VEGETATIV DISTONIYa SINDROMI

Vegetativ distoniya sindromi – bir qator vegetativ, psixoemotsional va psixosomatik buzilishlar bilan namoyon bo‘luvchi sindrom. Vegetativ disto­niya sindromi (VDS) – bu alohida kasallik emas, balki turli kasalliklarda uchrashi mumkin bo‘lgan sindrom. Yaqin kunlargacha «vegetativ-tomir distoniyasi» va «neyrotsirkulyator distoniya» atamalari parallel tarzda qo‘llab kelindi. Bu atamalar hozirda qo‘llanilmaydi. Asosan, vegetativ buzilishlar bilan namoyon bo‘luvchi ushbu sindromni «vegetativ distoniya sindromi» deb atash ma’qul topildi.

VDS sindromi, asosan, yoshlar orasida ko‘p uchraydi. VDS turli kasalliklarning klinik sindromi sifatida namoyon bo‘lganligi bois, uning aholi orasida tarqalishiga oid aniq statistik ma’lumotlar yo‘q.

Etiologiyasi va patogenezi. VDS kelib chiqishida nasliy-konstitutsional omillarga katta urg‘u beriladi. VNS ning simpatik va parasimpatik qismlari orasidagi morfofunktsional nomutanosiblik yoki ularning kechikib rivojlanishi VDS kelib chiqishining asosiy etiopatogenetik omillaridan biri deb hisoblanadi. Bu nomutanosiblik, ayniqsa, o‘smirlik yoshida klinik simptomlar bilan namoyon bo‘la boshlaydi. VDS ga moyilligi bor odamlarda jinsiy etilish davri, hayz ko‘rish, homiladorlik, psixoemotsio­nal stress, nosog‘lom turmush tarzi kabi holatlar vegetativ disfunktsiyani yanada kuchaytirib yuboradi. Nasliy-konstitutsional moyillik yaqqol namoyon bo‘lgan o‘smirlarda hatto to‘yib ovqat eyish, maktab, kollej yoki litseydagi talablar, yoshiga mos bo‘lmagan og‘ir jismoniy mehnat, miriqib uxlamaslik, oiladagi nosog‘lom muhit, havoning isib ketishi va boshqa meteorologik omillar VDS rivojlanishiga turtki bo‘ladi.

Erta bolalik davridan buyon o‘tkir respirator infektsiyalar va surunka­li kechuvchi yiringli jarayonlar (sinusitlar, otit, tonzillit) ko‘p kuzatiladigan, ya’ni xalq tili bilan aytganda, ko‘p shamollaydigan bolalar ham VDS rivojlanishiga moyil bo‘lishadi. Ushbu sindrom rivojlanishida bosh miya kasalliklarining ham o‘rni katta. Chunki bosh miyada suprasegmentar vegetativ markazlar joylashgan. Shu bois har qanday tserebral patologiya yoki neyroinfektsiyalar VNS disfunktsiyasiga sabab bo‘ladi. Shu erda VNS turli patogen omillarga o‘ta sezgir ekanligini ham alohida ta’kidlab o‘tish lozim. Ma’lumki, VNS gomeostazni, ya’ni ichki a’zolar va sistemalar faoliyatini ta’minlab, organizmni o‘zgarib turuvchi turli tashqi ta’sirotlarga moslashtiradi, psixoemotsional va jismoniy faollikni oshirishda bevosita ishtirok etadi.

Organizmdagi hech bir fiziologik va patofiziologik jarayonlar VNS ishtirokisiz kechmaydi. Turli ekzogen va endogen omillarga javoban yuza­ga keladigan turli xil vegetativ reaktsiyalar himoya funktsiyasi deb e’tirof etiladi. Ma’lum bir vaziyatlarda ushbu himoya funktsiyasi vegetativ buzilishlar bilan namoyon bo‘ladi. Shuning uchun ham turli xil patologik holatlarda vegetativ reaktsiyalarni kuzatamiz. Ularning qay darajada yuzaga kelishi organizmning patogen omillarga bo‘lgan reaktsiyasi va ta’sir etish kuchiga ko‘p jihatdan bog‘liq. Albatta, bu erda nasliy-konstitutsional moyillikning o‘rni ham katta.

Vegetativ funktsiyalarni ta’minlashda gumoral mexanizmlar bevosita ishtirok etadi. Shu bois gipotalamo-gipofizar sistema kasalliklari turli darajadagi neyroendokrin va vegetativ-vistseral buzilishlar bilan namoyon bo‘ladi. Gipotalamo-gipofizar soha zararlanishi oddiy vegetativ disfunktsiyalar emas, balki simpatoadrenal va xolinergik krizlar hamda kuchli metabolik buzilishlar sababchisi hamdir. Klimakterik davrda yuzaga keladigan vegetativ buzilishlarni ham alohida ko‘rsatib o‘tish lozim. Surunkali ichkilikbozlik, giyohvandlik va zaharli kimyoviy vositalar bilan ishlash ham vegetativ disfunktsiyani vujudga keltiradi. Bir qator somatik kasalliklar, ya’ni arterial gipertoniya, surunkali bronxit, bronxial astma, oshqozon-ichak sistemasi kasalliklarida ham vegetativ buzilishlar kuzatiladi.

Og‘riqlar bilan vegetativ disfunktsiyalar orasida ham uzviy bog‘liqlik bor. Tananing qaysi sohasida joylashgan bo‘lishidan qat’i nazar, o‘tkir va surunkali og‘riqli sindromlar vegetativ buzilishlar bilan namoyon bo‘ladi. Vegetativ disfunktsiyalar nafaqat VNS ning suprasegmentar, balki segmentar tuzilmalari patologiyasida ham ko‘p uchraydi. Idiopatik va simptomatik PVE ning barcha turlarida vegetativ buzilishlar vujudga keladi. Ayniqsa, Fabri kasalligi, Rayli-Dey va Shay-Drejer sindromlarida kuchli vegetatativ-vistseral buzilishlar paydo bo‘ladi. Bular VNS zararlanishi bilan kechuvchi nasliy kasalliklar bo‘lib, ularning turi ko‘p.

Klinikasi. Asosan, ichki a’zolar va sistemalarning funktsional buzilishlari bilan namoyon bo‘ladi. Ularning qay tarzda kechishi esa bemor qaysi tipga taalluqli ekanligiga ham bog‘liq. Ma’lumki, simpatik yoki parasimpatik nerv sistemalarining funktsional ustuvorligiga qarab odamlar simpatikotonik va vagotonik tiplarga ajratiladi (16.3-jadval).

16.3-jadval

Simpatik va parasimpatik nerv sistemalar funktsiyalari

 Simpatikotoniklar. Simpatikotoniklarga xos belgilar bolalik davridayoq yaqqol ko‘zga tashlana boshlaydi. Ular qizg‘in xarakterga ega, atrofdagi voqealar va o‘ziga bo‘lgan munosabatlarga darhol reaktsiya beradigan, kayfiyati tez o‘zgarib turadigan, og‘riqlarga sezgir, fikri tez chalg‘iydigan shaxslardir. Ularda sangvinik va xoleriklarga xos xulq-atvorni kuzatish mumkin. Bu belgilar giperstenik nevroz belgilariga ham o‘xshab ketadi. Stressli vaziyatlarda ularning qorachiqlari kengayib og‘zi quriydi, rangi oqaradi, yurak urishi tezlashadi va sanchib og‘riydi, AQB ko‘tariladi, boshi va tanasi qizib ketadi, oyoq-qo‘llari esa "muzlab" qoladi va uyushadi. Stressli vaziyat o‘tib ketgach, bemorning tez siygisi keladi.

Simpatikotoniklar yaxshi ishtahaga ega bo‘lsa-da, deyarli semirishmaydi va astenik tana tuzilishiga ega bo‘lishadi. Buning asosiy sababi ularda moddalar almashinuvining tezligi bilan izohlanadi. Ularni, ko‘pincha, atonik qabziyat va meteorizm bezovta qiladi. Terisi oqimtir tusga ega va doimo quruq, oyoq-qo‘llarining uchi sovuq va tez uvishadigan bo‘ladi. Ob’ek­tiv tekshirishlar kuchli oq dermografizmni ko‘rsatadi. Vestibulyar va res­pirator buzilishlar xos emas. EKG – sinusli taxikardiya, R-Q interva­li qisqargan, ST segmenti izometrik chiziqdan pastga siljigan va T tish silliqlashgan bo‘ladi.

Vagotoniklar. Sayyor nerv (n.vagus) miya ustunida joylashgan parasimpatik nerv sistemasi yadrolarining eng muhim qismidir. N.vagus tarmoqlari aksariyat ichki a’zolar va sistemalarni innervatsiya qiladi, ularning faoliyatini boshqarishda bevosita ishtirok etadi. Shuning uchun ham "parasimpatikotoniya" atamasi o‘rniga "vagotoniya" atamasi ko‘p qo‘llaniladi. Vagotoniklarda simpatikotoniklarga xos xulq-atvorning aksini ko‘rish mumkin. Ular passiv, atrofdagi voqea va hodisalarga sust, tez charchab qoladigan odamlardir. Ularning bir qarorga kelishi birmuncha qiyin bo‘lib, biror ishni bajarishda ikkilanishlar kuzatiladi. Vagotoniklar apatiya va ipoxondriyaga moyil odamlar. Ularning xulq-atvorida melanxoliya yoki astenik nevrozga xos belgilar yaqqol ko‘zga tashlanadi. Ortiqcha hissiy va jismoniy zo‘riqishlar vagotoniklar ish faoliyatini susaytirib yuboradi.

Vagotoniklar ishtahasi sust bo‘lsa-da, semirishga moyil odamlar hisoblanadi. Buning asosiy sababi moddalar almashinuvi sustligidir. Ular "suv ichsam ham semiraman", deb shikoyat qiluvchilar toifasiga kirishadi. Vagotoniklarning jahli chiqsa qorachiqlari torayadi, yurak uri­shi sekinlashadi, AQB tushib ketadi, boshi aylanadi, ko‘ngli ayniydi va quloqlari shang‘illay boshlaydi. Bunday paytlarda sinkope rivojlanishi ham mumkin. Stress paytida havo etishmay qolishi, bo‘g‘ilish, tomoqda biror narsa turgandek bo‘lish holatlari ham ro‘y beradi. Vagotoniklarda chuqur xo‘rsinib qo‘yishlar ko‘p uchraydi. Odamlar gavjum va havosi dimiqqan joylar ularga yomon ta’sir qiladi, sovuqqa ham chidamsiz bo‘lishadi. Shu bois vagotoniklar radikulalgiya va artralgiyalarga moyil kishilardir. Tunda kuzatiladigan "bezovta oyoqlar" hamda surunkali charchash sindromi, akrotsianoz, terining marmar tusda bo‘lishi, kuchli qizil dermogra­fizm, ko‘p terlash, terining yog‘li va nam bo‘lib yurishi ham vagotoniklar uchun juda xos. Ertalab uyg‘onganda ularning yuz-ko‘zlari biroz shishgan va ko‘zlar tagi salqigan bo‘ladi. Chunki bu odamlarda suyuqlikning organizmda ushlanib qolishiga moyillik bor. Ba’zida ayollar "shishib ketayapman" deb diuretiklar ichishni xush ko‘rishadi va nefrolog yoki endokrinologga qatnab yurishadi. Vagotoniklarni gipersalivatsiya (ayniqsa, tunda), spastik kolit, ba’zida diareya, ovqatning qiyin hazm bo‘lishi va abdominalgiyalar ham bezovta qiladi. Bunday shikoyatlar bilan ular terapevtlarga qatnab yurishadi.

Vagotoniklarda yurak muskullari tonusi pasaygan va yurak toni bo‘g‘iq bo‘ladi. EKG da sinusli bradikardiya (ba’zida, bradiaritmiya yoki ekstrasistoliya), R-Q intervali cho‘zilgan, ST segmenti izometrik chiziqdan yuqoriga siljigan va T tish ampitudasi kattalashganligi aniqlanadi.

Kardiovaskulyar buzilishlar. Bunday buzilishlar VDS ning eng ko‘p uchraydigan simptomlaridir. Simpatikotoniklar va vagotoniklarda kardiovaskulyar buzilishlar turlicha kechadi. Bu haqda yuqorida aytib o‘tdik. Amaliy tibbiyotda VDS ning kardiovaskulyar buzilishlar ustunlik qiladigan turi neyrotsirkulyator distoniya deb atalgan.

VDS bilan kasallangan 40 yoshdan oshgan bemorlarda kardialgiyaning ko‘p kuzatilishi ularni xavotirga solib qo‘yadi. Bunday bemorlar stenokardiyadan qo‘rqib, bir necha bor EKG tekshiruvlaridan o‘tib yurishadi. Yurak sohasidagi og‘riqlar sanchuvchi, kuydiruvchi va siquvchi xususiyatga ega. Stenokardiyadan farqli o‘laroq, bu og‘riqlar jismoniy zo‘riqishlarda kuchaymaydi, irradia­tsiya qilmaydi, nitratlardan so‘ng o‘tib ketmaydi, EKG da ishemiya belgilari aniqlanmaydi. Kardialgiya, asosan, psixoemotsional stressdan so‘ng yoki vegetativ kriz paytida vujudga keladi. Og‘riq ko‘p hollarda soatlab saqlanadi, kam hollarda tez o‘tib ketadi. Shuningdek, yurak sohasida uvishish, giperventilyatsiya, qo‘rquv va xavotir belgilari paydo bo‘ladi. Bu belgilar majmuasi kardiosenestopatik sindrom deb ataladi.

Psixovegetativ buzilishlar vegetativ distoniyada ko‘p uchraydi. Bu buzilishlar aksariyat hollarda VDS ning asosiy klinikasini belgilab beradi. Psixovegetativ buzilishlar yaqqol namoyon bo‘lganda, bevosita "psixo­vegetativ sindrom" atamasini qo‘llash maqsadga muvofiq. Psixovegetativ sindrom depressiyaga moyil kishilarda, epilepsiya, shizofreniya, gormonal disfunktsiya, tez-tez takrorlanuvchi stresslar va surunkali ravishda spirtli ichimliklar iste’mol qiluvchilarda ko‘p uchraydi. Melanxolik tipdagi shaxslar ham psixovegetativ buzilishlarga moyil bo‘lishadi.

Psixovegetativ sindromda bemorning kayfiyati tez-tez buzilib turadi, doimo disforiya holatida yuradi, arzimagan narsaga jahli chiqaveradi, hissiy portlashlar kuzatilib turadi, atrofdagi voqealardan doimo norozi bo‘lib yuradi. Ba’zida depressiyaga tushib, hech kim bilan gaplashmay qo‘yadi, hech narsadan qoniqmaydi. Aqliy va jismoniy ishlarga xohishi bo‘lmaydi, parishonxotir bo‘ladi, xotirasi doimo pand beradi. Ushbu buzilishlar kuchli taxikardiya yoki bradikardiya, AQB o‘ynab turishi, gipo- yoki gipergidroz, ishtaha yo‘qolishi va boshqa psixosomatik buzilishlar bilan birgalikda kuzatiladi. Aksariyat hollarda psixovegetativ sindrom kuchli qo‘rquv va xavotir bilan namoyon bo‘ladi. Qo‘rquv va xavotir bemorning butun vujudini qamrab oladi. Bemorning fikri xayoli fobiyadan qutulish bo‘lib qoladi. Psixovegetativ sindromda obsessiv-kompulsiv buzilishlar ham ko‘p uchraydi. Bunday bemor tibbiy-psixologik yordamga muhtoj bo‘lib qoladi.

Respirator buzilishlar giperventilyatsion sindromda kuzatiladigan belgilar bilan namoyon bo‘ladi. Giperventilyatsion sindrom ushbu bobda alohida mavzu qilib yoritilgan.

Gastroenterologik buzilishlar ishtaha buzilishi, qabziyat, qorin sohasida yoqimsiz og‘riqlar, meteorizm belgilari bilan namoyon bo‘ladi. Be­mor ovqatning qiyin hazm bo‘lishi, jig‘ildon qaynashi, yutinganda tomoqda xuddi bir narsa turgandek bo‘lishi, ich qotishi va dam bo‘lishidan shikoyat qilib yuradi. Bemor och qolsa titrab ketadi va darrov ovqat eb olishi kerak bo‘ladi. Ob’ektiv tekshiruvlarda oshqozon-ichak sistemasining organik kasalliklari aniqlanmaydi. Bunday bemorga terapevtlar "qo‘zg‘algan ichak sindromi" deb tashxis qo‘yishadi.

Ter ajralishi buzilishlari gipo- yoki gipergidroz bilan namoyon bo‘ladi. Biroq gipergidroz ko‘p kuzatiladi. Ba’zida bemor shu qadar ko‘p terlaydiki, hatto sochiq ham ho‘l bo‘lib ketadi. Terlash hayajonlanganda, jismoniy ish qilganda va to‘yib ovqatlanganda kuchayib ketadi. Bunday bemorlar aynan mana shu terlashdan qutulish uchun doktorma-doktor qatnab yurishadi.

Gipertermik sindrom vegetativ distoniyaning boshqa turlariga qaraganda kam uchraydi. Bunday holatlar, ko‘pincha, o‘tkazilgan neyroinfektsiya, bosh miya jarohati, endokrin buzilishlar va kuchli stressdan so‘ng rivojlangan VDS da kuzatiladi. Ko‘p hollarda tana harorati 37–38°S, kam hollarda 39–40°S ga etadi. Bunday bemorlar qonida yallig‘lanish reaktsiyalari aniqlanmaydi, ular holsizlanib yotib qolishmaydi, vrach qabuliga bemalol o‘zlari qatnab yurishadi. Yallig‘lanishga qarshi dorilar, aspirin va antibiotiklar ta’siri juda past bo‘ladi yoki umuman ta’sir qilmaydi. Anksiolitiklar yoki boshqa vegetotrop dorilar esa tana haroratini yaxshi pasaytiradi. Psixoemotsional stress sababli rivojlangan va vegetativ buzilishlarsiz namoyon bo‘ladigan gipertermik sindromda "psixogen giperter­miya" tashxisi qo‘yiladi. Subfebrilitet bir necha oy va yillab saqlanishi mumkin. Tana harorati kunduzi balandroq (38–39°S), kechasi pastroq (37–38°S) bo‘ladi. Shuningdek, bemor tinchlanganda, trankvilizator ichganda ham tana harorati normaga tushishi mumkin. Ba’zida esa hech qanday dori-darmonlar samara bermaydi. Bemorni bu tarzda hadeb samarasiz davolashga urinaverish unda yatropatiyani yuzaga keltiradi. Bunday bemorni rejali tarzda kuzatuvga olish va psixoterapevtik yordam ko‘rsatishning o‘zi kifoya. Vaqt o‘tib, tana harorati yana normaga qaytadi.

Gipotermiya gipertermiyaga qaraganda kam uchraydi va og‘irroq kechadi. Tana harorati 35°S dan pastga tushganda gipotermiya deb xulosa chiqariladi. Gipotermiya arterial gipotenziya, umumiy holsizlik, ko‘p terlash va umumiy titrashlar bilan namoyon bo‘ladi. Bemor sovuq qotganidan shikoyat qiladi. Issiq odeyalga o‘ranib oladi. Bemorlar gipotermiyani gipertermiyaga qaraganda og‘irroq kechirishadi. Gipotermiya gipertermiyaga o‘xshab uzoq davom etmaydi.

VDS, shuningdek, nevrogen qovuq sindromi va erektil disfunktsiyalar bilan ham namoyon bo‘ladi.

Kechishi. Vegetativ distoniya sindromi klinikasi bir xil kechmaydi. Simptomlar goh zo‘rayib, goh susayib turadi. Tinch holatda va bemorning atrofida yaxshi psixologik muhit yaratilganda VDS engil kechadi. Psixoemotsional stress, jismoniy zo‘riqishlar, meteoqo‘zg‘alishlar (ayniqsa, er magnit maydonining kuchayishi) va o‘tkir infektsiyalardan so‘ng kasallik belgilari zo‘rayadi. Bu vaziyatlar tez-tez takrorlanaversa, vegetativ buzilishlar so­ni ko‘payadi, yangi simptomlar qo‘shiladi va bemorning tuzalishi kechikadi. VDS turli vegetativ krizlar bilan ham kechadi.

Vegetativ krizlar – to‘satdan ro‘y beruvchi va kuchli ifodalangan vegetativ buzilishlar bilan kechuvchi paroksizmlar. Vegetativ krizlar o‘rtacha 30–60 daqiqa davom etadi. Uning vagoinsulyar va simpatoadrenal tiplari faqrlanadi: 1) vagoinsulyar krizlar – AQB pasayib ketishi, bemorning rangi oqarib ketishi, ko‘ngil aynishi, qusish, gipotermiya, kardialgiya, abdominalgiya, nafas siqishi, ter bosish, umumiy titroq va ba’zida xushdan ketishlar bilan namoyon bo‘ladigan holat; 2) simpatoadrenal kriz – AQB ko‘tarilishi, kuchli qo‘rquv va xavotir, o‘lim qo‘rquvi, bosh og‘riq, umumiy titroq, taxi­kardiya, kardialgiya, og‘iz qurishi, tana harorati oshishi va poliuriya bilan namoyon bo‘ladigan holat. Kuchli xavotir va qo‘rquv bilan kechuvchi vegetativ krizlar psixovegetativ krizlar deb ham ataladi.

KXT-10 da vegetativ krizlar alohida ajratilmagan. Shunday bo‘lsa-da, bu atamadan klinik tibbiyotda foydalanishadi.

Tashxis. Vegetativ distoniya klinik sindrom bo‘lib, u alohida kasallik emas. Demak, avval VDS etiologiyasi aniqlanib, keyin ushbu sindrom ko‘rsatib o‘tiladi. Bitta-ikkita vegetativ buzilishlarga asoslanib VDS qo‘yish mumkin emas. VDS – o‘zgarib turuvchi turli-tuman psixoemotsional, vegetativ va somatik buzilishlardan iborat sindrom. Tashxis qo‘yishda buni e’tiborga olish lozim.

Tashxis kasallik va hayot anamnezi, sub’ektiv simptomlar xronologiyasi, ob’ektiv (vegetativ) buzilishlar dinamikasini o‘rganish asosida qo‘yiladi. Bemorning hayot anamnezini o‘rganish asnosida bolalik davridayoq uning vegetativ buzilishlarga moyilligini sezish mumkin. Shu yo‘l bilan be­morning vagotoniya yoki simpatikotoniyaga moyilligi aniqlanadi. Keyincha­lik turli etiologik omillar ushbu vegetativ disfunktsiyani kuchaytirib yuborgani ma’lum bo‘ladi. Buning uchun etiologik tashxisni aniqlab olish lozim. Vagotoniklarda, ko‘pincha bronxial astma, oshqozon yara kasalligi, neyrodermit aniqlansa, simpatikotoniklarda – gipertoniya, yurak ishemik kasalligi, qandli diabet va gipertireoz aniqlanadi. VDS aniqlangan aksariyat bemorlarning bolalik davri og‘ir kechgan bo‘ladi. Ular, ko‘pin­cha, nosog‘lom oilaviy muhitda katta bo‘lishgan, og‘ir jismoniy mehnatlar qilishgan va tez-tez kasallangan bolalar bo‘lib chiqishadi.

Ob’ektiv simptomlar, asosan, vegetativ buzilishlardan iborat. Bu belgilarni VNS ni tekshiruvchi sinamalar orqali bilib olish mumkin. Vegetativ sinamalar orqali bemorning qaysi vegetativ tipga taalluqligi aniqlanadi. Buning uchun mahalliy va reflektor dermografizm, pilomotor reflekslar, teri haroratini o‘lchash, Danin-Ashner refleksi, klinoortostatik refleks, EKG va kardiointervalografiya usullari qo‘llaniladi. Vegetativ tonusni tekshirishda farmakologik sinamalar ham qo‘llanilishi mumkin. Bugungi kunda vegetativ tonusni o‘rganuvchi kompyuterlashtirilgan dasturlar ham mavjud.

Qo‘shimcha ravishda neyrofiziologik (UTD, EEG) va psixofiziologik tekshiruvlar o‘tkaziladi. Shaxs tipini aniqlash uchun Ayzenk testi juda ma’qul hisoblanadi. Uning yordamida ekstraversiya, intraversiya va neyrotizm darajasi baholanadi. Ayniqsa, psixovegetativ sindromlarda psixo­logik testlarning diagnostik ahamiyati katta. Qo‘rquv va xavotir darajasini baholashda Spilberger-Xanin va Gamilton shkalalaridan ko‘p foydalaniladi. Bu testlarning xulosasi psixoterapiya usulini tanlash va to‘g‘ri o‘tkazishga yordam beradi. Ba’zida psixiatr maslahati zarur bo‘ladi. Bemor­ning gormonal statusini o‘rganish o‘ta muhim va endokrinologik tekshiruvlardan o‘tish ham talab etiladi.

Davolash. Davolash etiologik omillarni bartaraf etishdan boshlanadi. Stressli vaziyatlarni bartaraf etish – davolashning eng muhim mezonlaridan biridir. Shuning uchun ham tashxis qo‘yish va davolash jarayonida tibbiy psixolog, albatta ishtirok etishi lozim. Bu erda psixoanalitik terapiyaning samarasi juda katta. Bemorga autotrening usullaridan foydalanish qoidalari ham o‘rgatiladi.

Infektsion-toksik etiologiyali vegetativ distoniyada bemorning immunitetini ko‘tarish va surunkali infektsiya o‘choqlarini sanatsiya qilishga asosiy e’tibor qaratiladi. Og‘ir jismoniy mehnat va bemorning kasbi bi­lan bog‘liq muammolar ham bartaraf etilishi lozim. Bemor tungi ishda va ekstremal sharoitlarda ishlamasligi kerak. Endokrin buzilishlar (gipotireoz, gipertireoz) ham korrektsiya qilinishi lozim.

Farmakologik davolash usullaridan trankvilizatorlar, sedativ dori­lar, anksiolitiklar va psixostimulyatorlardan ko‘p foydalaniladi. Ular vegetotrop ta’sirga ega.

Sedativ dorilar. Valerian va arslonquyruq nafaqat tinchlantiruvchi ta’sirga ega, balki miya ustunida joylashgan vegetativ markazlar orqali umumiy vegetativ tonusga ham ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Valerian ildizlari yoki arslonquyruq damlamasi (10 g o‘t 200 ml suvda damlanadi) 1 osh qoshiqdan 3 mahal och qoringa ichish buyuriladi. Kechqurungisi yotishdan oldin ichiladi.

Trankvilizatorlar anksiolitik ta’sirga ega bo‘lib, qo‘rquv, xavotir hamda somatovegetativ buzilishlar, psixogen og‘riqlarni bartaraf etadi va kuchli uxlatuvchi ta’sirga ega. Trankvilizatorlardan diazepam (eleni­um, relanium, seduksen) 2,5–5 mg dan kuniga 2–3 mahal ichishga tavsiya etila­di. Simpatoadrenal krizlarni bartaraf etishda 2 ml diazepam 5 ml natriy xloridning fiziologik eritmasiga qo‘shib venadan sekin yuboriladi. Fenazepim ham yuqori samaraga ega bo‘lgan trankvilizatordan hisoblanadi. Bu dorini 0,5 mg dan kuniga 2–3 mahal ichish buyuriladi. Oksazepam (nozepam, tazepam) 0,01 g dan kuniga 2–3 mahal, medazepam (mezapam, rudotel) 0,01 g dan kuniga 2–3 mahal, tofizopam (grandaksin) – kunduzgi trankvilizator 0,05–0,1 g dan kuniga 2–3 mahal ichish tavsiya etiladi. Trankvilizatorlar 2–3 hafta mobaynida qabul qilinadi.

Belloid va bellataminal ham keng qo‘llaniladi. Bu dorilar adrenergik va xolinergik sistemalar qo‘zg‘aluvchanligini kamaytiradi, gipotalamik markazlar orqali vegetativ buzilishlarni korrektsiya qiladi. Belloidning 1 tabletkasi 30 mg butobarbital, 0,1 mg belladonna alkaloidlari, 0,3 mg ergotoksindan iborat. Belloidni 1 tabl. kuniga 2–3 mahal ichish tavsiya etiladi. Bellataminalning 1 tabletkasi 20 mg fenobarbital, 0,3 mg ergotamin, 0,1 mg belladonna alkaloidlaridan iborat. Bu dori kuniga 1 tabl. 2–3 mahal ichiladi. Tinchlantiruvchi dorilardan persen, novopassit, valerian ekstrakti 1–2 tabl. kuniga 3 mahal ichish tavsiya etiladi.

Antidepressantlar depressiya, qo‘rquv, xavotir hamda psixosoma­tik buzilishlarni korrektsiya qilishda keng qo‘llaniladi. Psixosoma­tik buzilishlar niqoblangan depressiyaning klinik simptomlaridan hisoblanadi. Shuning uchun psixosomatik buzilishlarda antidepressan­tlar ko‘p qo‘llaniladi. Amitriptilin (triptizol) 25 mg dan kuniga 2–3 mahal, imipramin (imizin, melipramin) 25 mg dan kuniga 2–3 mahal, teralen 20–40 mg/kun, sonapaks 25–50 mg tavsiya etiladi. Depressiyaning engil turida azafen kuniga 0,075–0,125 g dan buyuriladi. Zamonaviy antidepressantlardan: fluoksetin (prozak) 20 mg, paroksetin (reksetin) 20 mg, zoloft 50 mg, velaksin 75 mg tavsiya etiladi. Antidepressant kam dozada tavsiya etiladi va har 3–5 kunda uning dozasi oshi­rib boriladi. Ko‘zlangan natijaga erishilgach terapevtik doza ushlab turiladi va asta-sekin kamaytiriladi. VDS bilan kasallangan bemorni antidepressant bilan davolash 4–6 hafta mobaynida olib boriladi.

Nootrop dorilardan piratsetam keng qo‘llaniladi. Piratsetam (nootropil) miyadagi metabolik va energetik jarayonlarni yaxshilaydi, kognitiv funktsiyalarni faollashtiradi. Nootroplar adinamiya, apatiya va psixasteniyalarda keng tavsiya etiladi. Piratsetamni 0,4–0,8 g dan kuniga 3 mahal 4–8 hafta mobaynida ichish buyuriladi. Shuningdek, fenotropil, pantokaltsin, fenibut ham tavsiya etilishi mumkin.

Simpatoadrenal sistema faolligi oshishi sababli yuzaga kelgan vegetativ buzilishlarda (taxikardiya, arterial gipertoniya) beta-adrenoblokatorlar keng qo‘llaniladi. Bu maqsadda propranolol (anaprilin, inderal, obzidan) buyuriladi. Bu dori kuniga 40–120 mg dan ichiladi. Davolash 4–6 hafta davom ettiriladi. Ko‘zlangan natijaga erishilgach, uning dozasi kamayti­riladi. Propranolol simpatikotoniklarda qo‘rquv va xavotirni ham bartaraf etishga yordam beradi.

Arterial gipotoniya, adinamiya, asteniya, apatiyalarda jenshen damlamasi va eleuterokokk ekstrakti 20–30 tomchidan kuniga 3 mahal ichishga tavsiya etiladi. Bugungi kunda tarkibida jenshen saqlovchi dorilar turi ko‘p bo‘lib, vegetativ buzilishlarni korrektsiya qilishda ulardan keng foydalaniladi.

Abdominal buzilishlarni (og‘riq, meteorizm, ichaklar spastikasi) korrektsiya qilish uchun sulpirid kuniga 200–600 mg, metoklopramid 20–40 mg, motilium 20–30 mg, faollashtirilgan ko‘mir 10 kg tana vazniga 250 mg (1 tabl.) ichish tavsiya etiladi. Shuningdek, noshpa va nikotin kislotasi ham ichak disfunktsiyasida samaralidir. Bemor spirtli ichimliklar, achchiq va sho‘r ovqatlarni iste’mol qilishdan o‘zini tiyishi kerak. Xamirli ovqatlarni cheklash lozim. Yaxshi hazm bo‘ladigan engil ovqatlarni kam-kamdan tanovvul qilish tavsiya etiladi.

Kuchli terlashlarda formalin, kaliy permanganat yoki tanin kislotali vannalar qabul qilinadi. Shuningdek, turli trankvilizatorlar, seda­tiv dorilar, anksiolitiklar, balchiq bilan davolash, bo‘yin-elka sohasiga tinchlantiruvchi dorilar elektroforezi ham ortiqcha terlashni pasaytiradi. Psixogen gipertermiyada pirroksan 15 mg dan kuniga 3 mahal ichish tavsiya etiladi. Gipertermiya va boshqa vegetativ buzilishlarni korrektsiya qilishda 20–40 mg (1–2 amp.) amitriptilin 0,9 % li 250 ml natriy xlor eritmasida venadan tomchilatib yuboriladi. Bu muolaja 5–7 kun mobaynida qilinishi mumkin.

Vegetativ buzilishlarni bartaraf etishda turli giyohlardan tayyorlangan damlamalar, fizioterapevtik usullar, umumiy massaj, igna bilan davolash kabi muolajalar keng qo‘llaniladi.

Arterial gipertoniya bilan namoyon bo‘luvchi vegetativ buzilishlarda bo‘yin-elka sohasiga 5–10% natriy yoki kaliy bromid eritmasi, 5% li mag­niy sulfat eritmasi hamda novokain, anaprilin, panangin va nikotin kislotasi elektroforez yo‘li bilan yuborilishi mumkin. Dorilarni elektro­forez yo‘li bilan yuborish, ayniqsa, ipoxondriya bilan namoyon bo‘luvchi VDS da juda foydali. Chunki bunday bemorlar turli xil davolash usullarini yoqtirishadi. Bu maqsadda platseboterapiya usuli ham keng qo‘llaniladi.

Arterial gipotoniyada bo‘yin-elka sohasiga kofein elektroforezi qilinadi. Bu sohaga elektrostimulyatsiya va dorsanval muolajalarini o‘tkazish yaxshi samara beradi.

Radonli, yod-bromli, oltingugurtli, azotli, karbonat angidridli vannalar vegetativ buzilishlar va vegetativ og‘riqlarni korrektsiya qilishda sa­marali vositalardir. Mahalliy og‘riqlar bilan namoyon bo‘luvchi vegetativ buzilishlarda elektro- va magnitoterapiya, parafin va balchiq applikatsiyalari foydali hisoblanadi. Vegetativ buzilishlarning har qanday turida sihatgohlarda dam olish va mo‘’tadil iqlimga ega davlatlarga sayr qilib turish tavsiya etiladi.

Prognoz. Aksariyat hollarda yaxshi.