SUPRATENTORIAL O‘SMALAR

Miyacha chodiridan (tentorium cerebelli) tepada joylashgan o‘smalarga supratentorial o‘smalar deb aytiladi. Supratentorial o‘smalar kattalarda ko‘p uchraydi va birlamchi intrakranial o‘smalarning 70% ini tashkil qiladi. Bolalarda esa bu ko‘rsatkich 30% ga teng.
Supratentorial o‘smalar quyidagi sohalarda joylashadi:

peshona bo‘lagida;
tepa bo‘lagida;
chakka bo‘lagida;
ensa bo‘lagida;
to‘rt tepalikda;
po‘stlog‘osti tuzilmalarida;
qadoqsimon tanada;
ko‘ruv do‘ngligida;
yon qorinchada;
III qorinchada;
gipofizda;
ko‘ruv nervida.

    Supratentorial o‘smalar klinikasi ularning qaysi sohada joylashganligiga ko‘p jihatdan bog‘liq. Bosh miya katta yarim sharlari po‘stlog‘ida joylashgan markazlarga ta’sir qiluvchi o‘smalar uchun qo‘zg‘alish va yo‘qotish simptomlari xos. Qo‘zg‘alish simptomlari bosh miyada joylashgan markazlarning ortiqcha ta’sirlanishi sababli yuzaga keladi va psixomotor qo‘zg‘alishlar, epileptik xurujlar bilan namoyon bo‘ladi. Ayniqsa, Jekson tipidagi motor va sensor epileptik xurujlar qo‘zg‘alish simptomlariga yaqqol misol bo‘la oladi. Yo‘qotish simptomlari bosh miyada joylashgan markazlar zararlanishi sababli vujudga keladi va markaziy falajliklar, sezgi buzilishlari, afaziya va shu kabi boshqa nevrologik defektlar bilan namoyon bo‘ladi.
       Oldingi markaziy pushta o‘smasi. Bu soha o‘smalari uchun Jekson tipidagi fokal motor epileptik xurujlar va markaziy tipdagi falajliklar xos. Agarda o‘sma oldingi markaziy pushtaning yuqori qismida joylashsa, fokal epileptik xurujlar va falajlik belgilari qarama-qarshi tomondagi oyoqda kuzatiladi.   Xurujlar, asosan mioklonik tipda bo‘lib, ko‘pincha, oyoq panjasidan boshlanadi. Bu erdan boshlangan klonik titrashlar qo‘l va mimik muskullarga tarqaydi. Chunki oldingi markaziy pushtaning oyoq proektsion sohasida joylashgan qo‘zg‘alish o‘sha zahoti oldingi markaziy pushtaning boshqa proektsion sohalariga uzatiladi.
    Jekson tipidagi motor xurujlar tananing qaysi qismidan boshlanishiga qarab, o‘sma oldingi markaziy pushtaning qaysi sohasida joylashganini aniqlab olish mumkin. Agarda o‘sma oldingi markaziy pushtaning pastki qismida joylashsa, fokal epileptik xurujlar mimik muskullardan boshlanib, qo‘lga va keyinchalik tananing boshqa qismlariga tarqaydi. Xurujlar gemitipda, ya’ni tananing bir tomonida kuzatiladi va xuruj paytida bemor hushini yo‘qotmaydi.
       Jekson tipidagi epileptik xurujlar og‘iz atrofi, chaynov va yutqum muskullarida kuzatilsa, bunda o‘sma oldingi markaziy pushtaning eng pastki qismida va operkulyar sohada joylashgan bo‘ladi. Bunda bemor to‘satdan og‘zini chapillatib, lablarini yalab va og‘zining ichida tilini aylantira boshlaydi. Buni operkulyar epileptik xuruj deb atashadi. Ba’zida Jekson tipidagi fokal xurujlar katta xurujlarga o‘tadi va bemor hushini yo‘qotadi. Bunday paytda tonik-klonik tipdagi xurujlar kuzatiladi.
       Oldingi markaziy pushta o‘smasida kuzatiladigan markaziy falajliklar monoparez va gemiparez ko‘rinishida namoyon bo‘ladi. Qarama-qarshi tomonda VII va XII nervlarning markaziy falajligi ham kuzatiladi. Dastlab parezlar engil ko‘rinishda namoyon bo‘ladi va vaqt o‘tgan sayin og‘irlasha boradi. Demak, sekin rivojlanuvchi (bir necha oy ichida) va zo‘rayib boruvchi falajlik bosh miya o‘smalari uchun juda xos.
    Orqa markaziy pushta o‘smasi. Bu sohada joylashgan o‘smalar klinikasi Jekson tipidagi sensor xurujlar va sezgi buzilishlari bilan namoyon bo‘ladi. Jekson tipidagi sensor xurujlar – bular to‘satdan paydo bo‘ladigan va bir necha daqiqa davom etadigan paresteziyalardir. Orqa markaziy pushtaning qaysi qismida qo‘zg‘alish kuzatilsa, paresteziya tananing o‘sha qismidan boshlanadi. Agar o‘sma orqa markaziy pushtaning pastki qismida joylashsa, paresteziyalar yuzdan, o‘rta qismida joylashsa – qo‘ldan, yuqori qismida joylashsa – oyoqdan boshlanadi va tananing qolgan yarmiga tarqaydi.
       Sezgi buzilishlari qarama-qarshi tomonda monoanesteziya va gemianesteziyalar bilan namoyon bo‘ladi. Ular avval engil ko‘rinishda, ya’ni gipesteziya tipida bo‘lib, keyinchalik anesteziyaga o‘tadi.
Orqa markaziy pushta sohasida joylashgan o‘sma oldingi markaziy pushta tomon o‘ssa, u holda Jekson tipidagi sensor xurujlarga Jekson tipidagi motor xurujlar qo‘shiladi. Keyinchalik esa sezgi buzilishlariga (gemianesteziyaga) harakat buzilishlari (gemiparez) qo‘shiladi. Oldingi va orqa markaziy pushtalar sohasida joylashgan o‘sma, odatda, tez aniqlanadi. Chunki bu sohada joylashgan o‘smaning dastlabki simptomi Jekson tipidagi fokal xurujlardir. Ular, asosan bosh miyaning hajmli jarayonlarida (o‘sma, abstsess, gematoma, gumma, kista) kuzatilishini har bir nevropatolog yaxshi biladi. Bunday paytda vrach bemorni MRT tekshiruviga yuborib, fokal xurujlar sababini tez aniqlashi lozim. Bu soha o‘smalarida IKG juda kech rivojlanadi yoki u paydo bo‘lmasdan turib tashxis aniqlanadi.
       Peshona sohasi o‘smasi. Peshona sohasi o‘smalari, ayniqsa, prefrontal sohada joylashganlari, uzoq vaqtgacha klinik simptomlarsiz kechadi. Aksariyat hollarda bemor to‘satdan paydo bo‘lgan psixomotor qo‘zg‘alishlar yoki epileptik xurujlar bilan shifoxonaga tushib qoladi. Kasallikning keskin tarzda bunday boshlanishi gemorragik insultga o‘xshab ketadi va faqat zudlik bilan o‘tkazilgan tekshiruvlar, ayniqsa, MRT tekshiruvi, tashxisni to‘g‘ri aniqlash imkonini beradi.
Ta’kidlab o‘tilganidek, peshona psixikasi simptomlari peshona sohasi zararlanishi uchun juda xos. Ba’zida peshona psixikasi uzoq vaqt peshona o‘smalarining yagona simptomi bo‘lib qoladi. Keyinchalik ruhiy buzilishlarga nevrologik simptomlar qo‘shiladi. Peshona o‘smalarida eng ko‘p uchraydigan nevrologik simptomlar – bular peshona ataksiyasi, astaziya-abaziya, epileptik xurujlar (umumiy, adversiv, operkulyar), nigoh falajligi, psevdoparkinsonizm, yuz nervining markaziy falajligi va oral avtomatizmi reflekslaridir.
       Peshona ataksiyasi yuqori va o‘rta peshona pushtalarining oldingi sohasi o‘smasida, ya’ni prefrontal soha zararlanganda rivojlanadi. Chunki bu erdan miyacha faoliyatini nazorat qiluvchi yo‘llardan biri tr. frontopontoceredellaris boshlanadi. Peshona ataksiyasi qarama-qarshi tomonda gemiataksiya bilan namoyon bo‘ladi. Chunki tr. frontopontoceredellaris qarama-qarshi tomondagi miyacha yarim sharini nazorat qiladi. Gemiataksiya tomonda koordinator buzilishlar vujudga keladi, ya’ni barmoq-burun sinovida intensiya, tovon-tizza sinovida ataksiya aniqlanadi. Shuningdek, adiodoxokinez yaqqol ko‘zga tashlanadi. Statik va dinamik ataksiya kuzatiladi va ko‘zni yumish ataksiyaning kuchayishiga kam ta’sir qiladi. Skandirlashgan nutq va nistagm kuzatilmaydi. Og‘ir hollarda astaziya-abaziya rivojlanadi, ya’ni bemor tik tura olmaydi va yura olmaydi. Astaziya-abaziya peshona sohasi zararlanishi uchun juda xos simptom.
       Oral avtomatizmi reflekslari peshona sohasi o‘smalarida ko‘p kuzatiladi. Ular, asosan, xartum (labni cho‘chchaytirish simptomi), Marinesku-Rodovich (kaft-iyak simptomi) va Yanishevskiy (ushlab olish simptomi) reflekslari bilan namoyon bo‘ladi.
       Ekstrapiramidal buzilishlar peshona sohasining po‘stlog‘osti o‘smalarida ko‘p uchraydi. Chunki dumli yadroning (nucleus caudatus) bosh qismi peshona bo‘lagiga kirib boradi. Agarda o‘sma peshona bo‘lagining po‘stlog‘osti qismida joylashsa, unda dumli yadroning bosh qismi zararlanadi va pallidar sindrom rivojlanadi. Pallidar sindrom, asosan, gipokineziya, amimiya, nutq akineziyasi va ixtiyoriy harakatlarga bo‘lgan motivatsiyaning sustlashuvi bilan namoyon bo‘ladi.
       Peshona sohasi o‘smasida apraksiya, motor afaziya va agrafiya kabi simptomlar ham kuzatiladi. Bu simptomlar dominant yarim shar o‘smalarida (ayniqsa, afaziya) yaqqol namoyon bo‘ladi.
    Peshona sohasi asosida joylashgan o‘smalarda bir tomonlama anosmiya va amavroz rivojlanadi. Chunki peshona bo‘lagining tagidan hidlov (n. olfactorius) va ko‘ruv (n. opticus) nervlari o‘tadi. Agarda o‘sma ko‘ruv nervini zararlasa, Foster-Kennedi sindromi rivojlanadi, ya’ni o‘choq tomonda ko‘ruv nervi atrofiyasi, qarama-qarshi tomonda esa ko‘z tubi dimlanishi kuzatiladi.
    Peshona bo‘lagining medial sohasi o‘smalarida vegetativ-vistseral simptomlar, ya’ni yurak-qon tomir va nafas olish faoliyati buzilishlari, tos a’zolari disfunktsiyasi va boshqa vazomotor reaksiyalar kuzatiladi.
       Nigoh falaji ham peshona sohasi o‘smalarida ko‘p uchraydigan simptomlardan biridir. Bu simptom o‘rta peshona pushtasining orqa qismi o‘smasi, ya’ni nigoh markazi zararlanganda kuzatiladi. Bunda bemor “o‘choq tomonga qarab yotadi”.  Agarda nigoh markazi ta’sirlantirilsa, ko‘z va bosh o‘choqqa qarama-qarshi bo‘lgan tomonga titrab buriladi. Bunday xurujlarga adversiv epileptik xurujlar deb aytiladi.
       Biz po‘stloq markazlari zararlanganda uchraydigan fokal epileptik xurujlar haqida to‘xtalib o‘tdik. Ba’zida peshona sohasi o‘smalarida katta epileptik xurujlar ham rivojlanadi: bemor to‘satdan hushidan ketadi, tananing ikkala tomonida tonik-klonik xurujlar paydo bo‘ladi, tilini tishlab oladi, og‘zidan ko‘pik chiqadi va tagiga siyib yuboradi. Ba’zida bu xurujlar ketma-ket ro‘y beradi, ya’ni epistatus rivojlanadi va bemor hayoti uchun juda katta xavf soladi.   Xurujlardan so‘ng neyropsixologik va nevrologik simptomlar yanada zo‘rayadi. Bosh miyaning hajmli jarayonlari sababli rivojlangan epileptik xurujlardan so‘ng o‘choqli nevrologik simptomlar zo‘rayib borishi yoki paydo bo‘lishini esda tutish lozim.
       Tepa bo‘lagi o‘smasi. Orqa markaziy pushtaning orqasida joylashgan tepa bo‘lagi o‘smalarida murakkab sezgi, ya’ni stereognoz, lokalizatsiya va tanaga chizilgan figuralarni aniqlash kabi sezgilar buziladi. Tepa bo‘lagining orqa markaziy pushtaga yaqin joylashgan o‘rta qismi (40-maydon) o‘smasida astereognoziya kuzatiladi.
       Chap tepa bo‘lagining burchak pushtasi (gyrus angularis) o‘smasida konstruktiv apraksiya, aleksiya, akalkuliya, chekka usti pushtasi (gyrus supramarginalis) o‘smasida kinestetik va fazoviy apraksiyalar (aprakto-agnoziya) aniqlanadi. Apraktoagnoziya Gerstman sindromi deb ham ataladi va uning asosiy belgisi chap va o‘ng tomonlarni farqlashning buzilishi hisoblanadi. Gerstman sindromi – optik-fazoviy agnoziyaning asosiy klinik sindromlaridan biri.
       Tepa bo‘lagi zararlanishi uchun patognomonik simptomlardan biri – bu “tana sxemasi” buzilishi. Bu sindrom, asosan, subdominant yarim sharning parietal sohasi zararlanishi uchun xos bo‘lib, quyidagi simptomlar bilan namoyon bo‘ladi: 1) autotopognoziya – o‘z tanasi qismlarini bilmaslik yoki ularni noto‘g‘ri (katta, kichik yoki boshqa buyumdek) qabul qilish; 2) anozognoziya – o‘z tanasidagi defektlarni (masalan, gemiparezni) inkor qilish, anglamaslik; 3) psevdopolimeliya – ortiqcha qo‘l-oyoqlar bordek tasavvur qilish.
       O‘sma orqa parietal soha, ya’ni ensa bo‘lagi bilan chegaradosh sohalarni (37 va 39-maydonlar) egallasa, unda optik-fazoviy agnoziya rivojlanadi. Bu sindrom rivojlanganda bemor “chap-o‘ng”, “yuqori-quyi” kabi fazoviy munosabatlarni farqlay olmaydi. Masalan, bemorning ro‘parasida turib “Mening chap qo‘limni ko‘rsating”, desangiz, u Sizning o‘ng qo‘lingizni ko‘rsatadi. Shuningdek, bemor ko‘chaga chiqqanda chap va o‘ng tomonda joylashgan obektlarni adashtirib yuboradi. Ba’zida optik-fazoviy agnoziya “fazoning bir tomonini inkor qilish” sindromi bilan namoyon bo‘ladi. Obekt katta-kichikligi qanday bo‘lishidan qat’i nazar, bemor uning yarmini ko‘radi, xolos, ikkinchi yarmini esa “ko‘rmaydi”, ya’ni inkor qiladi. Obektning bir tomonini inkor qilish sindromi o‘ng yarim sharning parietal sohasi o‘smasida ko‘p kuzatilganligi bois, bemor obektning chap tomoni borligini inkor qiladi.
       Chakka bo‘lagi o‘smasi. Chakka bo‘lagi o‘smalarida epileptik xurujlar juda ko‘p uchraydi. Ular “Chakka epilepsiyasi” deb ham ataladi. Epileptik xurujlarning ko‘p kuzatilishi bo‘yicha chakka bo‘lagi o‘smalari markaziy pushtalar o‘smalaridan so‘ng 2-o‘rinda turadi. Chakka bo‘lagi o‘smasida kuzatiladigan epileptik xurujlar uchun eshituv, hidlov va ta’m bilish gallyutsinatsiyalari xos. Bu gallyutsinatsiyalar, ko‘pincha, epileptik xurujlar xabarchisi, ya’ni aura sifatida namoyon bo‘ladi. Ba’zida esa gallyutsinatsiyalar epileptik xurujlarsiz alohida uchraydi. Agarda o‘sma chakka bo‘lagining ichki qismidan o‘tuvchi Grasiole tutamiga tarqalsa, ko‘ruv gallyutsinatsiyasi ham kuzatiladi.
       Dominant yarim sharning chakka bo‘lagi o‘smasida yuqorida ko‘rsatilgan simptomlardan tashqari sensor (22-maydon) va amnestik afaziyalar (37-maydon) vujudga keladi. Chakka bo‘lagining chuqurroq qismida joylashgan o‘smada Grasiole tutamining ventral tolalari zararlanadi. Bunda yuqori kvadrant gemianopsiya rivojlanadi va o‘sma kattalashgan sayin u to‘la gemianopsiyaga o‘tadi. Bu buzilishlarni faqat okulist aniqlay oladi.
       Chakka bo‘lagining orqa qismi (21-maydon, vestibulyar analizator) o‘smasida vestibulyar buzilishlar ko‘p kuzatiladi. Ular bosh aylanish xurujlari, muvozanat buzilishi va turli gallyutsinatsiyalar bilan namoyon bo‘ladi. Xurujsimon kechuvchi ushbu vestibulyar buzilishlar chakka, tepa va ensa bo‘laklari chegarasida joylashgan o‘smalarda ko‘p uchraydi.
       Chakka bo‘lagining medio-bazal qismida joylashgan o‘smada Korsakov tipidagi amneziya kuzatiladi, ya’ni bemorda eslab qolish qobiliyati buziladi. Bemor hech narsa va hech qanday voqeani eslab qola olmaydi. Bu holat birlamchi xotira jarayonida asosiy ahamiyatga molik bo‘lgan tuzilma bo‘lmish gippokamp o‘smasida uchraydi. Gippokamp o‘smasida hidlov agnoziyasi ham kuzatiladi, ya’ni bemor o‘ziga avval tanish bo‘lgan hidlarni (gul yoki limon hidi) aytib bera olmaydi. Hidlov agnoziyasi bemor ko‘zini yumgan holatda tekshiriladi. Masalan, bemorga atir hidlatiladi va undan “Bu nimaning hidi?” deb so‘raladi. U hidni sezganini aytadi, ammo nimaning hidi ekanligini bilmaydi. Kattaroq hajmga etgan va ichkariga qarab o‘sgan chakka bo‘lagi o‘smasida gemiparez ham rivojlanadi. Uning paydo bo‘lishi o‘smaning ichki kapsulagacha o‘sganligi bilan bog‘liq.
       Yuqorida keltirilgan aksariyat simptomlar (masalan, afaziya, agnoziya va amnestik sindromlar) o‘ng tomondagi chakka bo‘lagi o‘smalarida kuzatilmaydi yoki juda sust rivojlangan bo‘ladi. Shuning uchun ham subdominant yarim sharning chakka bo‘lagida joylashgan o‘sma katta hajmga etmaguncha aniqlanmay qoladi. Dastlabki epileptik xurujlar yoki kechroq paydo bo‘lgan o‘choqli nevrologik simptomlar bemorni jiddiyroq tekshirishni talab qiladi. Har qanday gumonli holatlarda zudlik bilan KT/MRT tekshiruvlarini o‘tkazish zarur.
    Bosh miya katta yarim sharlarining boshqa sohalari o‘smalariga qaraganda chakka bo‘lagi o‘smasida dislokasion sindrom tez rivojlanadi. Dislokatsion sindrom, odatda, katta hajmga etgan chakka bo‘lagi o‘smasida vujudga keladi va to‘rt tepalik sindromi (nigohning vertikal falaji, nistagm, qorachiq fotoreaktsiyasi buzilishi), III nerv zararlanish belgilari (ptoz, g‘ilaylik, diplopiya, midriaz) bilan namoyon bo‘ladi. Bu simptomlar dislokatsion sindromning dastlabki belgilaridir. Keyinchalik alternirlashgan Veber sindromi, ko‘ruv nervi trakti zararlanishi, po‘stlog‘osti yadrolari va gipertenzion sindrom kabi boshqa belgilar ham qo‘shiladi.
       Ensa bo‘lagi o‘smasi. Ensa bo‘lagi o‘smalari nevrologik simptomlar eng kam uchraydigan o‘smalardan hisoblanadi. Bu sohada o‘smalar juda kam uchraydi va uzoq vaqt ko‘ruv agnoziyasi, kvadrant gemianopsiya, skotoma, metamorfopsiya, aleksiya va ko‘ruv gallyutsinatsiyasi (ko‘pincha, fotopsiya) bilan namoyon bo‘ladi. Bu buzilishlarni maxsus neyropsixologik va oftalmologik tekshiruvlarsiz aniqlab bo‘lmaydi. Epileptik xurujlar juda kam uchraydi va ko‘ruv auralari bilan namoyon bo‘ladi.
       O‘sma burchak pushtasi tomon qarab o‘sa boshlasa optik-fazoviy agnoziya rivojlanadi. Optik-fazoviy agnoziya ensa bo‘lagining ikkala tomonini egallagan o‘smada ham, qadoqsimon tananing orqa qismida joylashgan o‘smada ham ko‘p uchraydi.  Ensa bo‘lagining pastki qismidagi o‘sma miyacha va miya ustunini bosib qo‘yadi va bu tuzilmalar o‘rnidan siljiydi, ya’ni dislokasion sindrom shakllanadi. Buning natijasida likvor yo‘llari bekilib, IKG rivojlanadi. Ensa sohasi o‘smasida IKG erta shakllanadi va ko‘ruv nervi diski tez dimlanadi. O‘sma klinikasining bu tarzda namoyon bo‘lishi ba’zida subtentorial o‘smalar, ya’ni miyacha o‘smalari klinikasiga o‘xshab ketadi. Lekin miyacha o‘smasida gemianopsiya va ko‘ruv agnoziyasi kuzatilmaydi. Bunday paytda MRT tekshiruvisiz o‘sma lokalizatsiyasini to‘g‘ri aniqlash ancha mushkul.
       Ekstrapiramidal soha o‘smasi. Bu soha o‘smalari nisbatan kam uchraydi. Bosh miyaning oq moddasida o‘suvchi bu o‘smalar (asosan, gliomalar) ekstrapiramidal tuzilmalarni zararlab, striopallidar sindromni yuzaga keltiradi.
    Pallidar yadrolar zararlansa – parkinsonizm, striar yadrolar zararlansa – giperkinetik sindrom rivojlanadi. Parkinsonizm sindromi gipomimiya, bradikineziya, oligokineziya, muskullar tonusining plastik tarzda oshishi, bosh va qo‘llarda tremor kabi simptomlar bilan namoyon bo‘ladi. Giperkinetik sindrom esa xoreya, atetoz, miokloniya, ba’zida gemiballizm va gemitremor kabi simptomlar bilan kechadi. Tabiiyki, bu simptomlar kuchayib boruvchi xususiyatga ega. Bunday paytda parkinsonizm yoki giperkinezlarni bartaraf etishga oid dorilar yordam bermaydi. Klinik tashxis qo‘yishda simptomlarning bir tomonlama paydo bo‘lishi, ya’ni gemiparkinsonizm yoki gemigiperkinezlar tipida yuzaga kelishiga e’tibor qaratish lozim.
       Ekstrapiramidal soha o‘smasida kapsulyar gemisindrom ham rivojlanadi. Bu sindrom gemiparez, gemigipesteziya va gemianopsiya (yoki gemiataksiya) bilan namoyon bo‘ladi. O‘sma peshona bo‘lagi tomon o‘sa boshlasa – peshona zararlanishi uchun xos bo‘lgan, chakka bo‘lagi tomon o‘ssa – chakka bo‘lagi zararlanishi uchun xos simptomlar vujudga keladi. Ayniqsa, multiform spongioblastomalar infiltrativ tarzda tez o‘sadi, miya shishi, bo‘kishi va perifokal shish tez rivojlanadi. IKG va dislokatsion sindrom ham tez shakllanadi. Ba’zida bexosdan qo‘shilgan respirator infeksiyalar sababli tana harorati keskin ko‘tariladi, o‘tkir tarzda psixik buzilishlar paydo bo‘ladi va kasallik klinikasi xuddi po‘stlog‘osti meningoentsefalitiga o‘xshab kechadi. Bunday paytda o‘tkazilgan MRT tekshiruvi tashxisni to‘la aniqlash imkonini beradi.
    Talamus o‘smasi. Talamusdan alohida o‘suvchi o‘smalar juda kam uchraydi. Talamus o‘smasi gemialgiya, gemigipesteziya, giperpatiya, gemiataksiya, gemianopsiya va “talamik qo‘l” shakllanishi bilan namoyon bo‘ladi. Bu simptomlar majmuasi Dejerin-Russi sindromi deb ataladi. Tananing bir tomonida kuzatiladigan talamik og‘riqlar juda kuchli bo‘ladi. Ammo og‘riqlar talamus zararlanishi uchun patognomonik simptom emas. Ba’zida talamus o‘smasi og‘riqsiz namoyon bo‘ladi, hatto giperpatiya kuzatilmasligi ham mumkin. Talamik og‘riqlar, asosan, o‘tkir gemorragiya va yallig‘lanish kasalliklarida ko‘p uchraydi.
       Talamus yadrolari striopallidar sistema bilan juda ko‘p yo‘llar orqali bog‘langanligi uchun talamus o‘smasida xoreik va atetoid giperkinezlar, gipomimiya ham rivojlanadi. Talamus psixoemotsional reaktsiyalarni ta’minlashda ham bevosita ishtirok etadi. Chunki talamus juda ko‘p po‘stloq markazlari va limbikoretikulyar sistema bilan mustahkam aloqalarga ega. Shu bois talamus o‘smasida psixoemotsional buzilishlar ko‘p uchraydi. Talamus xotira jarayonida ham muhim ahamiyatga ega bo‘lganligi uchun ushbu soha o‘smalarida xotira buzilishlari ko‘p kuzatiladi.
    Talamusdan ko‘ruv funktsiyasi bilan bog‘liq afferent yo‘llar o‘tganligi bois u zararlanganida ko‘ruv gallyutsinatsiyasi va optik-fazoviy agnoziyalar vujudga keladi. Talamus o‘smasida gemiataksiya ba’zan shu qadar yaqqol namoyon bo‘ladiki, u hatto miyacha o‘smasida kuzatiladigan ataksiyaga o‘xshab ketadi. Bunday ataksiyaga psevdotserebellyar ataksiya deyiladi. Bu tipdagi ataksiyaning paydo bo‘lishi miyachani talamus bilan bog‘laydigan efferent va ichki kapsulaning orqa sonidan o‘tuvchi bulbo-talamo-kortikal yo‘llar zararlanishi bilan bog‘liq. Ichki kapsulaning orqa soni talamusga chegaradosh joylashgan. Agarda talamus o‘smasi ichki kapsulaga qarab o‘ssa, uning orqa sonidan o‘tuvchi piramidal yo‘llar zararlanishi hisobiga gemiparez rivojlanadi.
       Qadoqsimon tana o‘smasi. Qadoqsimon tana – bosh miyaning chap va o‘ng yarim sharlarini bir-biri bilan bog‘lab turuvchi komissural yo‘llardan iborat tuzilma. Uning oldingi qismi ikkala peshona bo‘lagini, o‘rta qismi tepa, orqa qismi chakka va ensa bo‘laklarini biri-biri bilan bog‘laydi. Qadoqsimon tananing oldingi qismi o‘smasida “peshona psixikasi”ni eslatuvchi psixomotor buzilishlar kuzatiladi. Qadoqsimon tananing orqa qismidan o‘suvchi o‘smada optik-fazoviy agnoziya rivojlanadi.
    Miya qorinchalari o‘smasi. Ushbu soha o‘smalarida IKG tez rivojlanganligi uchun dastlab miyaning umumiy simptomlari paydo bo‘ladi. Bu simptomlar, asosan, kuchli va zo‘rayib boruvchi bosh og‘riqlar, tserebral qusish, bosh aylanishi, ko‘rishning pasayishi bilan namoyon bo‘ladi.
       Ularning ichida uzoq davom etuvchi bosh og‘riqlar asosiy o‘rin kasb etadi. Ayniqsa, bosh og‘riqlarning gohida xurujsimon bo‘lib zo‘rayib ketishi va qayt qilishlar bilan namoyon bo‘lishi ventrikulyar o‘smalar uchun juda xos. Shuningdek, ko‘ruv nervi diski dimlanishi ham erta rivojlanadi. Keyinchalik umumiy intoksikatsiya hisobiga ruhiy buzilishlar vujudga keladi.
       Miya qorinchalarining birlamchi va ikkilamchi o‘smalari farqlanadi. Birlamchi o‘smalar qorinchalarning xorioidal chigallarida yoki ependimal qavatda o‘sadi, ikkilamchi o‘smalar avval miya parenximasida paydo bo‘lib, keyinchalik miya qorinchalari ichiga o‘sib kiradi. Bular, asosan, multiform glioblastomalardir.
Birlamchi o‘smalar uzoq vaqt klinik simptomlarsiz kechadi va juda katta hajmga etadi. O‘choqli nevrologik simptomlar bo‘lmasligi yoki kasallik faqat bosh og‘riq bilan namoyon bo‘lishi sababli ventrikulyar o‘smalar uzoq vaqt aniqlanmay qoladi. Bunday bemorlar bosh og‘riqlarni bosish uchun, odatda, analgetiklar ichib yurishadi. Ba’zi bemorlar bosh og‘riqlar kuchayib qusish va ko‘rish pasayishi qo‘shilgandan so‘ng vrachga murojaat qilishadi. Umuman olganda, barcha subektiv nevrologik simptomlar ichida eng ko‘p uchraydigani ham bosh og‘riq, vrachga eng kam murojaat qiluvchilar ham bosh og‘riqdan aziyat chekuvchi bemorlardir. Chunki surunkali bosh og‘riqdan aziyat chekuvchi bemorlar buni odatiy hol yoki charchash alomati deb vrachga murojat qilishmaydi. Shu bois o‘sma bilan bog‘liq bosh og‘riqlar sababi kech aniqlanadi. Ko‘rish faoliyati pasaya boshlagan bemor, albatta, okulistga murojaat qiladi. Ko‘ruv nervi diski dimlanishini aniqlagan okulist bemorni nevropatolog ko‘rigiga yuboradi.
       Likvor, asosan, yon qorinchalarning xorioidal chigallarida ishlab chiqariladi. Sog‘lom odamda bir kunda 400 ml dan ortiq likvor ishlab chiqariladi va parallel tarzda reabsorbtsiya bo‘lib turadi. Bu to‘qimalardan o‘suvchi o‘smalar xorioidal chigallarni qo‘zg‘aydi va likvor gipersekretsiyasini yuzaga keltiradi. Buning natijasida IKG tez rivojlanadi. Agarda o‘sma yon qorinchani III qorincha bilan bog‘lovchi Monro teshigi yonida o‘ssa, okklyuzion gidrotsefaliya tez rivojlanadi. Likvor gipersekresiyasi va uning qayta so‘rilishi buzilganligi sababli yon qorincha o‘smalarida gipertenzion-gidrotsefal sindrom tez rivojlanadi. Miya qorinchalari, ayniqsa, yon qorinchalar juda kengayib ketadi.
       III qorincha o‘smasi. Bu soha o‘smalarida ham gipertenzion-gidrotsefal sindrom, ya’ni okklyuzion gidrotsefaliya erta rivojlanadi. Buning asosiy sababi III qorinchaning tepa-oldingi qismida joylashgan o‘smada Monro teshigi, pastki-orqa qismida joylashgan o‘smada Silviy suv yo‘liga kirish qismining bekilib qolishidir. Biroq yon qorincha o‘smalaridan farqli o‘laroq, III qorincha o‘smalarida o‘choqli nevrologik simptomlar erta paydo bo‘ladi. Shuningdek, III qorinchaning tubida joylashgan vegetativ markazlar qo‘zg‘alishi yoki zararlanishi hisobiga paroksizmal dientsefal sindromlar ham paydo bo‘ladi.
       Talamusning pastki qismida joylashgan o‘smalarda gipotalamus zararlanishi hisobiga organizmda moddalar almashinuvi keskin buziladi. Gipotalamik soha zararlanishi barcha vegetativ funktsiyalarning chuqur buzilishlari bilan kechadi. Ular dientsefal epileptik xurujlar, patologik uyquchanlik, kardiovaskulyar, termoregulyatsiya va moddalar almashinuvi buzilishlari bilan namoyon bo‘ladi.
Turk egari sohasi o‘smasi. Bular asosan gipofiz adenomasi va kraniofaringiomalar.
    Gipofiz adenomasining asosiy belgilari – bitemporal gemianopsiya, ko‘ruv nervi atrofiyasi va turk egari kattalashuvi. Ushbu simptomlarni aniqlagan har bir vrach “Bemorda gipofiz o‘smasi yo‘qmikan?” degan fikrga keladi. Ma’lumki, gipofiz o‘ta muhim neyroendokrin a’zo hisoblanadi. Gipofiz gormonlari organizmda kechadigan barcha metabolik jarayonlarda bevosita ishtirok etadi.   Gipofiz o‘smalari unda ishlab chiqariladigan gormonlar gipersekretsiyasiga sababchi bo‘ladi. Somatotrop gormon (STG) ortiqcha ishlab chiqarilsa, akromegaliya rivojlanadi. Akromegaliyada bemorning yuzi, ayniqsa, burni, pastki jag‘i, qo‘l panjalari kattalashib ketadi. Adreno-kortikotrop gormon (AKTG) gipersekretsiyasi natijasida Kushing sindromi rivojlanadi. Kushing sindromi uchun beso‘naqay semirish, arterial gipertoniya, gipokalsiemiya, osteoporoz, jinsiy zaiflik kabi belgilar xos. Prolaktin gipersekretsiyasi ayollarda laktoreya va amenoreyaga olib kelsa, erkaklarda ginekomastiya va erektil disfunktsiyani keltirib chiqaradi. Qaysi gormon gipersekretsiyasi ro‘y berishi o‘sma gipofizning qaysi qismida o‘sganiga ko‘p jihatdan bog‘liq. Demak, gipofiz o‘smasida barcha gormonlar miqdori bir xil tarzda oshavermaydi. Bu soha o‘smalarida bosh og‘rig‘i, IKG va ko‘ruv nervi diski dimlanishi kam uchraydi yoki kuzatilmaydi.
       Gipofiz adenomasini operativ yo‘l bilan olib tashlash oson. Bu maqsadda, asosan, transsfenoidal usul qo‘llaniladi. Shuningdek, nur va dori bilan davolash usullari ham o‘tkaziladi.
       Kraniofaringioma ham turk egari sohasi o‘smalari sirasiga kiradi. Bu o‘sma tug‘ma bo‘lib, gipofizar soha epitelial hujayralarining embrional qoldiqlaridan o‘sadi. Kraniofaringioma turk egariga nisbatan 2 xil tarzda joylashadi: ekstratsellyar, ya’ni turk egaridan tashqarida va intratsellyar, ya’ni turk egari ichida. Kraniofaringioma, asosan, bolalik va o‘smirlik davrida uchraydigan o‘smadir. Bu o‘smalar juda sekin o‘sadi va ko‘pincha, kistaga aylanadi. Kistaga kalsinatlar ham to‘planadi.
    Kasallik klinikasi, asosan, bitemporal gemianopsiya, ko‘rishning pasayishi, adipozogenital distrofiya va boshqa gormonal buzilishlar, ya’ni gipotireoz, qandsiz diabet, gipokortitsizm, gipogonadizm, nanizm bilan namoyon bo‘ladi. O‘sma sekin o‘sganligi bois, bu simptomlar asta-sekin shakllanadi.

Manba: © Z. Ibodullayev. Asab kasalliklari. 2-nashr. Darslik, Toshkent, 2021., 960 b.
     © Ibodullayev ensiklopediyasi
  © asab.cc