XORIOEPENDIMATIT

Bosh miya qorinchalari ependimasi va xorioidal chigallari yallig‘lanishiga xorioependimatit deb aytiladi. Xorioependimatit likvor ishlab chiqarilishi, qayta so‘rilishi va tsirkulyatsiyasi buzilishi bilan namoyon bo‘luvchi kasallik. Bu kasallik, asosan, yoshlarda uchraydi.

Tarixi. 1933 yili H. Claude ichki gidrotsefaliya bilan namoyon bo‘luvchi patologik holatlarni "ventrikulit" deb atagan. Keyinchalik "ventrikulit" atamasining quyidagi sinonimlari paydo bo‘ladi: ventrikulyar meningit, periventrikulyar entsefalit, ependimit, ependimatit. Bular ichida "ventrikulit" atamasi ko‘p qo‘llanilgan va unga deyarli ikkilamchi patologik holat, ya’ni meningit, meningoentsefalit va miya abstsesslari asorati deb qaralgan. Shu bois bo‘lsa kerak, ventrikulitga alohida nozologiya sifatida e’tibor berilmagan. Tabiiyki, uni oldindan aniqlash, tashxis qo‘yish va davolash tamoyillari ham etarli darajada ishlab chiqilmagan.

Aytish joizki, "ventrikulit" atamasi noto‘g‘ridir. Chunki "ventricula" – qorincha degani, qorincha esa yallig‘lanmaydi. Bu kasallikda miya qorinchalari ependimal qavati va uning qon tomir chigallari (xorioidal chigallar) yallig‘lanadi. Shularni e’tiborga olib, 1972 yili Nabi Majidov tomonidan "Xorioependimatit" atamasi taklif etilgan va qabul qilingan. Nabi Majidov bu kasallikning etiologiyasi, patogenezi, klinik turlari va kechishini eksperimental usullar bilan batafsil o‘rgandi, unga tashxis qo‘yish va davolash tamoyillarini ishlab chiqdi. Keyinchalik "Xorioepen­dimatit" atamasi "Katta tibbiyot entsiklopediyasi"ga kiritildi. Chunki bu atama kasallikning patogenezi, patomorfologiyasi va klinikasini o‘zida to‘la mujassamlashtirgan edi.

Etiologiyasi. Xorioependimatit ham leptomeningitga o‘xshab polietiologik kasallik. Leptomeningitni yuzaga keltiruvchi deyarli barcha etiologik omillar xorioependimatit sababchisi hamdir. Shuning uchun bu ikkala kasallik aksariyat hollarda birgalikda namoyon bo‘ladi. Demak, xorioependimatit etiologiyasi gripp va boshqa virusli infektsiyalar, tonzillit, sinusitlar, otit va bod kasalligidir. Shuningdek, spetsifik infektsiyalar (brutsellyoz, sil, zaxm) va parazitar kasalliklar (tsistitserkoz, toksoplazmoz) da ham xorioependimatit rivojlanadi. Meningitlar va miya abstsesslarida infektsion jarayonning miya qorinchalariga o‘tishi sababli ham xorioependimatit shakllanadi. Bunday xorioependimatitlar juda og‘ir kechadi.

Xorioependimatit rivojlanishida bosh miya jarohatining ham o‘rni katta. Biroq uning o‘zi alohida xorioependimatitni yuzaga keltira olmaydi. Buning uchun qo‘shimcha infektsion omil ta’sir ko‘rsatishi kerak. Ko‘pincha bosh miya jarohatlarida miya qorinchalari kengayib qolishining asosiy sabablari – ependimal qavatda ro‘y bergan perdiapedik gemorragiyalar, ishemiya va gipoksiya. Bir-biriga bog‘liq ushbu patologik jarayonlar ependimal qavat atrofiyasi bilan tugallanadi. Buning natijasida likvor ishlab chiqarilishi ham, qayta so‘rilishi ham buziladi va, oqibat, posttravmatik IKG rivojlanadi. Bu holatni Nabi Majidov "posttravmatik aseptik xorioependimatit" deb atasa, boshqa mualliflar "postravmatik intrakranial gipertenziya" deb nom bergan.

Patogenezi. Leptomeningit patogenezidagi kabi xorioependimatit patogenezini ham autoimmun-allergik yallig‘lanish reaktsiyalari belgilab beradi. Ma’lumki, miya qorinchalari ependimasi kapillyarlarga boy. Bu erga infektsiyalar likvor yo‘llari, qon tomirlar, perivaskulyar bo‘shliqlar va kontakt yo‘l orqali etib keladi. Miya qorinchalarining ependimal qavati va xorioidal chigallariga etib kelgan infektsiyalar reaktiv yallig‘lanish jarayonlarini boshlab beradi. Xorioidal chigallar patogen omillarga ju­da sezgirligi bilan ajralib turadi. Shu bois, o‘tkir neyroinfektsiyalar xorioidal chigallarda likvor ishlab chiqarilishini kasallikning birinchi kuniyoq kuchaytirib yuboradi. Ammo kasallikning o‘tkir davri o‘tgach, likvor bosimi yana o‘z holiga qaytadi. Chunki ortiqcha likvor qayta so‘riladi. Agarda xorioidal chigallardagi patologik jarayon davom etaversa, xorioependimatit rivojlanadi.

O‘tkir infektsiyalar tez-tez takrorlanaversa yoki surunkali infektsiyalar qo‘zg‘alib tursa, miya qorinchalarining ependimasi, subependimal qavati va xorioidal chigallarida yallig‘lanish jarayonlari boshlanadi. Bu esa xorioependimatit rivojlana boshlanganidan dalolat beradi. Kasallikning o‘tkir davrida yallig‘lanish jarayonlari likvor gipersekretsiyasi bilan namoyon bo‘ladi. Bu bosqich xorioependimatitning gipersekretor bosqichi deb aytiladi. O‘rtacha 2 haftadan 2 oygacha davom etuvchi bu davrda IKG rivojlanadi. Uzoq davom etuvchi surunkali yallig‘lanish jarayonlari qorinchalarning likvor ishlab chiqaruvchi to‘qimalari destruktsiyasi va atrofiyasi bilan tugallanadi. Kasallik shu alfozda davom etaversa, bir necha oy yoki yillardan so‘ng likvor sekretsiyasi va rezorbtsiyasi pasayadi. Bu esa xorioependimatitning arezorbtiv bosqichi boshlaganini ko‘rsatadi.

Klinikasi. Xorioependimatit klinikasi umumiy va lokal nevrologik simptomlardan iborat bo‘lib, ularning qay tarzda namoyon bo‘lishi kasallik etiologiyasi va davriga bog‘liq. O‘tkir virusli infektsiyalardan so‘ng rivojlangan xorioependimatitlar umuminfektsion belgilar bilan boshlanadi. Bu davrda IKG belgilari paydo bo‘la boshlaydi. Bemor kuchli diffuz bosh og‘rig‘i, ko‘ngil aynishi, qusish va bosh aylanishdan shikoyat qiladi. Qo‘shimcha tekshiruvlar ko‘z tubi dimlanishi, likvor bosimi oshishi va, albatta, miya qorinchalari kengayganini ko‘rsatadi.

Kasallikning o‘tkir va nimo‘tkir davrlari orasidan aniq bir chegara o‘tkazish qiyin. Xorioependimatitning bu davrlari, odatda, 2 haftadan 1–2 oygacha davom etadi va likvor gipersekretsiyasi bilan namoyon bo‘ladi. Xorioependimatit bosh og‘riq va kuchli ifodalangan vegetativ buzilish­lar bilan boshlanadi. Yuz giperemiyasi, gipergidroz, qizil dermografizm, engil gipersalivatsiya yoki og‘iz qurishi, uyqusizlik yoki ko‘p uxlash, kardi­algiya, reaktiv arterial gipertoniya yoki gipotoniya, sinkopal holatlar, ta­xikardiya, umumiy titroq, sovqotish yoki qizib ketish, akrotsianoz, poliuriya kabi vegetativ buzilishlar kuzatiladi. Bu simptomlarning ko‘p uchrashi gipotalamusda joylashgan vegetativ markazlarning ortiqcha qo‘zg‘alishi bilan bog‘liq. Vegetativ simptomlar bilan birga, giperstenik nevroz belgilari ham aniqlanadi.

Boshqa ob’ektiv nevrologik simptomlar kam kuzatiladi. Trigeminal va oksipital nuqtalar hamda ko‘z olmalarini bosib tekshirganda og‘riq paydo bo‘ladi. Og‘riq, shuningdek, kalla qutisini perkussiya qilib tekshirganda ham kuzatiladi yoki kuchayadi. Ko‘z olmalari harakatlari og‘riqli bo‘ladi va engil gorizontal nistagm aniqlanadi. Pay reflekslari ikkala tomonda ham oshadi. Sezgi buzilishlari umumiy giperesteziya ko‘rinishida namoyon bo‘ladi. Aksariyat hollarda qo‘llarda tremor va Romberg sinovida engil chayqalish paydo bo‘ladi. Bu simptomlarning barchasi likvor bosimi oshishi va shu sababli intrakranial bo‘shliqlarning kengayishi bilan bog‘liq. Demak, xorioependimatitning o‘tkir va nimo‘tkir davrlari uchun IKG juda xos.

Agar tashxis o‘z vaqtida aniqlanmasa va faol davolash muolajalari talab darajasida o‘tkazilmasa, kasallik asta-sekin surunkali davrga o‘tadi. Xorioependimatitning surunkali davrga o‘tishi, odatda, 2 oydan so‘ng boshlanadi.

Kasallikning surunkali davrida turli darajada ifodalangan likvorodinamik buzilishlar paydo bo‘ladi, ya’ni likvor gipersekretsiyasi giposekretsiya bilan, gipertenzion sindrom gipotenzion sindrom bilan almashinadi. Ammo bunday almashinuv har doim ham kuzatilavermaydi. Shuning uchun ham surunkali gipertenzion sindrom bilan kechuvchi xorio-ependimatitlar ko‘p uchraydi.

Intrakranial gipertenziya bilan kechuvchi xorioependimatit klinikasi. Asosiy simptomlari – kuchayib turuvchi doimiy bosh og‘riq va ko‘rishning pasaya borishi. Bosh og‘riq, odatda, diffuz tarzda namoyon bo‘ladi, xuddi bosh ichiga suv to‘ldirilgandek lo‘qillab og‘riydi. Og‘riq ko‘z soqqasi, chakka va ensa sohalarida yanada kuchliroq ifodalanadi. Bemor boshini engashtirsa, kuchansa va jismoniy ishlar bilan shug‘ullansa, og‘riq zo‘rayadi. U baland yostiqda yotishni xush ko‘radi, chunki past yostiqda yotsa, bosh og‘rig‘i yanada zo‘rayadi. Bosh og‘rig‘i kuchaygan paytlarda bemorning ko‘ngli aynib, ba’zan qayt qiladi. Bu og‘riqlar, odatda, kalla sohasi giperesteziyasi bilan namoyon bo‘ladi. Bemor ob-havo o‘zgarishlari va issiq-sovuqqa juda sezgir bo‘ladi. Kunning isib ketishi ham, sovib ketishi ham bosh og‘rig‘ini kuchaytirib yuboradi. Bosh og‘rig‘i, shuningdek, spirtli ichimliklar iste’mol qilganda, psixoemotsional zo‘riqishlar, hayz ko‘rish davri va shu kabi boshqa vaziyatlarda zo‘rayadi. Bosh aylanishi kuchayib, koordinatsiya biroz buziladi. Shuningdek, bemor quloq shang‘illashi va "bitib" qolishi, parishonxotirlik, xotira pasayishi, uyqusizlik, umumiy holsizlik va tez charchab qolishdan ham shikoyat qiladi.

Ko‘rish funktsiyasi ikkala ko‘zda ham asta-sekin pasaya boradi. Aytish joizki, surunkali davom etuvchi gipertenzion sindromda ham, gipotenzion sindromda ham ko‘rish funktsiyasi pasayadi. Chunki har qanday likvorodinamik buzilishlar bosh miyada va, ayniqsa, optiko-xiazmal sohada mikrotsirkulya­tsiya buzilishi bilan kechadi. Xorioependimatit bilan bazal leptomeningitning birgalikda namoyon bo‘lishi ham ko‘rish funktsiyasi pasayishining asosiy sabablaridan biridir. Bunday bemorda ko‘ruv nervining ikkilamchi atrofiyasi va ko‘ruv nervi diski dimlanishi aniqlanadi. Chunki ko‘ruv nervlari ishemiya va gipoksiyaga juda sezgir.

Kasallikning o‘tkir va nimo‘tkir davrlarida aniqlangan nevrologik simptomlar uning surunkali davrida ham kuzatiladi va doimiy tus oladi. Vegetativ simptomlar esa kasallikning o‘tkir davridagidek rang-barang bo‘lmaydi. Keyinchalik engil va tarqoq darajada ifodalangan kognitiv buzilishlar rivojlanadi.

Intrakranial gipotenziya bilan kechuvchi xorioependimatit klinikasi. Xorioependimatitning bu turi nisbatan kam uchraydi. Chunki kasallikning gipertenzion sindrom bilan kechuvchi bosqichida aksariyat bemorlar davolanib ketishadi. Agarda xorioependimatit o‘z vaqtida aniqlanmasa yoki etiopatogenetik davolash muolajalari talab darajasida o‘tkazilmasa, gipertenzion sindromli xorioependimatit gipotenzion sindromli xorioependimatitga o‘tadi. Buning yana bir sabablaridan biri – xorioependimatit tashxisini qo‘ymasdan, bemorni boshqa kasallik sifatida davolashdir.

Xorioependimatitning bu davrida ham bosh og‘riqlar davom etadi, biroq ular gipertenzion bosh og‘riqqa xos xususiyatlarni yo‘qotadi. Nevrastenik simptomlar va kognitiv buzilishlar doimiy tus oladi. Nevrologik status tekshirilganda qorachiqlar fotoreaktsiyasi pasayishi, gorizontal nistagm, trigeminal innervatsiya buzilishi (yuzda gipesteziya sohalari va og‘riqlar), VII va XII nervlarning markaziy falajligi, pay reflekslarining ikkala tomonda ham oshishi, vegetativ simptomlar va engil vestibulo-koordinator buzilishlar aniqlanadi.

Intrakranial gipotenziya xorioependimatitning so‘nggi bosqichida rivojlanadi. Bu davrga kelib miya qorinchalarining ependimal qavati va xorioidal chigallar atrofiyaga uchraydi. Bu patologik jarayon diffuz tarzda namoyon bo‘lsa, xorioidal chigallarning sekretor faoliyati pasayadi va likvor gipotenziyasi rivojlanadi. Ependimal qavatdagi atrofik jarayon nafaqat likvorning normal sekretsiyasi, balki uning rezorbtsiyasini ham susaytirib yuboradi. Bu davr xorioependimatitning arezorbtiv bosqichi deb atala­di. Agarda miya qorinchalari devorlaridagi atrofik jarayon miya to‘qimasiga ham o‘tsa, entsefalitik simptomlar yuzaga keladi. Bunda engil ifodalangan ekstrapiramidal buzilishlar, kranial nervlar innervatsiyasining buzilishi, miyacha simptomlari (miyacha yo‘llari zararlanishi sababli), dismnestik sindrom, vegetativ va neyroendokrin buzilishlar paydo bo‘ladi.

Okklyuzion xorioependimatit. Ma’lumki, likvor yo‘llari bekilib qolishi okklyuzion xorioependimatit rivojlanishiga olib keladi. Uning asosiy sabablari – miya abstsessi, yiringli meningit va meningoentsefalitlar. Shu bois, okklyuzion xorioependimatit bolalarda ko‘p uchraydi. Bosh miya pardalari va miya to‘qimasidagi yiringli yallig‘lanish jarayonlarining likvor yo‘llari orqali yoki kontakt yo‘l bilan miya qorinchalariga o‘tishi okklyuzion xorioependimatit rivojlanishiga sababchi bo‘ladi.

Likvor yo‘llari asosan Monro teshigi, Silviy suv yo‘li va orqa kranial chuqurcha sohasida (Lyushko va Majandi teshiklari) okklyuziyaga uchraydi. Barcha okklyuzion xorioependimatitlar kuchli gipertenzion-gidrotsefal sindrom bilan namoyon bo‘ladi va og‘ir kechadi.

Monro teshigi okklyuziyasida yon qorinchalar asimmetrik tarzda kengayib ketadi. Silviy suv yo‘li okllyuziyasida yon qorincha va III qorincha kengayadi va gidrotsefaliya rivojlanadi. Lyushko va Majandi teshiklari okklyuziyasida Bruns sindromi paydo bo‘ladi va bemorning hayoti uchun o‘ta xavfli holat yuzaga keladi. Xorioependimatitning qolgan turlari okllyuziyasiz kechuvchi xorioependimatitlarga kiradi.

Tashxis. Xorioependimatit tashxisi anamnestik ma’lumotlar, sub’ektiv va ob’ektiv simptomlar, laborator va instrumental tekshiruvlarga asoslanib qo‘yiladi.

Tashxis qo‘yish algoritmi

Anamnestik ma’lumotlar. O‘tkazilgan infektsiyalar (gripp, meningit, meningoentsefalit) yoki mavjud infektsiyalar (sinusitlar, tonzillit, otit, miya abstsessi), spetsifik infektsiyalar (brutsellyoz, sil, zaxm), parazitar kasalliklar (toksoplazmoz, tsistetsirkoz, exinokokkoz).

Sub’ektiv simptomlar. Surunkali kechuvchi doimiy bosh og‘riq (ayniqsa, gipertenzion xususiyatga ega), ko‘rishning pasayib borishi, nevra­stenik va vegetativ simptomlarning doimiy tarzda kuzatilishi.

Ob’ektiv simptomlar. Intrakranial gipertenziyada kuzatiladigan barcha ob’ektiv nevrologik simptomlar aniqlanadi. Aksariyat nevrologik simptomlar kasallik gipotenziv bosqichga o‘tganda ham saqlanib qoladi. Xorioependimatitda dientsefal buzilishlar ko‘p uchrashiga e’tibor qaratiladi. Agar kasallik leptomeningit bilan birgalikda namoyon bo‘lsa, tserebral simptomlar kuzatilishi e’tiborga olinadi.

Kalla suyagi rentgenografiyasi. Kraniogrammada kalla suyagi gumbazi yupqalanishi (ayniqsa, bolalarda), turk egari osteoporozi va unga kirish qismining kengayishi, kengaygan venalar soyasi kabi belgilar aniqlanadi. Bu belgilar hozirda mavjud bo‘lgan yoki avval o‘tkazilgan IKG lar uchun xos. Rentgenologik tekshiruvlarda IKG aniqlanishi xorioependimatit tashxisini qo‘yish uchun asosiy shartlardan biridir. Chunki har qanday etiologiyali xorioependimatitda IKG rivojlanadi. Agarda rentgenologik tekshiruvda IKG belgilari, LP tekshiruvida esa likvor gipotenziyasi aniqlansa, bunga rentgen-likvorologik dissotsiatsiya deyiladi. Bu holat xorioependimatitning surunkali davrida, ya’ni kasallik gipertenzion bosqichdan gipotenzion bosqichga o‘tganda kuzatiladi. Agarda likvor bosimi baland bo‘lsa-yu, kraniogrammada IKG belgilari aniqlanmasa, bu likvor-rentgenologik dissotsiatsiya deb ataladi. Bu holat kasallikning o‘tkir davrida kuzatiladi, ya’ni likvor bosimi oshganu, biroq uning rentgenologik belgilari hali rivojlanmagan. Zamonaviy neyrovizualizatsiya tekshiruv usullari paydo bo‘lganligi tufayli hozirda bunday sinamalar o‘tkazilmaydi.

Elektroentsefalografiya. EEG da miyaning bioelektrik faolligi kuchli o‘zgargan bo‘ladi, ko‘pincha, yuqori amplitudali patologik to‘lqinlar va bilateral-sinxron tebranishlar aniqlanadi.

KT yoki MRT tekshiruvlari. Miya qorinchalari va subaraxnoidal bo‘shliqlar kengayishi hamda miya parenximasida atrofik o‘zgarishlar aniqlanadi (2.3-rasm).

Davolash. Leptomeningit va xorioependimatit bilan kasallangan
bemorlarni davolash usullari deyarli bir xil. Chunki ikala kasallikning etiopatogenezi ham o‘xshash. Tashxis qo‘yilgach, avvalambor etiologik omillar bartaraf etilishi kerak. Agar bemorda surunkali infektsiya o‘choqlari (otit, sinusit, tonzillit, mastoidit) bo‘lsa, ularni bartaraf etiladi. Infektsion jarayonning faol bosqichida antibiotiklar tavsiya etiladi. Infektsion etiologiyali leptomeningit va xorioependimatitlarda desensibilizatsiya maqsadida antigistamin dorilar tavsiya etiladi. Diazolin 0,05 g, tavegil 0,025 g, zirtek 0,01 g, klaritin 0,01 g, erius 0,005 g kabi dorilardan biri kuniga 1–2 mahaldan buyuriladi.

Immunitetni oshirish uchun immunomodulyatorlar ham buyuriladi. Bu maqsadda immunoglobulin 1 ml m/i har kuni, tsikloferon 2 ml m/i yoki v/i ga kunora qilinishi mumkin.

Intrakranial gipertenziyani kamaytirish uchun magniy sulfat kuniga 5–10 ml v/i yoki m/i ga, 5 ml L-lizin estsinat 5 ml natriy xloridning fizio-logik eritmasiga qo‘shib v/i ga kuniga 1–2 mahal yuboriladi. Zaruratga qarab laziks, diakarb, veroshpiron va glitserin ham tavsiya etiladi.

To‘qimalarda regenerativ jarayonlarni jadallashtirish uchun deyarli bar­cha turdagi vitaminlarni (V₁, V₆, V₁₂, E, S, RR) qo‘llash mumkin. Tserebral mikrotsirkulyatsiya va metabolizmni yaxshilash uchun sermion va trental kabi dorilar beriladi. Epileptik xurujlarga qarshi antikonvulsantlar (valproatlar, karbamazepin) tavsiya etiladi. Nevrotik buzilishlarni bartaraf etishda trankvilizatorlar, depressiv belgilarni yo‘qotish uchun antidepressantlar qo‘llaniladi. Kranial nevropatiyalar bilan namoyon bo‘luvchi lep­tomeningitda qo‘shimcha ravishda neyromidin 5–15 mg yoki nivalin 5–10 mg m/i ga qilinadi. Bu dorilar tabletka ko‘rinishida yana 1–2 oy berilishi mumkin. Agar epileptik xurujlar kuzatilmasa, fizioterapevtik muolaja-lar ham tavsiya etiladi.

Profilaktikasi. Organizmdagi surunkali infektsiya o‘choqlari (sinusitlar, otit, tonzillit) bartaraf etiladi. Virusli kasalliklarga tez-tez chalinadigan bemorlarga tanani chiniqtiruvchi va immunitetni oshiruvchi muolajalar buyuriladi. Bosh miya jarohatlarini o‘tkazgan bemorlar doimiy vrach nazoratiga olinadi va uning asoratlarining oldini oluvchi davolash muolajalari o‘tkazib turiladi.