajara olmay qoladi.
Dementsiyada nutq funktsiyasi uzoq vaqt saqlanib turadi. Keyinchalik nutq buzila boshlaydi va bemorda afaziyaning barcha turlarini (amnestik, sensor, motor) kuzatish mumkin. Dastlab amnestik afaziya, keyinchalik sensor va motor afaziya rivojlanadi. Albatta, nutq markazlarining o‘choqli zararlanishlari (masalan, insultdan so‘ng) sababli rivojlangan dementsiya bundan istisno.
Dementsiyada bemorning shaxsi ham o‘zgarib boradi. Unda o‘ziga va kasallikka bo‘lgan tanqidiy munosabat buziladi. Bemor kir va iflos yuradi, tozalikka rioya qilmaydi, uyalmaydi. Dementsiyaning ba’zi turlarida psixik faoliyatning keskin pasayishi (apatiya, depressiya, motivatsiyaning so‘nishi) kuzatilsa, boshqa holatlarda, aksincha, psixomotor qo‘zg‘alishlar (agressiya, giperdinamik holat) shakllanadi. Ayniqsa, fronto-temporal dementsiya va Pik kasalligida shaxsning turli darajada buzilishlari kuzatiladi.
   Aytib o‘tganimizdek, bosh miya jarohatlarida ham dementsiya rivojlanadi. Biroq bosh miya jarohatlaridan keyin rivojlangan xotiraning alohida buzilishlari (turli amneziyalar) – dementsiya emas. Dementsiya uchun barcha kognitiv funktsiyalar buzilishi (amneziya, afaziya, apraksiya, agnoziya) xos. Har qanday etiologiyali dementsiyada kognitiv buzilishlar to‘xtovsiz zo‘rayib boradi. Bu jarayon biroz to‘xtashi yoki davolashlar natijasida qaysidir funktsiyalar birmuncha tiklanishi mumkin. Biroq kasallik zo‘rayib boraveradi. Dementsiyaning so‘nggi bosqichlarida bemor qaerda yashayotganini va o‘zini anglay olmay qoladi. Bemor o‘z bolalarini ham tanimaydi: uning yoniga kirgan qizi yoki o‘g‘liga «Siz kimsiz?», deb savol beradi. Bemor ovqat eyman deb aytmaydi, hojatga o‘zi bormaydi, siydik ushlay olmaydi. Uni qay holatda yotqizsa, shu holatda yotaveradi. Yuzdagi hissiy ifoda butunlay so‘nadi. Bunday bemorlar ham ruhan, ham jismonan nogiron bo‘lib qolishadi.
Shu erda depressiyada uchraydigan dementsiya haqida to‘xtalib o‘tsak. Depressiya bilan kasallanganlarda ham dementsiyaga o‘xshash simptomlar aniqlanadi. Bu holat psevdodementsiya deb ataladi. Psevdodementsiya tashxisi qachon qo‘yiladi? Ularda kognitiv buzilishlar boshlanishidan ancha oldin depressiya belgilari kuzatiladi. Psevdodementsiyada xotira buzilishlari ustunlik qiladi. Apraksiya va afaziya esa kuzatilmaydi. Bunday bemorlarda neyropsixologik testlar turli natija beradi: ba’zida test natijalari bemorda hech qanday dementsiya alomatlarini ko‘rsatmasa, ba’zida dementsiya aniqlanadi. Neyropsixologik testlar o‘tkazishdan oldin bemorga tez ta’sir qiluvchi psixostimulyatorlar (masalan, kofein) qilinsa, test natijalari yaxshi bo‘lishi mumkin. Oddiy neyropsixologik testlarni to‘g‘ri bajara olmaydigan bemorning kasbiy faoliyati saqlanib qolishi mumkin. Bemor ishga borib kelaveradi, uy yumushlarini bajarib yuradi, bozor-o‘char qiladi, bolalariga mehribonlik ko‘rsatadi, yaxshi kiyinadi, o‘ziga e’tibor qiladi. Biroq har doim xotira buzilishlaridan shikoyat qilib yuradi: avval borib-kelib yurgan yo‘llarini adashtiradi, shaharning qaysi chekkasiga qanday borishni unutib qo‘yadi, odamlar bilan gaplashganda uning tafsilotlarini aytib bera olmaydi. Ularda eslab qolish qobiliyati ancha buzilgan bo‘ladi. Depressiya darajasi va kechishiga qarab kognitiv buzilishlar darajasi ham o‘zgarib turadi. Dementsiya tashxisini qo‘yishdan oldin, albatta depressiya bor-yo‘qligini inkor qilinadi. Buning uchun bemorning psixologik statusi suhbatlar va psixologik testlar (Gamilton shkalasi) yordamida tekshiriladi. Chunki depressiya dementsiyaga qaraganda ko‘p uchraydi.
Dementsiya nafaqat bosh miya katta yarim sharlarining po‘stloq hujayralari, balki po‘stlog‘osti tuzilmalar zararlanganda ham rivojlanadi. Po‘stloq zararlanishlarida kuzatiladigan dementsiyaga kortikal dementsiya, po‘stlog‘osti tuzilmalari zararlanganda kuzatiladigan dementsiyalarga po‘stlog‘osti dementsiyasi deb aytiladi. Po‘stlog‘osti dementsiyasida afaziya, apraksiya va akalkuliya kabi kortikal simptomlar aniqlanmaydi. Po‘stlog‘osti tuzilmalari peshona markazlari bilan uzviy neyronal bog‘lanishlarga ega. Shu bois po‘stlog‘osti zararlanishlarida frontal simptomlar ham paydo bo‘ladi, ya’ni bradifreniya (psixik faoliyatning sekinlashuvi), gipokineziya va shaxs buzilishlari.
   Po‘stlog‘osti dementsiyasi deyarli har doim ekstrapiramidal buzilishlar (parkinsonizm) bilan birgalikda namoyon bo‘ladi. Po‘stlog‘osti dementsiyasida gnostik jarayonlar, ya’ni bilish va tanish jarayonlari deyarli buzilmaydi. Kortikal dementsiyada esa ular keskin buziladi. Avval po‘stlog‘osti tuzilmalari zararlanib, keyin patologik jarayon po‘stloq tuzilmalarini ham qamrab olsa, aralash tipdagi dementsiya shakllanadi. O‘tkir TsVK sababli rivojlangan dementsiyalarni ko‘pincha aralash tipdagi dementsiyalar deb atash mumkin.
   Davolash. Davolash muolajalari kompleks tarzda olib boriladi va quyidagi dori vositalari qo‘llaniladi. Takrin 1 kaps. (10 mg) dan kuniga 4 mahal ovqatdan oldin ichishga buyuriladi. Bemor takrinni yillar mobaynida qabul qilishi kerak. Donepezil kechqurun yotishdan oldin 5 mg dan ichishga buyuriladi. Bir oy o‘tgach, bemor dorini 10 mg dan 6 hafta mobaynida ichishi lozim. Rivastigmin (ekselon) dastlab 1 mg dan kuniga 2 mahal ichishga buyuriladi va har 2 haftada dozasi oshirib boriladi. Memantin dastlab 5 mg dan ovqat paytida ichishga buyuriladi.
Prognoz. Ko‘rsatib o‘tilgan dorilar kasallikning boshlang‘ich davrida samarali. Ammo dementsiya sekin-asta zo‘rayib boraveradi. Kasallik qancha erta boshlansa, prognoz shuncha yomon hisoblanadi.

Manba: ©Z. Ibodullayev. Tibbiyot psixologiyasi. Darslik., 3-nashr., T.; 2019., 494b.
©Z. Ibodullayev. Asab kasalliklari. Darslik., 2-nashr., T.; 2021., 960b.
© Ibodullayev ensiklopediyasi;
     ©asab.cc)